Ədəbiyyat nəzəriyyəsində
nəzm haqqında anlayışın verilməsi
Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbiyyatşünaslığın
mühüm bölməsi
olub, bədii əsərin xüsusiyyətini,
həyatı əks etdirmə prinsipini... öyrədir.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsi tədrisinin
ən çox praktik əhəmiyyətə
malik olan bölmələrindən biri
nəzm sisteminin, şeir şəkillərinin
spesifik xüsusiyyətlərinin
öyrədilməsidir.
"Nəzm" sözü nizam mənasını ifadə edir. Nəzmə ədəbiyyatşünaslıqda
şeir də deyilir. Nəzmin əsas xüsusiyyətlərini
bilmədən şeiri
ahəngdar və rəvan oxumaq, orada irəli sürülən fikri başa düşmək, nəzm əsərlərinin
məzmununu mənimsəmək
olmaz. Şagirdlərə nəzm haqqında
veriləcək ilk anlayışı
ahəngcə oynaq, qafiyə etibarı ilə qüvvətli, dil baxımından sadə şeir parçası ilə əlaqələndirmək lazımdır.
Nəzmdə ahəng
daha böyük əhəmiyyət kəsb
edir:
Sükuta qərq
olmuş ürəyimlə
mən,
Keçirəm yenə də Muğan çölündən.
Yanında balası yağış gölündən
Əyilib su içir bir ana ceyran.
Bu şeir parçasında ifadə olunan fikir şagirdlərdən soruşulur və heç bir söz dəyişmədən lövhəyə yazılır: "Mən sükuta qərq olmuş ürəyimlə yenə də Muğan çölündən keçirəm. Bir ana ceyran yanında balası əyilib yağış gölündən su içir".
Bu cümlələri qeyd etdikdən sonra şeir parçasındakı "ürəyimlə mən", "gölündən", "çölündən" sözlərinin altından xətt çəkir və izah edirəm:
- Bu sözlər şeirdə elə sıralanmışdır ki,oxu zamanı qulağımızda musiqi səsi verir. İndi gəlin bu cümləni oxuyaq, görək həmin şeir parçasındakı sözlərdən düzəlmiş cümlə şeirdəki kimi ahəngdar
səslənirmi?
Mən sükuta qərq olmuş ürəyimlə,
yenə
də Muğan çölündən keçirəm.
Burada nəzmin ifadə tərzi adi danışıq tərzindən əsaslı surətdə fərqlənir. Sözlər müəyyən bir qayda ilə nizamlı düzülür. Sözlərin belə düzülməsində bir ahəngdarlıq yaranır.
Ahəngdarlığı daha geniş başa salmaq üçün ahəngdar səslər çıxaran əşyalardan misallar gətirilməlidir.
Ölçü haqqında məlumat vermək üçün heca haqqında şagirdlərin aldıqları biliklərdən istifadə etmək lazımdır. Şagirdlər şifahi xalq ədəbiyyatında öyrəndikləri bayatılardan nümunələr söyləyirlər.
Ədəbiyyatşünaslıqda
ölçüyə vəzn də
deyilir.
Ölçü və yaxud
vəzn şeirdə ahəngi yaradan,
qüvvətləndirən amillərdən biridir.
Azərbaycan şeirində müxtəlif vəznlər (heca, əruz, sərbəst şeir)
mövcuddur. Vəznin (ölçünün) tələbinə
görə misralar bir-birinə bərabər
tutulur ki, bu, ahəngin yaranması üçün
əsas şərtdir. Ölçü
haqqında müəyyən məlumat verdikdən sonra ahəngdarlıq üçün
şərt olan qafiyə haqqında məlumat
verilir: Şeirdə tələffüzcə,
səs tərkibi etibarı ilə bir-birinə yaxın olan sözlərə qafiyə deyilir.
Yerdən ayağını quş kimi üzüb,
Yay kimi dartılıb, ox kimi süzüb,
Yenə də sürünü nizamla düzüb,
Baş alıb
gedirsən hayana, ceyran!
Bu şeirdə "üzüb",
"süzüb", "düzüb" sözləri
daha ahəngdar səslənir. Həmin sözlər deyiliş
cəhətdən bir-birinə
daha yaxındır.
Belə sözlər şeir ahəngini tamamlayır, nizama salır və zəngin qafiyə sayılır.
Şagirdlər müxtəlif şeir
parçaları söyləməklə
qafiyə haqqında daha geniş məlumat alırlar.
Söylədikləri şeir parçalarında
qafiyə təşkil
edən sözlərə
uyğun həmqafiyə
olan sözlər tapmaq tapşırıq verilir.
Şeirin ahəngini qüvvətləndirmək,
təsirini artırmaq
məqsədilə eyni
sözlər misraların
sonunda təkrar edilir. Şeirdə təkrar
olunan belə sözlərə rədif
deyilir.
Şagirdlər həm klassik, həm də müasir şairlərimizin
şeirlərindən nümunələr
söyləyirlər. Bu, nitq vərdişlərini möhkəmləndirməklə yanaşı, şagirdlərin
emosional duyğularına
müsbət təsir
edir.
Mehriban BAXŞƏLİYEVA
Azərbaycan müəllimi.-
2010.- 15 oktyabr.- S.22.