Sintaktik təhlil ən yaxşı vasitədir

Müasir təhsilin əsas məqsədi təlim-tərbiyə prosesinin səmərəliliyini maksimum artırmaq, müstəqil düşünən, tədris fənlərini dərindən mənimsəyən və aldığı bilikləri tətbiq etməyi bacaran, geniş dünyagörüşə malik şəxsiyyətlər yetirməkdən ibarətdir. Bu isə təhsil sistemində böyük dəyişikliklər etməyi, dünya təhsil sisteminin mütərəqqi təlim metodlarından yaradıcı şəkildə istifadəni tələb edir.

Əgər müəllim hər dərsə yaxşı hazırlaşarsa, təlim metodlarından səmərəli istifadə edərsə, tədris etdiyi fənni şagirdlərə sevdirməyi bacararsa, əlavə mənbələrdən bəhrələnərsə, şagirdlər əldə etdikləri bilikləri praktik işlər zamanı tətbiq edərlərsə, onda təlimin səmərəsindən danışmaq olar.

Bunun üçün elmi hazırlıq da əsasdır.

Tədris zamanı mövzuların şərhində daim diqqətli olmağa və şagirdlərə düzgün məlumat verməyə çalışıram.

Qeyd etdiyim fikirlərin təsdiqi üçün "İsmin təsirlik halı" mövzusunu daha münasib bilirəm. Çünki bəzi hallarda təsirlik halın cümlədə rolu barədə yanlış fikirlərə rast gəlinir. Belə hallarda şagirdlərə izah edirəm ki, təsirlik hal cümlədə vasitəsiz tamamlıq olur. Əlbəttə, bu zaman unutmaq olmaz ki, təsirlik hal yalnız öz sualına cavab verəndə (yəni kimi? nəyi? haranı? və nə?) müəyyən və ya qeyri-müəyyən vasitəsiz tamamlıq olur.

Bu növ tamamlıqlar hərəkətlə bilavasitə bağlı olub, hərəkətin icrası nəticəsində yaranan və yaxud dəyişikliyə uğrayan, ya da həmin hərəkətin təsirinə məruz qalan obyekti ifadə edir. Azərbaycan dilində xüsusi isimlər, şəxs əvəzlikləri, yer zərfləri və s. həmişə müəyyən məfhum ifadə edir və buna görə də vasitəsiz tamamlıq olanda hər zaman hal şəkilçisi ilə işlənir. Məlumdur ki, zərf adlıq və təsirlik halda isimləşir. Adlıq halda mübtəda, təsirlik halda tamamlıq olur. Şagirdlərə aşağıdakı cümlələri təhlil etdirirəm:

1) Mən Türkiyəni, İranı, Gürcüstanı gəzmişəm.

2) İçərini ələk-vələk elədilər.

Birinci cümlədə xüsusi isimlər, ikinci cümlədə isə zərf vasitəsiz tamamlıq vəzifəsində işlənmişdir. Ancaq belə sözlər bəzi Azərbaycan dili dərsliklərində yer zərfliyi kimi götürülür. Belə məlumatlar şagirdləri çaşdırır.

İsmin təsirlik halı bəzən cümlədə nə zaman sualına cavab verə bilər. Sözsüz ki, zaman mənası bildirəndə təsirlik hal cümlədə zaman zərfliyi olar.

Buna görə də dərs prosesində çalışmalar üzrə iş apararkən məsdər, feli bağlama tərkiblərindən ibarət cümlələr sintaktik təhlil ediləndə şagirdlərə diqqətli olmağı tapşırıram.

Aşağıdakı cümləni təhlil üçün seçirəm:

Vətəni ürəkdən sevmək müqəddəs vəzifəmizdir.

Bu cümlədə təsirlik hal məsdər tərkibinin daxilində qalıb və onunla birlikdə mübtəda vəzifəsindədir. Eləcə də feli sifət və feli bağlama tərkibləri ilə ifadə olunan cümlələrdə də belə hallar baş verə bilər. Bu zaman sintaktik suala əsaslanmaq lazımdır.

Bir sözlə, vasitəsiz tamamlıqların bir qrupu, göründüyü kimi, hərəkətin maddi məkan münasibətini ifadə edərkən onu cümlədəki zərfliklə qarışdırmaq olmaz. Bu tamamlıqlar lüğəti cəhətdən yer (məkan) məzmunu bildirən isimlər, zərflər və söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Çox vaxt belə sözlər gəzmək, dolanmaq, keçmək, dalaşmaq və s. kimi fellərə aid olur.

Məsələn:

1) Çöllərə düşdüyüm o vaxtdan bəri

Dolandım dağları və meşələri.

2) Hər halda şose yolunu keçin.

3) Uzağı görə bilmirəm.

Məktəb təcrübəsində belə hallarla rastlaşılır. Yol verilmiş və texniki xətalar olan belə məlumatları verərkən qeyri-dəqiqlikləri əvvəlcədən aşkara çıxarır, dilimizin incəliklərini dəqiqliklə çatdırmağa çalışıram. Bu işdə sintaktik təhlil ən yaxşı vasitə olur.

Züleyxa ƏLİYEVA

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 4 fevral.- S.20.