Kimya dərslərində şagirdlərin ekoloji biliklərinin inkişaf etdirilməsi

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2010-cu il ölkəmizdə "Ekologiya ili" elan olunmuşdur. Bununla əlaqədar bütün fənn müəllimlərinin, o cümlədən kimya müəllimlərinin qarşısında böyük vəzifələr durur. İlk öncə şagirdlərə ekologiya elminin nailiyyətlərini, onun qarşısında duran problem və vəzifələri çatdırmaq lazımdır. Digər elmlərlə müqayisədə kimyanın ekologiya ilə daha çox bağlılığı vardır. Bu baxımdan kimyadan əksər mövzuların tədrisində ekologiya ilə bağlı problemlər əsas məqsəd kimi qarşıya qoyula və şagirdlərin fəal iştirakı ilə araşdırıla bilər.

XX əsrin ortalarında baş vermiş elmi-texniki tərəqqi cəmiyyətin inkişafına, insanların firavan yaşamalarına müsbət təsir göstərsə də, dünyada ekoloji tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarmışdır. Ona görə də ekologiyanın qorunması hazırda dünya ölkələrinin qarşısında duran əsas problemlərdən biridir. Son illərdə doğma Azərbaycanımız da vüsətlə inkişaf edərək dünya ölkələri arasında layiqli yer tutur. Azərbaycanda bütün sənaye sahələrində texnoloji proseslər yeniləşdirilir. Ölkəmiz ekologiya sahəsində də dünya səviyyəli müxtəlif layihələrə və konsepsiyalara qoşulur.

Son vaxtlar sənaye və iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlaqədar neft və təbii qazın emalı geniş vüsət almışdır. Digər tərəfdən, dünya əhalisinin artması da ekoloji durumu gərginləşdirir. Neft-kimya sənayesi məhsullarının, getdikcə artan avtomobillərin havaya buraxdıqları çoxlu miqdarda karbon - dioksid canlıların tənəffüsünü çətinləşdirir, müxtəlif xəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Təbii suların neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi daha ağır nəticələr verir. Neft suda yaşayan canlı aləmin hamısı üçün zəhərdir. Suya qarışan neft məhsulları onu səthində nazik pərdə yaradır, bu da oksigenin suya keçməsinə mane olur. Bir damcı neft 1,5-2 m2 suyu pərdə ilə örtür. Dünya miqyasında hidrosferə 12-15 milyon ton neft axıdılır.

"Karbohidrogenlərin təbii mənbələri" mövzusunun tədrisi zamanı təbii suların neft məhsullarından təmizlənməsi üsullarını şagirdlərə sistemli olaraq çatdırıram. Şagirdlərə izah edirəm ki, sudan neft məhsullarının çıxarılmasında ən əlverişli üsullar flokulasiya, flotasiya və adsorbiya üsullarıdır. Flokulasiya irimolekullu birləşmələrin təsiri ilə suda həll olmuş maddələrin kompleks halda çökdürülməsidir. Flokulyant kimi ən çox poliakrilamid adlanan polimerdən istifadə olunur.

Adsorbsiya üsulunda adsorbent kimi aktivləşdirilmiş gildən-silikagel, alümogel və başqalarından istifadə olunur.

Mövzunun tədrisi zamanı şagirdlər təqdim olunan tədqiqat sualları ətrafında apardıqları araşdırmalardan bu nəticəyə gəlirlər. Neft məhsullarından suyun təmizlənməsində flotasiya üsulundan da istifadə olunur. Bu məqsədlə neft məhsulları ilə çirklənmiş sular xüsusi çənlərə doldurulur, onun aşağı hissəsindən təzyiqlə hava vurulur. Bu zaman hava qabarcıqları neft və neft məhsullarını səthə qaldırır. Nisbətən təmiz su isə aşağıda qalır. Respublikamızda flotasiya üsulu daha geniş tətbiq edilir.

Son illər əhalinin artımı ilə əlaqədar sənaye məhsullarının da artımı əsas problem kimi qarşıda durur. 1990-cı ildə BMT "Gələcəksiz inkişaf" layihəsini irəli sürmüşdür. Bu layihəyə görə inkişaf yalnız müasir istehsal texnologiyalarının tətbiqi ilə ola bilər. Əgər bu inkişaf təbiəti çirkləndirirsə, artan əhali üçün problem yaradarsa, bu, gələcəksiz inkişaf kimi qəbul olunur. Belə inkişaf yolverilməzdir. Sonralar isə BMT tərəfindən "Davamlı inkişaf" konsepsiyası irəli sürülmüşdür. Bu inkişaf gələcək nəsillər üçün heç bir ekoloji problem yaratmır. Davamlı inkişafa nail olmaq üçün üç amilin balansını qorumaq vacib şərtdir.

- İqtisadi inkişaf

- Sosial inkişaf

- Ətraf mühitin qorunması.

"Davamlı inkişaf" anlayışı ilk dəfə Norveçdə irəli sürülmüşdür. Buna görə də Norveçdə bu istiqamətdə böyük nailiyyətlər qazanılmışdır. Hazırda "Davamlı inkişaf" konsepsiyası bir çox ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının əsas prioritetlərindən biridir.

Dərs prosesi ilə yanaşı dərsdənkənar məşğələlərdə, dərnək və fakültativ kurslarda da şagirdlərlə ekologiya ilə bağlı müxtəlif istiqamətlərdə iş aparıram. Onlara bu mövzuda referat və məruzələr verir, şagirdləri müəyyən layihələrin hazırlanmasına cəlb edirəm.

Müasir ekoloji tələblər sənaye obyektlərindən atmosferə, suya və quruya atılan tullantıların sıfır səviyyəsinə endirilməsini istiqamətləndirir. Bu yaxınlarda irəli sürülmüş "Sıfır səviyyəsində tullantılar" məhz bu məqsədə xidmət edir.

Son illər ölkəmizdə bütün regionların qazlaşdırılması, həmçinin yaşıllaşdırılması proqramları paralel həyata keçirilir. Qaz ekoloji təmiz yanacaqdır, həm də ağacların qırılmasının qarşısını alan ən mühüm vasitədir.

Ətraf mühitin mühafizəsi, onun ayrı-ayrı elementlərinin qorunub saxlanması təbiətin tamlığı üçün vacibdir. Məsələn, ekologiya meşələrin mühafizəsi imkanlarını öyrənir, meşələr bir tərəfdən təbiətin bir elementidir, digər tərəfdən meşələr özü də bitki və heyvanlardan ibarət bir kompleksdir. Gördüyümüz kimi, ekologiya Yer kürəsində həyatın saxlanması və inkişafı üçün olduqca vacib bir istiqamətdir. Ekoloji biliklər yaş və peşədən asılı olmayaraq hamı üçün lazımdır. Hər bir insan, hər bir ziyalı ətraf mühitin qorunmasına öz töhfəsini verməlidir. Bu işə isə insanlar hələ məktəb illərindən, sistemli aparılan ekoloji tərbiyə vasitəsi ilə alışmalıdırlar.

Züriyyət SOLTANOVA

Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 24 sentyabr.- S.5.