Bazar sistemi və
iqtisadi tərbiyənin formalaşması məsələləri
Hər bir iqtisadi sistem və
bütünlükdə cəmiyyət öz üzvlərinin
yeni biliklər əldə edilməsini, o cümlədən bu
sistemə uyğun iqtisadi təfəkkürün
formalaşmasını ön plana çəkir. Belə demək
mümkündür ki, əslində bazar sistemi daha çox
iqtisadi vasitə və alətlərlə idarə olunur. Buna
görə belə şəraitdə əhalinin müxtəlif
təbəqələrinin iqtisadi tərbiyəsinin təşkili
və iqtisadi təfəkkürünün formalaşması
ön plana keçir. Hər
şeydən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki,
iqtisadi təhlil, əhalinin iqtisadi təfəkkürünün
formalaşması üçün ölkəmizdə
elmi-kütləvi təhsil sistemi yaradılmışdır. İndi
iqtisadi təhsili daha da təkmilləşdirməklə elə
təşkil etmək lazımdır ki, həmin təhsil
qabaqcıl təcrübənin genişləndirilməsini və
tətbiqini, təşkilini, elmi-texniki nailiyyətlərin
yayılmasını təmin etsin, ona əlverişli şərait
yaratsın.
Lakin
əhalinin iqtisadi biliklərə yiyələnməsi və
onlarda belə təfəkkürün qərarlaşması
bütün istehsal üsullarından, sosial-iqtisadi formasiyalardan
fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatı şəraitində
mühüm əhəmiyyət kəsb edir və hər bir
subyektin tələbatına çevrilir, iqtisadi maariflənmək
imkanı olur. Çünki bütün iqtisadi sistemlərə
nisbətən bazar iqtisadi sisteminin səmərəliliyi daha
çox istehsalın təşkili, idarə edilməsi və
tənzimlənməsində iqtisadi alət və vasitələrdən
istifadəyə əsaslanır.
Əslində
bazar sistemi daha çox iqtisadi vasitə və alətlərlə
idarə edilir. Çünki bazar iqtisadiyyatı şəraitində
demək olar ki, hər kəs bu sistemin subyekti və iştirakçısı
olur, bu iqtisadiyyat əhalinin hərtərəfli inkişaf
etmiş bacarığı olan, istehsalın, cəmiyyətin
iqtisadi həyatından baş çıxaran insan
olmasını şərtləndirir, tələb edir, buna
ciddi ehtiyac və tələbat duyur. Onu bir daha yada salmaq
gərək olur ki, əhalinin iqtisadi mədəniyyəti,
ictimai şüuru, yetkinlik səviyyəsi yüksək olmasa,
nəinki istehsalın, iqtisadiyyatın, hətta
bütünlükdə cəmiyyətin normal inkişafı
mümkün deyildir. Xüsusilə iqtisadi təfəkkürün
formalaşması ağıllı və səriştəli təsərrüfatçılıqda
mühüm vasitə, istehsalın idarə edilməsinin zəruri
şərti kimi çıxış edir. Cəmiyyətimizin
yeni iqtisadi münasibətlərə keçməkdə
olduğu bir mərhələdə əhalinin iqtisadi təfəkkürünün
formalaşdırılması, təhsil səviyyəsi, ixtisas
hazırlığı obyektiv zərurətə çevrilir,
iqtisadçılar isə bazar infrastrukturunun zəruri
ünsürü və iştirakçısı kimi
çıxış edir. Bu həm də müasir elmi-texniki
tərəqqi və istehsalın səmərəliliyini
yüksəltmək bacarığını və səriştəsini
ön plana çəkir. İqtisadi təfəkkür və
bilik ağıllı, səriştəli təsərrüfatçılıqda
və istehsalın idarə edilməsində mühüm şərt
və vasitədir. İctimai istehsalın səmərəliliyini
yüksəltmək, bu işdə elmi nailiyyətlərdən
işi bilərəkdən istifadə etmək də əhalinin,
sahibkar və istehsalçıların iqtisadi biliklərə
tələbatını artırır. Onlarda belə təfəkkürün
qərarlaşmasını obyektiv zərurətə
çevirir.
Rəhbər
işçilər, həmçinin mütəxəssislər
çalışdığı sahənin
iqtisadiyyatını bilməsə, zəruri iqtisadi biliyə
malik olmasa, iqtisadi təhlil aparmağı bacarmasa, iqtisadi
inkişafın qanunauyğunluqlarını lazımi səviyyədə
dərk etməsə istehsala iqtisadi baxımdan təsir edə
bilməz, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi,
məhsulun keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması, qənaət üsulunun
gücləndirilməsi, maddi və əmək
ehtiyatlarından faydalı istifadənin mexanizminə yiyələnə
bilməz. Bu isə tələb edir ki, hər bir istehsal
müəssisəsi, qeyri-istehsal sferaları, ali və orta
ixtisas müəssisələri iqtisadi maarif ocağına, belə
biliklərə yiyələnmək məbədi və məkanına
çevrilmiş olsun. Belə vəzifəni
reallaşdırmaq məqsədilə ölkənin bütün
müəssisələrində iqtisadi dərnək və
daimi fəaliyyət göstərən məktəblərin
formalaşması və fəaliyyəti lazımdır.
Onların normal fəaliyyətinə müəssisə rəhbərləri
ilə yanaşı, ölkənin ali və orta ixtisas məktəblərinin
və elmi-tədqiqat institutlarının alimləri də cəlb
olunmalıdır. Bunlar sübut edir ki, həmin işçilər
konkret iqtisadiyyata və onun tələblərinə bələd
olmalıdırlar, onun əsaslarına yiyələnməyə
səy göstərməlidirlər. Belə ki, istehsalda rəhbər
və mütəxəssislərin gündəlik işi təkcə
öz ixtisası ilə deyil, iqtisadi məsələlərlə
birbaşa əlaqədardır. Hər bir məsələyə
hərtərəfli yanaşmaqla, onun iqtisadi tərəfini dərindən
öyrənməklə yüksək son nəticələrə
gəlib çatmaq, nail olmaq mümkündür.
İqtisadi
məsələlərə bələd olmayan, onun prinsip və
tələblərinə əməl etməyən, onlardan səriştəli
istifadə etməyənlər əməli fəaliyyətdə
çoxlu lazımsız əmək və vəsait sərfinə
yol verir, bu isə müəssisənin iqtisadi və təsərrüfat
fəaliyyətinə mənfi təsir göstərməyə
bilməz.
Bütün
bunlar üçün, ölkənin idarə və müəssisələrində
hər bir işçinin, mütəxəssis və rəhbərin,
şagird və tələbənin iqtisadi təfəkkürünün
formalaşdırılması üçün sistemli qayda
yaradılmalı və əsaslı tədbirlər həyata
keçirilməlidir.
Hər
şeydən əvvəl, istehsal müəssisələrində
bu işin planlaşdırılması, təşkili və
icrasına əlverişli şərait yaradılmalı,
iqtisadi məsləhət, dərnək, məktəblərin,
büroların fəaliyyəti təmin olunmalı, bu işə
müəssisənin imkanları hərəkətə gətirilməlidir.
Hər bir mütəxəssisin
və o cümlədən iqtisadçının öz
ixtisası üzrə işləməsi təmin olunmalıdır.
Rəhbər işçilər həmçinin iqtisad elmlərinə,
iqtisadi qanunların fəaliyyəti mexanizminə yiyələnməli,
səriştəli fəaliyyət göstərməlidir.
Axı istehsal təkcə texnologiya deyildir, həm də
iqtisadi prosesdir, istehsal-iqtisadi sistemdir. Bu əsasda iqtisadi bilik
istehsal və əmək ehtiyatlarının
axtarışları, səmərəlilik yollarının
tapılması imkanına çevrilmişdir. Belə
imkanlardan iqtisadiyyat üzrə biliyə qidalanan
istehsalçı, işçi isə əsas istehsal
fondlarından istifadəni yaxşılaşdırmağa, məhsulun
keyfiyyətini yüksəltməyə, səmərələşdiriciliyə
və ixtiraçılığa aid təkliflər verməyə,
istehsalda mövcud olan iqtisadi hadisə və proseslərin
mahiyyətini dərindən yiyələnmək qabiliyyətinə
malik olur, belə fürsət əldə edir. Ölkənin
orta məktəblərində şagirdlərdə ilkin iqtisadi
təfəkkür, fikir və biliklərin
formalaşmasının birinci mərhələsi olduğu nəzərə
alınaraq burada "iqtisadi biliklərin əsasları" fənni
mütəxəssis tərəfindən tədris olunmalı və
öyrənməlidir. Həmçinin ümumi təhsil orta məktəblərdə
respublikanın iqtisadi təmayüllü nazirliklərin (maliyyə,
vergilər, əhalinin sosial müdafiə fondu, sosial
sığorta və s.) bütün səviyyələrdə
otaqları, sinifləri və auditoriyaları təşkil
edilməli və fəaliyyət göstərməli, onlar
şagirdlərin iqtisadi təfəkkür və
düşüncəsinin təşəkkülünə, onların
iqtisadi hadisə və proseslərdən anlamağa yardım
göstərməlidir. Əhalinin bir qrupunun iqtisadi təfəkkürünün
formalaşmasında texniki peşə məktəblərinin
mövqeyini, rolunu və əhəmiyyətini görmək və
qiymətləndirmək lazımdır. Təhsil sisteminin bu
çərçivəsində şagirdlərə elə
bilik aşılamaq gərəkdir ki, burada çilingər,
tornaçı, tikişçi, mexanizator və s. ixtisası
qazanan hər bir şagird həm də lazımi səviyyədə
iqtisadi biliklərə yiyələnə bilsin, öz
ixtisası və peşəsindən faydalı istifadə
edilməsi barədə tələb olunan səviyyədə
düşünməyi bacarmış olsun. Buna nail olmaq
üçün respublika Təhsil və İqtisadi
İnkişaf nazirliklərinin birgə və səmərəli
fəaliyyəti tələb olunur. Təhsil ilə bir
sırada getməyən iqtisadi, siyasi və sosial tərbiyə
ilə bir sırada getməyən əmək tərbiyəsi
(o cümlədən iqtisadi tərbiyə) fayda vermir, bitərəf
proses olur.
Tələbə-gənclərin
iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasına ali məktəblərin
və onların professor-müəllim heyətinin ümumi fəaliyyətinin
tərkib hissəsi kimi baxılmalı, bu işin təşkili,
planlaşdırılması və aparılması məqsədyönlü
bir proses olmalı, tədris olunan iqtisadi elmləri və tədris
fənlərinin imkanları bu mühüm işin təmin
olunmasına xidmət göstərməli, onların tədrisinin
faydalılığının yüksəldilməsinə səy
edilməli və qayğı göstərilməlidir. Tələbə-gənclərin
iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasında
iqtisadi yönümlü dərnək, nəzəri
seminarların, istehsalat təcrübələrinin, tələbə
elmi işlərinin imkanları ölçülüb
biçilməli və bu imkanların gerçəkliyə
doğru hərəkəti üçün əsaslı tədbirlər
həyata keçirilməli, faydalı surətdə təmin
edilməlidir. Bu mühüm işdə bütün səviyyələrdə
respublika gənclər, idman və turizm təşkilatları
da öz töhfələrini verə bilər və verməlidir.
Bazar iqtisadi sisteminə keçid, bu sistemin qəti olaraq qərarlaşdırılması
şəraitində əhalinin iqtisadi təfəkkürünün
buna uyğun təşəkkülü, həm də iqtisad
elmlərin tədrisinin və elmi işlərin yeni qayda,
metodologiyaya bələd olmaq əsasında həyata
keçirilməlidir. Halbuki açığını desək,
iqtisad elmləri üzrə tədqiqat və
araşdırmalar təkrar olunur, çoxdan işlənmiş
elmi-tədqiqat işləri və dissertasiyalar aktual mövzu və
problem kimi yenidən müdafiə şuralarına təqdim
edilir və müdafiə olunur. Belə zərərli cəhətlər
bütün sahələrdə olduğu kimi əhalinin
ağıllı, düzgün iqtisadi təfəkkürünün
formalaşmasına, əlbəttə, mənfi təsir
göstərməyə bilməz. Ona görə də bu
günlər təməli araşdırmalara qayğı, diqqət
və nəzarət əsaslı surətdə
artırılmalıdır.
Başqa
sahələrlə yanaşı, əhalinin də əsaslı
iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasını təmin
etmək məqsədilə iqtisadi elmlər üzrə
magistratura, aspirantura qaydası ilə yüksək ixtisaslı
kadrlar hazırlanması əsaslı surətdə yenidən
qurulmalı və daha da təkmilləşdirilməlidir. Ölkənin
müstəqilliyi və onun bazar iqtisadiyyatına keçid mərhələsində
səriştəli, bacarıqlı iqtisadçı
kadrların hazırlanması və tərbiyə edilməsi məsələsi
diqqət mərkəzində saxlanılması gərəkdir.
Əhalinin iqtisadi təfəkkürünün
formalaşmasını mükəmməl zənginləşdirməkdən
ötrü ali məktəblərin iqtisadi yönümü
şöbə, fakültə və universitetlərin rolu və
əhəmiyyəti xeyli artırılmalı, bu istiqamətdə
hazırlanan tələbələr isə müasir dövrdə
ölkə üçün zəruri olan iqtisadi problemləri
görməli və onu həll etmək bacarığına dərindən
bələd olmalıdırlar.
Əhalinin
iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasında təsərrüfat
işçilərinin və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul olanların hazırlanması və yenidən
hazırlanması bu gün özünü daha faydalı və
gərəkli hesab edir. Buna görə bu sistem daha da təkmilləşdirilməli
və bazar iqtisadiyyatının tələbi səviyyəsinə
cavab verməli və yüksəldilməlidir.
İndiki
şəraitdə ölkəmizdə sosial-iqtisadi inkişafda
və digər məsələlərin həllində
işçi qüvvəsinin rolu və əhəmiyyətinin
artdığını nəzərə alaraq hər bir
istehsalçının, yəni bazar iqtisadiyyatının
iqtisadi düşüncə və təfəkkürü yeni
şəkildə qərarlaşdırılmalıdır. Bundan
başqa, işçi qüvvəsinin birbaşa
istehsalçının iqtisadi biliklərdən
ağıllı, səriştəli istifadə etməsi
üçün onlarda peşə və praktiki
hazırlıq səviyyəsi artırılmalı, menecerlər
hazırlanması yeni sistemin tələbi istiqamətində təkmilləşdirilməlidir.
Həmçinin maddi istehsal müəssisələrində
adi işçilər üçün iqtisadi təhlil dərnəkləri
təşkil edilməlidir.
Bir
daha izah etməyə ehtiyac yoxdur ki, bazar iqtisadiyyatının
formalaşdırılması, inkişafı və möhkəmləndirilməsi
xüsusi sahibkarlığın daim yeni nəslinin əmələ
gəlməsi ilə sıx bağlıdır və həmin
sahibkarların demək olar ki, əksəriyyəti gənclərdən
ibarətdir. Onlarda mülkiyyətçilik, sahibkarlıq
hissini aşılamaq, bazarla davranış mühitini
formalaşdırmaq məqsədilə gənc sahibkarlar
üçün geniş fəaliyyət göstərən
seminar və kurslar təşkil etmək və onların tədris
proqramlarında və təcrübi məşğələlərində
başqa məsələlərlə yanaşı iqtisadi alət,
vasitələr, onların mahiyyəti, sahibkarlıq fəaliyyətində
onların rolu məsələlərinin öyrənilməsinə
üstünlük verilməlidir. Bu isə
sahibkarlığın yeni nəslinin iqtisadi təfəkkürünün
təşəkkülünə və iqtisadi biliklərin tətbiq
edilməsinə köməklik göstərə bilər.
İqtisadi
düşüncə və təfəkkür,
bütünlükdə iqtisadi tərbiyə əhalinin
inkişafında, onların səmərəli istehsal fəaliyyətində
iqtisadi hadisə və proseslərdən baş
çıxarmaqda və qiymətləndirməkdə,
bütünlükdə yeni iqtisadi sistemə çoxcəhətli
bələd olmaqda onların köməyinə gəlir. Bu
isə əhalinin iqtisadi təfəkkürünün
formalaşması prosesinin planlaşdırılması, təşkili
və reallaşdırılmasına sistemli və kompleks
yanaşmağı ön plana çəkir. Yəni əhalinin
iqtisadi fikrinin təşəkkülünü davamlı və
dayaqlı etmək üçün ona bütöv şəkildə
yanaşılmalı, bu məsələyə dövlətin
ümumi fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi
baxılmalıdır. Ölkə əhalisinin iqtisadi təfəkkürünün
formalaşması və biliyinin möhkəmləndirilməsi
məqsədilə bəzi təklif və tövsiyələrimizi
bildirməyi zəruri hesab edirik.
Hər
şeydən əvvəl, əhalinin iqtisadi təfəkkürə
yiyələnməsinə sistemli səciyyə verilməli, bu
belə desək, həyat tərzinin, fəaliyyətinin bir
anına çevrilməlidir.
-
İqtisadi məsələyə dair respublika Milli Məclisinin
qəbul etdiyi qanunlar və normativ sənədlər (təlimat,
əsasnamə və s.) ayrıca kitab şəklində nəşr
edilməli və əhalinin müntəzəm istifadəsinə
istiqamətləndirilməlidir.
- Əhalinin
iqtisadi təfəkkürünün təşəkkülü
ilə bağlı Respublika İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və
onun bütün səviyyələrdə idarə və təşkilatları
əhalinin iqtisadi maariflənməsində daha faydalı
iştirak etməli, necə deyərlər, xalis iqtisadi məsələlər
üzrə sistemli iş aparılmalı, bu istiqamətdə
daim fəaliyyət göstərən seminar və kurslar təşkil
olunmalıdır. İqtisadi biliklərin təbliği,
yayılmasında və nəticə etibarilə respublika əhalisinin
iqtisadi təfəkkürünün qərarlaşmasında
ölkənin kütləvi informasiya vasitələrinin yeri və
mövqeyi görünür. Ona görə təkcə
iqtisadi təmayüllü mətbuat deyil, digər qəzet və
jurnallar da, radio və televiziya da malik olduğu imkanları
gerçəkləşdirməyə borcludur və onun ana vəzifəsidir.
-
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində
iqtisadçıların peşə və ixtisasına diqqətlə
yanaşılmalı, onların tövsiyə, ideya və təkliflərinə
diqqət göstərilməli, onlara təşəbbüs
etmək, tələbkarlıq və sərbəstlik şəraiti
yaradılmalıdır.
- Cəmiyyətin
inkişafında sağlam iqtisadi təfəkkürə malik
olan insanların formalaşmasında iqtisad elmin rolunu geniş
imkan və şərait qərarlaşdırmalıdır.
-
Dövlətin sosial-iqtisadi inkişafı proqramının
elmi əsasında başlıca olaraq iqtisadi nəzəriyyə
və digər iqtisad elmlərinə arxalanır və söykənir.
Buna görə də təhsil sisteminin bütün səviyyələrində
bu elmlərin tədrisi və öyrənənlər tərəfindən
dərindən mənimsənilməsinə, həmin elmlərin
təməli (fundamental) məsələlərinin işlənib
hazırlanmasına həssaslıq və diqqətlə
yanaşılmalıdır.
-
Fikrimizcə, əhalinin iqtisadi təfəkkürünün
formalaşdırılması sahəsində ümumdünya və
beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının təcrübəsini
də öyrənmək və ondan istifadə etmək
faydalı olar.
Bütün bunlar reallaşdırılmalı, həyata keçirilməlidir. Bu, bazar sisteminin, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının hökmü və tələbidir.
Asif ŞİRƏLİYEV
Azərbaycan müəllimi.- 2011.-
11 mart.- S.12.