Məktəb direktoru - rəhbər,
pedaqoq, tərbiyəçi
(Əvvəli qəzetimizin ötən
sayında)
Məktəb
üç kollektivin - müəllim, şagird və valideyn
kollektivlərinin vəhdətindən ibarətdir. Bu kollektivlər
ümumi məqsəd uğrunda səylərini birləşdirərək
yüksək nəticələr əldə etdikdə inamla
yaradıcı vahid kollektivin formalaşdığını təsbit
etmək olar. Məktəb elə bir müəssisədir ki,
orada formalaşan iş mühiti və üslubu, ilk növbədə,
məktəb direktorunun şəxsiyyətindən çox
asılıdır.
Xalqımız, dövlətimiz məktəbin
qarşısında çox mühüm, məsuliyyətli vəzifələr
qoymuşdur. Heç vaxt məktəb həyatının ritmi
indiki kimi dolğun, məzmunlu və gərgin
olmamışdır.
Bugünkü məktəbdə tədris
olunan elmlərin əsaslarının məzmunu və
metodlarının intensiv şəkildə yeniləşdirilməsi
prosesi gedir, təlim-tərbiyə işi dərinləşir
və çoxcəhətli olur, məktəbin sosial
funksiyaları genişlənir. Bu vəzifələrin
uğurla həyata keçirilməsi məqsədə istiqamətləndirilmiş,
yüksək səviyyədə təşkilatlanmış və
səfərbər edilmiş pedaqoji kollektivə müyəssər
ola bilər. Yaxşı təlim və tərbiyə edə
bilən kollektivin formalaşdırılması, ilk növbədə,
direktorun işidir.
Direktor kimdir? Məktəb direktoru kimdir?
Direktor latınca "yönəldən",
"istiqamət verən" mənasını bildirir,
geniş mənada "sənaye, elm, təhsil müəssisəsinin
rəhbəri" deməkdir. (Slovar inostrannıx slov, str. 167,
M.1986) Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində və
Rusiyanın buraxdığı yeni ensiklopedik lüğətdə
(M. 2008) verilən şərhlər üst-üstə
düşür: "müəssisə, idarə, yaxud məktəb
müdiri", Qısa izahlı iqtisadi terminlər lüğətində
(Bakı, 2005) "Direktor -
müəssisənin, təşkilatın, firmanın birinci, əsas
rəhbəri" kimi şərh edilir.
Məktəb direktoru - natamam orta və ya
orta məktəbin rəhbəri, məktəbdə təlim-tərbiyə
işinin və təsərrüfat fəaliyyətinin təşkilatçısıdır.
(Pedaqoqiçeskiy slovar, str. 338, M. 1960).
Ölkəmizdə 2009-2010-cu dərs ilində 4529 dövlət ümumtəhsil məktəbi
fəaliyyət göstərmişdir ki, onlardan da 4135-i
ümumi orta və tam orta məktəblərdir. Bu müəssisələrə
rəhbərliyi "Təhsil haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu tərəfindən müəyyən
edilmiş qaydada təyin edilmiş direktor həyata
keçirir. Direktorların hamısı ali təhsillidir,
onlardan, təxminən, 26 faizi qadındır.
"Məktəb direktoru - bu məsul vəzifə
bir çox ixtisası özündə birləşdirir. O,
müəllimi, metodisti, dövlət inspektorunu, təsərrüfatçını,
tədris prosesi təşkilatçısını,
yaşlı və uşaq kollektivləri tərbiyəçisini
bir şəxsdə birləşdirməlidir. Burada elmi idarəetməyə
nəinki hərtərəfli, mükəmməl yiyələnmək,
həm də həqiqi fədakarlıq, seçdiyi işə
son dərəcə sədaqətli olmaq tələb
edilir". (M.M.Mehdizadə, T.Ə.Allahverdiyev, Q.H.Əliyev,
"Azərbaycanda xalq maarifinin sürətli
inkişafı", səh.162, B., 1980).
Direktor məktəbi idarə edərkən
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasını, "Təhsil
haqqında" Qanunu, əmək məcəlləsini, digər
qanunvericilik aktlarını, Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin "Fəhlə Peşələri və
Qulluqçu Vəzifələri üzrə Ümumrespublika Təsnifatının
və Fəhlə Peşələri və Qulluqçu Vəzifələrinin
Vahid Tarif - İxtisas Sorğu Kitabçalarının işlənib
hazırlanması haqqında" qərarının tələbləri
baxımından hazırlanmış, Azərbaycan
Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi
Nazirliyi ilə razılaşdırılmış, Azərbaycan
Respublikası Ədliyyə Nazirliyində qeydə
alınmış və Təhsil Nazirliyinin müvafiq əmri
ilə təsdiq edilmiş, nəhayət, Təhsil Nazirliyinin
07.06.2005-ci il tarixli, 468 nömrəli əmri ilə müvafiq
dəyişikliklər edilmiş "Təhsil Sahəsi
İşçilərinin Qulluqçu Vəzifələrinin
Vahid Tarif - İxtisas Sorğu Kitabçası" ilə
müəyyənləşdirilmiş əmək
funksiyalarını, ümumtəhsil məktəbinin nümunəvi
əsasnaməsinin tələblərini və məktəbin
nizamnaməsini əldə rəhbər tutmalıdır.
Məktəb direktorunun "Sorğu
kitabçası"nda təsbit edilən əmək
funksiyaları aşağıdakılardır:
"Ümumtəhsil məktəblərinin
nümunəvi əsasnaməsinə və təhsil müəssisəsinin
nizamnaməsinə əsasən məktəbin fəaliyyətini
idarə edir; məktəbin inkişaf proqramını,
perspektiv və cari planlarını hazırlayır; müəssisənin
və pedaqoji işçilərin fəaliyyətinin
ardıcıl və sistemli təhlilini aparır; daxili qiymətləndirməni
həyata keçirir və bunların əsasında perspektiv
inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirir;
həyata keçirilməsinin optimal həlli yollarını
tapır; dövlət və ictimai orqanlarda müəssisənin
marağını təmsil edir; pedaqoji kollektivin təlim-tərbiyə
işinin səmərəliliyinə nail olmaq üçün
fəaliyyət göstərir, təlim və tərbiyənin
vəhdətini təmin edir; tədrisin müasir
metodlarından istifadə etmək üçün təşkilati
tədbirlər görür; pedaqoji şuraya rəhbərlik
edir, bütün mərhələlərdə təlim-tərbiyə
prosesini təşkil edir; tədris planı və
proqramların yerinə yetirilməsini, istedadlı şagirdlərin
aşkara çıxarılması və inkişafı
üçün zəruri tədbirləri həyata
keçirir; şagirdlərin fənn
olimpiadalarına və digər bilik yarışlarına,
xüsusi qabiliyyət tələb olunan tədbirlərə cəlb
edilməsi sahəsində məqsədyönlü iş
aparır, şagirdlərin dərin və keyfiyyətli bilik
almalarını, təlim-tərbiyə işlərinin məzmunlu
və səmərəli aparılmalarını istiqamətləndirir
və onların işinə kömək göstərir; sinifdənxaric
və məktəbdənkənar işlərin məzmunu və
təşkili üzərində nəzarəti həyata keçirir,
şagirdlərin peşə yönümü üzrə
işlərini təşkil edir; qabaqcıl iş təcrübəsini
tətbiq edir; təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsi
istiqamətində ardıcıl fəaliyyət göstərir;
kadrların düzgün seçilib yerləşdirilməsi məsələlərini
həyata keçirir; əmək qanunvericiliyinə və
daxili intizam qaydalarına uyğun işçilərin vəzifə
səlahiyyətlərini müəyyənləşdirir,
pedaqoji kollektivdə sağlam mənəvi-psixoloji iqlimin
yaradılması üzrə iş aparır; əməkdə
xüsusilə fərqlənmiş müəllimləri və
müəssisənin digər işçilərini rəğbətləndirmə
və təltif üçün təqdim edir; direktor
müavinlərinin hesabatlarını dinləyir, onların
işinin təkmilləşdirilməsinə dair təkliflər
verir; kargüzarlığın və məktəb sənədlərinin
düzgün aparılmasına, hesabatların vaxtında
hazırlanmasına məsuliyyət daşıyır; pedaqoji
heyətin peşə ustalıqlarının yüksəldilməsi
üçün şərait yaradır; onların
ixtisasartırma və yenidənhazırlanma təhsilinə
olan tələbatını mövcud yanaşmalar əsasında
dəqiqləşdirir, pedaqoji kadrların təkmilləşdirilməsi
məqsədilə yaradılmış dayaq məntəqələrində
onların iştirakını təmin edir, attestasiyanın
keçirilməsi üçün hazırlıq işlərini
görür və onun obyektiv keçirilməsini təşkil
edir; rəhbərliklə əmək
kollektivi arasında bağlanmış kollektiv müqavilənin
şərtlərinin yerinə yetirilməsini, əmək
qanunvericiliyinin əsaslarını, müəssisənin təsərrüfat
fəaliyyətini, avadanlığın uçotunu və
mühafizəsini, onlardan təlim-tərbiyə prosesində
düzgün və səmərəli istifadə
olunmasını təmin edir; daxili intizam qaydalarına riayət
olunmasına məsuliyyət daşıyır, işçilərə
verilən tapşırıqları əmək qanunvericiliyinə
uyğun nəzarətdə saxlayır və onların
icrasına nail olur, öz hüquqları dairəsində
intizam tənbehi tətbiq edir; valideynlərlə (onları əvəz
edən şəxslərlə), təlim-tərbiyə işlərinə
kömək edən müəssisələrlə, xeyriyyə
cəmiyyətləri, sponsorlarla və ictimaiyyətlə
aparılan işlərin təşkili ilə bağlı məsələləri
həll edir.
Dövlət tərəfindən
ayrılan, habelə müəssisənin büdcəsinə
digər mənbələrdən daxil olan büdcədənkənar
vəsaitin səmərəli, məqsədyönlü istifadəsini
təmin edir".
Bu funksiyaları vaxtında, ardıcıl,
sistemli, davamlı və keyfiyyətlə həyata keçirmək
üçün məktəb direktoru dərin elmi-nəzəri
biliyə, geniş eridusiyaya, həyati və pedaqoji təcrübəyə,
yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik
olmalıdır. O, uşaqları
sevməli və onlara qayğı ilə
yanaşmalıdır, bir pedaqoq kimi peşəsinin ustası,
ixtisasının sahibi, lider-müəllim olmalı, pedaqoji kollektivdə olan nüfuzlu
müəllimlərə hörmətlə yanaşmalı,
onlardan çəkinməməlidir, onlara bir əngəl, maneə
kimi baxmamalı, onlarla əməkdaşlıq etməlidir, ona
vicdanlılıq, obyektivlik, məsuliyyətlik, alicənablıq
xüsusiyyətləri xas olmalı, paxıllıq və
kinlilikdən uzaq olmalıdır, əla metodist, nəzakətli
məsləhətçi, mehriban tərbiyəçi
olmalı, təmkinlə, səbrlə uşaqları da,
böyükləri də dinləməyi bacarmalıdır;
ilk növbədə, özünə, sonra isə digərlərinə
qarşı tələbkarlıq göstərməli, incə
psixoloq olmalı, lazım gəldikdə o özünü
müəllimin də, şagirdin də, valideynin də yerinə
qoymağı bacarmalıdır. Əsl direktor formal
icraçı deyil, təşəbbüskar, yaradıcı
insan olmalıdır, məktəbin hər bir
işçisinin uğurunu məmnunluqla qarşılamalı,
layiqincə qiymətləndirməli, dəstəkləməli,
digərlərinə nümunə göstərməlidir. O,
formalizmə, yalana, gözdən pərdə asmağa
qarşı amansız olmalı, səhvləri,
nöqsanları etiraf etməyi, onların aradan
qaldırılması yollarını tapmağı, məktəb
həyatının gündəlik cari işləri axarında
əsas məsələləri nəzərdən
qaçırmamalıdır. Direktorun xarakterində ən
böyük nöqsan kobudluq, qabalıq, sərtlik,
çılğınlıq, özünü ələ ala
bilməməkdir. Direktor fəaliyyət zamanı pedaqoji
taktın - pedaqoji əxlaq qaydalarının tələblərinə
riayət etməli, sözü və əməli
üst-üstə düşməlidir. V.A.Suxomlinski tövsiyə
edirdi ki, "Əgər yaxşı direktor olmaq istəyirsinizsə,
ilk növbədə, yaxşı pedaqoq-müəllim-didakt,
yaxşı tərbiyəçi olmağa çalışın..."
(İzbrannıe pedaqoqiçeskie soçineniya, tom tretiy,
str.12, M.1981).
Ölkəmizin bazar iqtisadiyyatı yolu ilə
inkişafı, təlim-tərbiyənin keyfiyyətini daha da
yaxşılaşdırılması məsələləri
məktəb rəhbərlərindən yüksək səviyyədə
psixoloji - pedaqoji və inzibati-təsərrüfat səriştəliliyi
tələb edir.
Məktəb işinin məzmununu dərindən
bilmədən, müasir şəraitdə cəmiyyətdə
və təhsildə baş verən gerçəkliklərin
mahiyyətini dərk etmədən məktəbi idarə etmək
mümkün deyildir. Dövlət məktəb rəhbərlərindən
idarəçilikdə demokratik prinsiplərə istinad etməyi,
məktəbin qarşısında duran məsələlərin
həllinə yaradıcı yanaşmağı, bütün
işçilərdən işgüzarlığı,
intizamlılığı, operativliyi, təşkilatçılığı,
şəxsi məsuliyyət hissinin aşılanmasını
israrla tələb edir.
Məktəb direktoru səlahiyyətli rəhbər,
təlim-tərbiyə prosesinin baş təşkilatçısıdır.
O, ilk növbədə, pedaqoqdur, tərbiyəçidir. Onun
biliyi, təşkilatçılıq qabiliyyəti və
enerjisi təlim-tərbiyə prosesinin durmadan təkmilləşdirilməsinə,
onun effektivliyinin yüksəldilməsinə yönəlməlidir.
Təşkilati məsələlərin
mahiyyəti sadəcə ondan ibarətdir ki, hər kəs ona
verilən səlahiyyətlər çərçivəsində
məsuliyyət daşıyaraq öz işi ilə məşğul
olsun. Bu, adi gündəlik həyati qayda idarəetmə elminin
və təcrübəsinin əsasıdır.
Direktor məktəbdə təlim-tərbiyə
və maliyyə-təsərrüfat işinin səmərəliliyini
yüksəltmək, hər bir işçinin məsuliyyətini
artırmaq məqsədi ilə müvafiq normativ-hüquqi sənədlər
və "Təhsil Sahəsi İşçilərinin
Qulluqçu Vəzifələrinin Vahid Tarif - İxtisas
Sorğu Kitabçası" əsasında işçilər
arasında vəzifə bölgüsü aparır və bunu əmrləşdirir. Bu əmrlə hər bir
işçinin dəqiq fəaliyyət sahəsi müəyyənləşdirilir,
əmək funksiyalarının icrasına hüquqi əsas
verilir, rəhbərliyə işə nəzarəti optimal surətdə
həyata keçirməyə imkan yaradılır. Kollektiv
üzvləri arasında vəzifə bölgüsünün
aparılması müvafiq məsələlər üzrə,
konkret icraçılarla bağlı operativ və obyektiv qərarların,
sərəncamların hazırlanması və qəbul edilməsinə
şərait yaradır. Əmək kollektivində bu qərarlar
cari və perspektiv planlar, əmrlər, yazılı və
şifahi sərəncamlar formasında meydana
çıxır.
Dərindən və hərtərəfli
düşünülmüş qərarlar məktəb rəhbərlərinin
idarəedicilik fəaliyyətinin nəticə etibari ilə səmərəliliyinin
vacib şərtidir. Onu da nəzərdə saxlamaq
lazımdır ki, qəbul edilmiş qərarlar, verilmiş əmrlər,
sərəncamlar obyektiv və ədalətli olduqda və
onların həyata keçirilməsi ilə bağlı
konkret təşkilati tədbirlər gördükdə daha
yaxşı səmərə verirlər.
Rəhbər idarəetmə sisteminin mərkəzi
fiquru - siması, işin başında duran şəxsdir. Hər
hansı idarəetmə prosesində, o cümlədən məktəbin
idarə olunmasında başlıca mövqe rəhbərə
- direktora məxsusdur. Rəhbərin müəyyənedici rolu
ondan irəli gəlir ki, ona qərar qəbul etmək səlahiyyəti
verilir, o, "nə etmək,
necə etmək" məsələsini müəyyənləşdirir
və bunun üçün məsuliyyət
daşıyır.
Digər sahələrdə olduğu kimi,
təhsil sistemində də rəhbər müxtəlif, lakin
qarşılıqlı surətdə bir-birini tamamlayan
funksiyaları - inzibatçılıq, təşkilatçılıq,
mütəxəssislik (pedaqoqluq, tərbiyəçilik),
ictimai xadimlik - yerinə yetirir. Müəssisənin rəhbəri
- məktəbin direktoru bir inzibatçı kimi əmək məcəlləsi
və digər qanunvericilik aktlarının tələbləri
baxımından kollektivdə əmək intizamını
möhkəmləndirmək, kadrların seçilib yerləşdirilməsi,
ştatların komplektləşdirilməsi, işçilər arasında vəzifə
bölgüsünün aparılması, məktəbdə
daxili intizam qaydalarının gözlənilməsi, nəzarətin
təşkili ilə bağlı tədbirlər görür.
Bir təşkilatçı kimi direktor
işçilərin əməyinin səmərəliliyini təmin
etmək üçün müvafiq iş şəraiti yaratmalı,
qarşıya qoyulan vəzifələrin işçilər tərəfindən
vaxtında və tələb olunan qaydada yerinə yetirilməsi
ilə bağlı məqsədyönlü və tənzimləyici
tədbirlər görməli, vəzifələrin uğurla həlli
üçün tələb olunan ilkin şərtləri,
metodları, resursları (ehtiyatları) müəyyənləşdirməlidir.
Məktəb direktoru öz
ixtisasının elmi-nəzəri və praktik əsaslarını
dərindən bilən, peşəsinin ustası olan bir
mütəxəssis - pedaqoq olmalıdır. Rəhbər məsələləri
düzgün, savadlı qoymağı, səriştəli təhlil
etməyi, onların yerinə yetirilməsinə effektli nəzarət
etməyi, işçilərə ixtisaslı tövsiyə
verməyi, təlimatlandırmağı bacarmalıdır. Məktəb
rəhbəri, eyni zamanda özünün bütün fəaliyyəti,
insanlara münasibəti və şəxsi mənəvi keyfiyyətləri
ilə bir tərbiyəçi kimi çıxış edir.
Onun qəbul etdiyi qərarların ədalətliliyi,
sözü ilə əməlinin vəhdəti işçilərə
də, şagirdlərə də, valideynlərə də tərbiyəvi
təsir göstərir. İdarəetmə, ilk növbədə,
insanların idarə olunması ilə bağlı
olduğundan onlara əmrin gücü ilə deyil,
inandırmanın gücü ilə təsir etdikdə idarəetmə
tərbiyəvi təsir göstərir. Ona görə də məktəb
rəhbərləri qəbul edilən qərarların, verilən
əmrlərin, sərəncamların, göstərişlərin,
görülən tədbirlərin tərbiyəvi nəticələrini
həmişə nəzərdə saxlamalıdır.
Məktəb direktoru tutduğu vəzifəyə
uyğun olaraq, eyni zamanda ictimai xadim kimi fəaliyyət
göstərir. O, dövlət orqanlarında, hökumət və
qeyri-hökumət təşkilatlarında məktəbi təmsil
edir, rayonda (şəhərdə), ölkədə
keçirilən müşavirələrdə, konfranslarda,
ictimai təşkilatların tədbirlərində, yerli və
mərkəzi orqanlara seçkilərdə iştirak edir, o tədbirlərdə
əldə etdiyi informasiyalardan bəhrələnərək
kollektivdə mənəvi-psixoloji iqlimin yüksəlməsinə
və işgüzarlığın artmasına təsir
göstərir.
Məktəb direktorunun bir rəhbər
kimi özünütəsdiqində və nüfuzunun yüksəldilməsində
onun şəxsi mənəvi keyfiyyətləri, peşəkarlığı
ilə bərabər, qəbul etdiyi qərarların ədalətliliyi
daha böyük rol oynayır. Çünki insanlar həmişə
rəhbərin hərəkətlərində və münasibətlərində
onun ədalətli olmasını istəyir. Ədalətli rəhbər
hər zaman əməkdaşların hörmətini,
etibarını qazanır, kollektivdə, cəmiyyətdə
yüksək nüfuza malik olur. Hər hansı bir şəxsin
məktəb direktoru vəzifəsinə təyin edilməsi
barədə əmr verildikdə təhsili idarəetmə
orqanı tərəfindən ona müəssisəyə,
oradakı kollektivlərə rəhbərlik etmək
hüququ, səlahiyyəti verilir, şəxsi nüfuzla
bağlı əmrə heç nə əlavə edilmir.
Direktor nüfuzu şəxsi nümunəsi, biliyi, təşəbbüskarlığı
və digər mənəvi keyfiyyətləri ilə
qazanmalı və özünü bir rəhbər kimi təsdiq
etməlidir. Bu parametrlərə cavab verən
direktorlarımız az deyil, lakin hazırkı şəraitdə
bəziləri direktorluğunu yüksək amallarla yox,
kollektivdə hay-küy salmaqla, bəzilərini işdən
qovmaqla, hədələməklə, "burda mənəm,
Bağdadda kor xəlifə", filan "Həsən
ağanın" qohumudur xofunu yaratmaqla özünü rəhbər
kimi təsdiq etməyə çalışırlar,
özünü "hakimi mütləq" kimi aparır, idarəetmənin
demokratik prinsiplərinə məhəl qoymur, amirlik üsuluna
üstünlük verir, nəticədə kollektivdə mənəvi
- psixoloji iqlim pisləşir, konflikt yaranır, rəhbər
nüfuzunu, son nəticədə vəzifəsini itirir. Lakin ən
çox itirən şagirdlər və müəllimlər,
bütövlükdə təhsil sistemi olur. Çünki
müəyyən zaman kəsiyində pedaqoji kollektiv təlim-tərbiyə
prosesini daha da təkmilləşdirmək əvəzinə,
yaranmış konflikt situasiyaların araşdırılması
ilə məşğul olur, ən qiymətli şey - vaxt
itirilir. Yadda saxlamaq
lazımdır ki, "öz işçilərini şöhrətpərəstliklə
və mənsəbpərəstliklə idarə edən adam
ağıllı hesab edilə bilməz" ("Kəlilə
və Dimnə", səh. 45, B.1982).
Rəhbərin ciddi tələbkarlığı
bəzən əməkdaşlar tərəfindən
yaxşı qarşılanmır, hətta konfliktli situasiyaya gətirib
çıxarır. Belə halda konfliktli situasiyanın
yaranması qarşısını almaq
mümkündürmü? Təcrübə göstərir ki,
aşağıdakı şərtlərə əməl edilərsə,
konfliktin qarşısı vaxtında alına bilər:
1) kollektivin işi üzərində rəhbərin
nəzarəti müntəzəm aparılarsa;
2) müstəsnalıq etmədən nəzarətlə
tabelikdəki bütün işçilər əhatə edilərsə;
3) rəhbər hamının, hər kəsin
işinin qiymətləndirilməsinə eyni dəqiq
kriteriyalarla yanaşarsa;
4) hər bir işçini əldə
etdiyi müvəffəqiyyətə görə rəğbətləndirə,
işə başdansovdu yanaşan, səhlənkar
işçiləri tənqid edərsə;
5) rəhbərlərin tənqidi dəqiq,
əsaslandırılmış, xırdaçılıqdan
uzaq olarsa, tənqiddən işçini alçaltmaq
üçün bir silah kimi istifadə edilməzsə;
6) tənqid edilən işçinin əvvəlcə
işindəki müsbət cəhətlər qısaca qeyd
edilərsə.
Rəhbər tərəfindən bu şərtlərin
pozulması kollektivdə qeyri-sağlam psixoloji mühitin
yaranmasına, bəzən də konfliktə çevrilməsinə
səbəb olur, müəssisənin normal iş ritmi pozulur.
Ona görə də rəhbər
işçinin fəaliyyətindəki nöqsanları tənqid
edərkən pedaqoji taktı, etik normaları gözləməli,
işçinin şəxsiyyətinə, mənliyinə,
heysiyyətinə toxunmamalıdır, tənqiddən təhqirə
keçməməlidir, ona verilən səlahiyyətdən
sui-istifadə etməməlidir, hər şeyin həddini bilməlidir.
Bu tələblərə riayət etmək
üçün məktəb direktoru hər bir
işçini yaxşı tanımalı, onlar haqqında ən
düzgün, dürüst məlumatı özünün
şəxsi müşahidələri əsasında əldə
etməlidir. O, hər hansı bir əməkdaşın
işə, həmkarlarına, şagirdlərə, valideynlərə,
dostlara, ailəsinə, məktəbin mülkiyyətinə və
s. olan münasibətini ardıcıl müşahidə edərək
müvafiq qənaətə gəlməlidir - obyektiv qiymətləndirilməlidir.
Başqalarının subyektiv mülahizələri ilə
işçiyə, ümumiyyətlə insana obyektiv qiymət vermək olmaz.
Rəhbər kadrlarla müəyyən problemlərin ortaya
çıxmaması üçün onların seçilib
yerləşdirilməsi zamanı onlar hərtərəfli - həm
bir insan, həm də bir mütəxəssis kimi - mənəvi-əxlaqi
keyfiyyətləri və peşəkarlıq, səriştəlilik
səviyyəsi, işlədiyi kollektivdə, ümumən
rayonun (şəhərin) pedaqoji ictimaiyyəti
arasındakı nüfuzu öyrənilməlidir. N.Tusinin təbirincə
desək, "Müxtəlif simalı, dəyişkən
xasiyyətli adamları seçməkdən imtina edilməlidir.
Həyalı, ağlına nisbətən gücü və
şücaəti daha çox olanları seçmək məsləhətdir..."
(Əxlaqi-Nasiri, səh. 169, B.1980). Direktor "...seçərkən şan və
şöhrət, var və dövlətə deyil, istedad və
qabiliyyətə, əxlaq və tərbiyəyə fikir verilməlidir"
("Kəlilə və Dimnə". səh. 280. B.1982). Ona
görə ki, məktəb direktoru rəhbərlik etdiyi
müəssisənin müəllimləri, şagirdləri,
valideynləri üçün hər cəhətdən etalon
olmalıdır. Çox təəssüf ki, bəzən bir
məktəbdə nüfuzunu itirmiş, işindəki
nöqsanlara görə vəzifədən azad edilmiş kəs,
bir neçə vaxtdan sonra digər bir məktəbə
direktor təyin edilir. Bu halda hansı nüfuzdan söhbət
gedə bilər? Görəsən, nə üçün təyin
edənlər bu təyinatın gələcəkdə
hansı fəsadları törədəcəyi haqda
düşünmürlər?
Bazar
iqtisadiyyatı şəraitində rəhbərin ən
vacib vəzifəsi
dövlətimizin kadr siyasəti prinsiplərinə uyğun
olaraq onların düzgün seçilib qabiliyyəti, biliyi və
bacarığına uyğun yerləşdirilməsindən
ibarət olmalıdır.
Əgər məktəb bütün fənlər
üzrə ixtisaslı pedaqoji kadrlarla komplektləşdirilməyibsə,
müəssisənin normal fəaliyyət göstərməsi
qeyri-mümkündür. Ona görə də pedaqoji
kadrların seçilməsi, onların biliyi,
bacarığı, təcrübəsi nəzərə
alınmaqla yerləşdirilməsi direktorun fəaliyyətində
ən vacib məsələlərdən biridir.
Kadrlarla iş təcrübəsi rəhbəri
inandırır ki, kadrlarla bağlı problemlərin uğurlu
həllinə mütləq ciddi,
sistemli, dəqiq düşünülmüş,
perspektivli yanaşma lazımdır.
Bu tələblərin mahiyyətini
düzgün dərk edən məktəb rəhbərləri
adətən ətrafına bilikli, bacarıqlı,
istedadlı, təşəbbüskar adamları toplayırlar.
Bir çox məktəb direktorları isə xüdbinlik edərək
öz şəxsi mənafeyini məktəbin, pedaqoji
kollektivin, ən ümdəsi şagirdlərin mənafeyindən
- ümumxalq, ümumdövlət mənafeyindən
üstün tutaraq ətrafına qohumlardan, yerlilərdən,
dostlardan, yaltaqlardan, şəxsi "sadiqlik" göstərənlərdən
yararlanmağı bacaranları toplayırlar. Yaddan
çıxarırlar ki, alman fiziki və
yazıçısı Q.Lixtenberqin dediyi kimi, qorxaq, quyruq bulayan, zəif iradəli,
hər şeyə yarayan və heç nəyə yaramayan,
lazım olanda isə tez aradan çıxan, tapılmayan,
nankor adamlar ən təhlükəli adamlardır. Ona görə
də məktəb rəhbərləri tayfa təfəkküründən,
feodal yanaşmasından uzaq olmalı, məktəbimizin, təhsilimizin
tərəqqisinə gərəkli mütəxəssisləri
seçib yerləşdirməlidirlər. Adi bir həqiqəti
başa düşməlidirlər
ki, "İnsanlar arasında yad yoxdur" (C.Nort).
Məktəb direktoru, eyni zamanda
yaxşı psixoloq olmalıdır. O, nəinki ümumi
psixologiyanı, eyni zamanda pedaqoji psixologiyanı, yaş
fiziologiyası və psixologiyasını yaxşı bilməlidir,
əks halda, müxtəlif yaş qruplarına aid olan
uşaqlar, yeniyetmələr, müəllimlər, valideynlər,
ictimaiyyətin nümayəndələri ilə
qarşılıqlı anlaşma yaratmadan idarəçilikdə
uğur əldə etmək çətindir. Müəssisənin
rəhbəri işçilərin psixi xüsusiyyətlərini,
xarakterini yaxşı bildiyi zaman onları təşkil edib
qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq
üçün səfərbər etmək asan olur, iş
uğurla nəticələnir. Məktəb direktoru
işçilərdən kimin hansı temperamentə (xolerik,
melanxolik, sanqvinik, fleqmatik) malik olduğunu, xarakterinin zəif və
güclü cəhətlərini bildikdə onlara yanaşma
yollarını müəyyənləşdirmək, onlarla
işçi münasibətlərini qurmaq asanlaşır, kimə
hansı işi tapşırmaq, kimin fəaliyyətinə necə
nəzarət etmək və s. məsələlər
aydınlaşır. Bu baxımdan Amerika menecerləri belə
deyirlər, rəhbər işçi əsasən iki vacib
keyfiyyətə malik olmalıdır:
1) İnsanların xarakterinin onların
işinə mane olmayan cəhətlərinə
dözümlülük; 2)
işə mənfi təsir edən hər şeyə
qarşı dözümsüzlük göstərməlidir.
Məktəb
direktoru bir idarəedici kimi
yüksək intellektə malik
ziyalı olmalı, "savadlı, elmli, bilikli, cəmiyyətdə
özünü apara bilən, tərbiyəli" - mədəni
insan olmalıdır. Məktəb təlim, tərbiyə, təhsil
məbədi, mədəniyyət beşiyidir. Ona görə
də belə müəssisənin rəhbəri yüksək
idarəetmə mədəniyyətinə malik
olmalıdır. İdarəetmə mədəniyyəti
insanın və cəmiyyətin rifahı və xoşbəxtliyinin
zəruri şərtidir. İntellektual, etik və hüquqi mədəniyyətlə
yanaşı, idarəetmə mədəniyyətinin yüksəldilməsi
bütövlükdə təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsinə
və nüfuzunun artmasına xidmət edərdi. Təhsil idarəçiləri
bilməlidirlər ki, onların yüksək daxili mədəniyyəti
insanların qarşılıqlı anlaşmasına, onlar
arasında harmoniyanın yaranmasına, daha təkmil idarəçiliyin
formalaşmasına aparan yoldur.
Hazırda ölkəmizdə digər sahələrdə
olduğu kimi, təhsil sahəsində də böyük
işlər aparılır, təhsil sahəsində
İslahat Proqramı çərçivəsində təhsilin
müxtəlif aspektlərini əhatə edən Dövlət
Proqramları həyata keçirilir, təhsilin maddi-texniki
bazası möhkəmləndirilir, məzmunu və onun təşkili
formaları yeniləşdirilir, kadr potensialını gücləndirməklə
bağlı müəyyən işlər görülür.
Təhsildə aparılan islahatların
qarşıya qoyduğu problemlərin həlli ilə
bağlı dövlət və hökumət tərəfindən
nə qədər yüksək səviyyəli qanunlar, qərarlar,
əmrlər, təlimatlar və s. qəbul edilir-edilsin, əgər
onların fəlsəfəsi - ideyası, məzmunu və
mahiyyəti təhsil müəssisələrinin - məktəblərin
pedaqoji kollektivləri və onların rəhbərləri tərəfindən
lazımınca dərk edilməzsə islahatın həyata
keçirilməsində köklü uğur qazanmaq
mümkün olmayacaqdır. Çünki sistemləşdirilmiş
təhsilalma - təhsilvermə, təlim-tərbiyə - tədris
prosesi məhz məktəbdə - siniflərdə, qruplarda,
sinifdənxaric və məktəbdənkənar məşğələlərdə
həyata keçirilir.
Belə bir şəraitdə məktəbə
məsuliyyətli, təşəbbüskar, işgüzar,
"sürətlə düşünməyi və sürətlə
işləməyi" bacaran direktor - menecer, lider gərəkdir.
Arif MURADOV
Azərbaycan
müəllimi.- 2011.- 18 mart.- S.8-9.