Milli qiymətləndirmə

Sistemli tədqiqat şəklində aparılan qiymətləndirmənin məqsədi etibarlı məlumatların toplanması, təkliflərin verilməsi, problemlərin həlli üçün konkret istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsidir. Şagirdlərin təlim nəticələri haqqında toplanmış məlumat sistemli olmadıqda müəyyən prinsiplərə (məlumatın toplanması, təhlili, istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi, problemlərin həlli) əsaslanmış monitorinqin aparılmasında da çətinlik yaranır. Qeyd edək ki, əsas məqsədi şagirdlərin təlim nəticələrinə təsir edə bilən amilləri öyrənməklə təhsilin vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq, perspektivləri, gələcək fəaliyyəti müəyyənləşdirmək olan milli qiymətləndirmə sistemli araşdırmanın tələblərinə cavab verən tədqiqatdır.

3-4 ildən bir təhsilin müəyyən səviyyələrində həyata keçirilən milli qiymətləndirmənin ümumi məqsədi ölkənin təhsil vəziyyətini müəyyənləşdirmək olsa da, müxtəlif illərdə aparılan qiymətləndirmə tədqiqatının hər biri xüsusi məqsədə malik olur.

Milli qiymətləndirmədə istifadə olunan vasitələrin məzmunu məqsədli tədqiqat sualının qoyuluşu ilə uyğunluq təşkil edir. Əgər milli qiymətləndirmənin xüsusi məqsədi təhsilə təsir edən konkret bir faktı öyrənməkdirsə, tədqiqat sualı da özündə bu problemi əks etdirir. Məsələn, xüsusi məqsəd şagirdlərin sosial bilik və bacarıqlarını yoxlamaqdırsa, qiymətləndirmə vasitələrində tətbiqi tapşırıqlara yer ayrılır. Şagirdin məişətdə davranışını, hesablama qabiliyyətini, texniki vasitələrdən istifadə bacarığını, fikrini ifadə edə bilməsini və ümumiyyətlə, həyati bacarıqlarını yoxlayan qiymətləndirmə vasitələri ilə təhsil standartlarına diaqnoz qoyulur və bu sahədə gələcək fəaliyyət müəyyənləşdirilir. Məsələn, əgər milli qiymətləndirmənin nəticələri şagirdin riyaziyyat fənni üzrə müəyyən nəzəri biliklərə malik olmadığını və bunun əksinə olaraq, məişətdə tələb olunan zəruri bacarıqlara yiyələndiyini göstərirsə (kəsr saylarını bilməyən şagird mağazada asanlıqla alış-veriş edə bilir), deməli, mövcud təhsil standartları funksional savadı sosial biliklərdən təcrid olunmuş şəkildə tələb edir. Təsadüfi deyil ki, dünya təcrübəsində milli və beynəlxalq qiymətləndirmələrdə şagirdlərin həm funksional, həm də sosial biliklərinin tədqiqi ümumi məqsəd obyekti kimi çıxış edir.

Forma və məzmun uyğunluğu milli qiymətləndirmədə istifadə olunan sorğu anketlərində də özünü göstərir. Məsələn, milli qiymətləndirmənin xüsusi məqsədi şagirdin təlim nəticələrinə təsir edən hər hansı bir konkret amili öyrənməkdirsə (məktəblərin maddi-texniki bazası və ya mühit, ailə), hazırlanan sorğularda həmin problemə yer ayrılır.

Dünya təcrübəsinə uyğun olaraq Azərbaycanda keçirilən hər bir milli qiymətləndirmə tədqiqatının da həm ümumi, həm də xüsusi məqsədləri olub.

İlk milli qiymətləndirmə pilot layihə şəklində 5-14 may 2003-cü il tarixlərində keçirilib. Bu tədqiqatın özəyində şagird nailiyyətlərinin milli qiymətləndirilməsi sisteminin yaradılması dayanırdı.

Ana dilindən oxu, riyaziyyatdan isə natural ədədlər üzrə nailiyyətlərin qiymətləndirilməsinə həsr olunmuş 2003-cü il milli qiymətləndirmə tədqiqatının ümumi məqsədi şagirdlərin nailiyyətləri haqqında məlumat toplamaq, yeni qiymətləndirmə mexanizmini hazırlamaq idi.

Tədqiqatın xüsusi məqsədi fənn kurikulumlarının, o cümlədən məzmun və qiymətləndirmə standartlarının, təlim strategiyalarının yaradılması üçün təkliflər hazırlamaqdan ibarət idi.

Öncə fənlər üzrə hazırkı məzmun standartlarını ilkin səviyyədə əvəz edən təlim məqsədləri yazıldı və bu məqsədlərə uyğun suallar hazırlandı.

Məsələn, riyaziyyatdan "ədədləri şüa üzərində təsvir edir, yerini müəyyən edir və ədədə uyğun nöqtələrin tapır" təlim məqsədini ölçmək üçün test kitabçasına aşağıdakı sual daxil edildi:

Ədədi şüa üzərində A nöqtəsinə hansı ədəd uyğundur?

Cavab:

Ana dilindən "şagird oxuduğu mətndən nəticə çıxarır" təlim məqsədini ölçmək üçün mətnlər əsasında suallar tərtib edildi.

Fənn kurikulumlarının yazılmasında, müəllim hazırlığında 2003-cü il milli qiymətləndirmə nəticələrindən geniş istifadə edildi.

2006-cı ildə keçirilən milli qiymətləndirmənin ümumi məqsədi şagirdlərin nailiyyətləri haqqında məlumat toplamaq və bunun əsasında təhsilin keyfiyyəti haqqında fikir bildirmək, bununla da təhsilin keyfiyyətinə nəzarəti təmin etmək, xüsusi məqsədi isə kənar amillərin və ailə şəraitinin təhsilin inkişafına təsirini müəyyənləşdirmək idi.

2006-cı il milli qiymətləndirməsi keçirilərkən fənn kurikulumlarının hazırlanması davam edirdi və təbiidir ki, məktəblərdə ənənəvi fənn proqramlarından istifadə olunurdu. Odur ki, qiymətləndirmə vasitələri elə tərtib edilmişdi ki, növbəti illərdə tədqiqat keçirilərkən onların nəticələrini qarşılıqlı müqayisə etmək mümkün olsun. 4-cü və 9-cu siniflərdə ana dili və riyaziyyat fənni üzrə keçirilən bu tədqiqatda 70 seçilmiş məktəb iştirak edirdi.

Əvvəlcədən müəyyən edilmiş təlim məqsədləri üzrə hazırlanmış suallar əsasında şagirdlərin oxuduğunu anlamaq, təhlil etmək və nəticə çıxarmaq bacarıqları yoxlanılırdı.

2006-cı il milli qiymətləndirməsinin nəticələri təhsili idarə edənlərin nəzərinə çatdırıldı və ailə-məktəb əlaqələrinin gücləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirildi. Qeyd edək ki, Valideyn-Müəllim Assosiasiyası məhz bu illərdə yaradıldı.

2009-cu ildə keçirilən milli qymətləndirmənin sınaq mərhələsinin ümumi məqsədi əvvəlkilərdən fərqlənmirdi. Xüsusi məqsədlər isə aşağıdakılar idi:

1. 2009-cu ildə ənənəvi fənn proqramları əsasında təhsil alan şagirdlərin nəticələrini 2013-cü ildə keçiriləcək milli qiymətləndirmə nəticələri ilə müqayisə etmək üçün bazanın yaradılması (2013-cü ildə ibtidai təhsil səviyyəsini bitirəcək şagirdlər fənn kurikulumları əsasında təhsil alırlar).

2. 2012-ci ildən başlayaraq Dünya Bankı tərəfindən kitabxanaları təkmilləşdiriləcək məktəblərin şagirdlərinin təlim nəticələrini ötən illərlə müqayisə edə bilmək imkanını yaratmaq.

Müəllim və şagirdlər üçün hazırlanan sorğularda isə yeni təlim strategiyalarının, fəal təlim metodlarının işləkliyi öyrənilirdi. Sorğuların nəticələri göstərdi ki, ənənəvi fənn proqramları ilə işləyən müəllimlərin heç də hamısı fəal təlim metodlarından istifadə etmir və təlim strategiyalarını dəyişmirlər. Bunun bir səbəbi də odur ki, nəticələrə deyil, yalnız məzmuna əsaslanan proqram müəllimlərdən geniş yaradıcılıq tələb etmir. Lakin nəticəyə əsaslanan kurikulumla işləmək müəllimlərdən yaradıcı olmağı, öyrətməyin yeni yollarını tapmağı tələb etdiyinə görə onlar fəal təlim üsulları ilə işləməyə üstünlük verirlər.

Qeyd edək ki, milli qiymətləndirmənin 2011-ci ildə keçiriləcək əsas mərhələsinin də ötən tədqiqatlarda olduğu kimi ümumi və xüsusi məqsədləri müəyyənləşdirilib.Belə məqsədlərdən biri də IX sinif şagirdlərinin sosial savadının yoxlanılmasıdır.

Riyaziyyat fənni üzrə həmin məqsədə xidmət edən bir nümunə təqdim edirik:

Kərpic qalağında müxtəlif ölçülü üç kərpic vardır.

Orta ölçülü iki və bir kiçik kərpic birlikdə bir böyük kərpicə bərabər olur.

İki kiçik kərpic isə bir orta ölçülü kərpicə bərabər olur.

Aşağıda bu cür kərpiclərdən qurulmuş tikintinin iki görünüşü verilmişdir.

Tutaq ki, siz həmin tikintini yalnız kiçik kərpiclərdən istifadə etməklə tikmək istəyirsiniz.

Sizə neçə kiçik kərpic lazım olacaqdır?

Cavab:

2011-ci ildə IX siniflər arasında keçiriləcək milli qiymətləndirmə tədqiqatının xüsusi məqsədlərindən biri də şagirdlərin İKT bacarıqlarının yoxlanılması və gələcəkdə müqayisəli təhlillər üçün bazanın yaradılmasıdır.

Təranə HACIYEVA

Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 26 noyabr.- S.11.