Monitorinq, qiymətləndirmə
və təhsilin keyfiyyəti
Dövlətin, cəmiyyətin və təhsilalanların
təhsil sisteminə sosial tələbi keyfiyyətli təhsildir.
Təhsil sahəsində aparılan bütün islahatların
məqsədi məhz onun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
nail olmaqdır.
Təhsilin keyfiyyəti nədir? O, necə müəyyən olunur? Təhsilin keyfiyyətini necə idarə etmək olar? Ümumiyyətlə, istənilən sahədə keyfiyyət anlayışı müəyyən olunmuş standartlara uyğunluğu ifadə edir. Obyektin və ya sistemin halını xarakterizə edən parametrlər standarta nə qədər yaxındırsa, keyfiyyət də bir o qədər yüksək hesab olunur. Təhsildə də belədir. Təhsilin keyfiyyəti əldə olunan nəticələrin əvvəlcədən müəyyən olunmuş meyarlara (standartlara) nisbəti ilə müəyyən olunur. Təhsilin keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsində əsas göstərici şagirdin təlim nəticələridir və bu nəticələrin obyektiv qiymətləndirilməsi keyfiyyəti üzə çıxaran etibarlı mənbə hesab olunur.
Beləliklə, təhsildə keyfiyyətin müəyyən olunması şagird nailiyyətlərinin obyektiv qiymətləndirilməsi ilə şərtlənir. Lakin şagirdin təlim nəticələri təhsil sahəsində baş verən bütün fəaliyyətlərin yekun nəticəsi kimi ortaya çıxdığından şagirdin təlim nəticələrindən çıxış edərək müəllimin tədris fəaliyyəti, təhsil müəssisələrinin, təhsili idarəetmə strukturlarının və bütövlükdə ölkənin təhsil sisteminin fəaliyyətini də qiymətləndirmək mümkündür. Eyni zamanda, keyfiyyətin faktiki vəziyyətini müəyyənləşdirməklə kifayətlənməyib onun yaxşılaşması və idarə olunması problemini də həll etmək olar. Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil sistemində belə bir qiymətləndirmə sistemi yaradılmaqdadır.
Yeni qiymətləndirmə sisteminin fəaliyyət mexanizmini başa düşmək üçün qiymətləndirmə və monitorinq anlayışlarının mahiyyətini bilmək lazımdır. İstənilən obyektin və ya sistemin halı müəyyən parametrlərlə (yunanca parametron - ölçülən deməkdir) xarakterizə olunur. Məsələn, sadəlik üçün deyək ki, insanın sağlamlığı onun qan təzyiqi, nəbzinin tezliyi, qanın tərkibi və s. kimi parametrlərin ölçülməsi ilə müəyyən edilə bilər. Ölçmənin nəticələri parametrlərin normal (standart) qiymətləri ilə müqayisə olunaraq, ayrılıqda hər bir parametrin və bütövlükdə insanın sağlamlıq vəziyyəti qiymətləndirilir. Əlbəttə, insan fəaliyyətinin bu cür kəmiyyət göstəriciləri ilə birbaşa bağlı olmayan sahələrində belə qiymətləndirmə aparmaq nisbətən çətindir. Təhsil də belə sahələrdəndir. Şagirdin hər hansı fəndən müəyyən mövzu, bölmə və ya tam kurs üzrə bilik və bacarıqlarının səviyyəsi (nailiyyət səviyyəsi) onun göstərdiyi təlim nəticələrinin uyğun qiymətləndirmə standartları ilə müqayisə olunması ilə müəyyənləşdirilir.
Beləliklə, qiymətləndirmə ölçülən parametrin qiymətinin, obyektin və ya sistemin halının qəbul olunmuş standarta nisbətdə müəyyən olunmasıdır. Bu prosedur ölçmə nəticəsinin standarta yaxınlıq dərəcəsini kəmiyyət göstəricisinə çevirməyə imkan verən qiymətləndirmə şkalasının olmasını tələb edir.
Bu cür müəyyən olunan qiymətləndirmə
faktiki vəziyyətin qiymətləndirilməsidir. O, standartlara əsaslansa da, bəzi
hallarda reallığı əks etdirməyə də bilər.
Belə ki, insanın qan təzyiqi və nəbzinin tezliyi
keçirdiyi hissdən asılı olaraq, qanın tərkibi
qidalanma ilə əlaqədar dəyişə bilər.
Şagirdin yoxlama suallarına verdiyi cavablara da bəzən onun
bilik və bacarığından əlavə kənar amillər
təsir edə bilər (sağlamlıq vəziyyəti,
keçirdiyi hisslər və s.). Digər tərəfdən,
faktiki vəziyyətin qiymətləndirilməsi statik xarakter
daşıyır və nəticələr qiymətləndirmənin
aparıldığı zamandakı vəziyyəti əks
etdirir. Zaman keçdikcə obyektin və ya sistemin
halını xarakterizə edən parametrlər dəyişir.
Əgər fasiləsiz olaraq sistemli şəkildə belə
qiymətləndirmələr aparılsa, müəyyən
dövr ərzində parametrin qiymətini və vəziyyətin
dəyişmə dinamikasını müəyyən etmək
olar. Bu proses monitorinq adlanır. Monitorinq parametrin qiymətinin,
obyekt və ya sistemin halının (keyfiyyət göstəricisinin)
dəyişmə xüsusiyyətlərinin, bu dəyişmələrin
səbəblərini, onlara təsir etmək yollarını
müəyyən etməyə imkan verir. Beləliklə,
monitorinq baş verən dəyişikliklərin xüsusiyyətlərini
öyrənmək və müvafiq qərarların qəbul
edilməsi məqsədi ilə vəziyyət haqqında
informasiyanın fasiləsiz və sistemli şəkildə
yığılması və təhlili prosesidir. Müasir
dövrdə monitorinq müxtəlif fəaliyyət sahələrində,
o cümlədən təhsildə uğurla tətbiq olunan
texnologiya kimi qəbul olunur.
Göründüyü
kimi, qiymətləndirmə və monitorinq
anlayışları bir-birilə əlaqəli, daha doğrusu
biri (qiymətləndirmə) digərinə (monitorinqə) xidmət
edən anlayışlardır. Qiymətləndirmə faktiki vəziyyətin,
monitorinq isə vəziyyətin dəyişmə dinamikasının,
başqa sözlə, prosesin qiymətləndirilməsidir.
Monitorinq faktiki vəziyyətin müntəzəm şəkildə
qiymətləndirilməsi nəticəsində alınan
informasiyanın toplanması və təhlil edilməsi yolu ilə
həyata keçirilir.
Təhsildə
ənənəvi qiymətləndirmə ona görə
yalnız nəzarət mexanizmi sayılmışdır ki,
inzibati amirliyə əsaslanaraq monitorinqə deyil, idarəetməyə
xidmət etmişdir.
Monitorinq
sözü latın mənşəli "monere" felindən
götürülüb, "xəbərdar etmək" mənasını
verir. Monitorinq müəyyən fəaliyyət
növünün və onun inkişafının sistemli və
məqsədli şəkildə müşahidə edilməsi
və nəticələrin qeydə alınmasıdır.
Monitorinq müşahidə edilən fəaliyyət
növünün bütün aspektləri haqqında sistemli
şəkildə məlumat toplamağa və bu məlumatları
təhlil etməyə, həmin fəaliyyətin effektivlik və
səmərəlilik dərəcəsini artırmağa, fəaliyyətin
uyğunsuzluqları barədə məlumatın idarə edənlər
və qərar verənlərə vaxtında
ötürülməsinə imkan verir.
Planlaşdırmada
monitorinqin həyata keçirilməsi velosiped sürərkən
getdiyin yola nəzarət etməyə bənzəyir: velosipeddən
enmədən onu nizamlaya bilər və düzgün
cığırla getdiyinə əmin ola bilərsən.
Müasir
dövrümüzdə təhsil sisteminin monitorinqini təhsil
keyfiyyətinə nəzarəti təmin edən ən vacib
mexanizm hesab etmək olar.
Şagird
nailiyyətlərinin monitorinqindən alınan məlumatlar
vasitəsilə məktəb fəaliyyətinin hazırkı
vəziyyətini sistemli və obyektiv şəkildə
proqnozlaşdırmaq mümkündür.
Təhsildə
monitorinq və qiymətləndirmənin ən böyük fərqi
ondan ibarətdir ki, monitorinqin nəticələrindən proses
davam edərkən prosesin səmərəliliyində, müəyyən
düzəlişlərin edilməsində istifadə etmək
mümkündür. Belə ki, monitorinq fəaliyyətin
hazırkı vəziyyətini (status) müəyyən edir.
Qiymətləndirmə isə fəaliyyətin təsirini
(impact) müəyyənləşdirdiyi üçün
monitorinq məqsədilə onun nəticələrindən
yalnız növbəti dərs illərində və ya
növbəti qiymətləndirmə proqramının həyata
keçirilməsi zamanı istifadə etmək olar. Məsələn,
məktəbdaxili qiymətləndirmə nəticəsində
şagirdlərin göstəriciləri dövlət
standartları ilə uyğunluq baxımından müqayisə
edilə bilər. Lakin şagirdlərlə ən çox təmasda
olan müəllimlər geri qalan şagirdlərə kömək
etmək üçün dərs
ili ərzində hər zaman belə statik göstəricilərə
malik olmur, yalnız müxtəlif qiymətləndirmənin
üsul və vasitələrindən istifadə edərək
öz müşahidələrinə əsaslanırlar. Məhz
bu səbəbdən qabaqcıl təhsil sisteminə malik bir
çox ölkələrdə şagird nailiyyətlərinin
monitorinqi məktəbin müəllimləri tərəfindən
aparılır. Belə ki, tədrisdə geri qalan şagirdlər
haqqında məlumat almaq üçün müəllimlər
məktəbdaxili qiymətləndirmənin xüsusi
növündən - formativ qiymətləndirmədən
istifadə edirlər. Beləliklə, heç bir şagird
diqqətdən kənarda qalmır.
Deməli,
monitorinq daxili idarəetmə prosesi olub təhsilin keyfiyyətinə
davamlı nəzarəti həyata keçirməyə imkan
verir. O, təhsil fəaliyyətinin güclü və zəif
tərəflərini üzə çıxararaq gözlənilən
nəticələri əldə etmək üçün
praktik təkliflərlə çıxış edə bilər.
Monitorinq dedikdə yalnız təkliflər deyil, problemlərin
həll edilməsi üçün konkret addımların da
atılması nəzərdə tutulur.
Monitorinqin
üç əsas komponenti var:
* Məlumatın
toplanması
* Məlumatın
təhlili
*
Görülən tədbirlər
Məlumatların toplanması
Təhsil
keyfiyyətinin monitorinqi yalnız etibarlı məlumatların
toplanması sayəsində həyata keçirilə bilər.
Belə məlumatların mənbəyi müxtəlif ola bilər:
əsasən, qiymətləndirmə, bəzən isə hər
hansı bir sorğunun və ya tədqiqatın nəticələri
və s. Əsas məqsəd təhlil obyekti ola biləcək
məlumatların toplanmasıdır.
Məlumatların təhlili
Məlumatların
təhlili elə həyata keçirilməlidir ki, bu təhlil
problemlərin aradan qaldırılması üçün
lazımi tədbirlərin həyata keçirilməsinə
kömək etsin. Bura təhsili idarə edənlərə
problemləri müəyyən etmək üçün
etibarlı göstəricilərin (indikatorların) müəyyənləşdirilməsi
aiddir. Bu göstəricilər (indikatorlar) empirik nəticələrdir
və reallığı əks etdirir.
Görülən tədbirlər
Monitorinq
nəticəsində görülən tədbirlərə
ehtiyat tədbirləri, islahedici tədbirlər və gücləndirici
tədbirlər aiddir. Tədbir görmədən məlumat
toplamaq və ya toplanan məlumatları yalnız təhlil etmək
tədqiqat baxımından əhəmiyyətli ola bilər,
lakin bu, idarəçilik baxımından nəticəsiz təcrübədən
başqa bir şey sayılmaz. Tədbirlər
aşağıdakı formalarda ola bilər:
Strukturyönümlü:
təhsil sisteminin inkişafına və ya kökündən
dəyişdirilməsinə yönəlmiş islahat tədbirləri.
Şəxsyönümlü:
buraya sanksiyalar və tövsiyələr aiddir. Sanksiyalar
pozitiv - stimulverici (məsələn, vəzifədə
yüksəliş, məktəb avadanlıqlarının yenilənməsi
və s.) və ya neqativ - cəzaverici (məsələn,
töhmət və ya işdən azad olunma) ola bilər.
Tövsiyələr isə pedaqoq-məsləhətçilərin
müdaxiləsi, müxtəlif seminarların keçirilməsi
və s. vasitəsilə həyata keçirilir.
Monitorinqin
obyektinə və subyektinə görə iki növü
müəyyən edilir.
Ümumi
təhsil sahəsində həyata keçirilən yeni qiymətləndirmə
sistemi ümumi təhsildə bütün fəaliyyətləri
qiymətləndirən və onların müəyyən
olunmuş müvafiq standartlar istiqamətində inkişaf etməsini
təmin edən bir mexanizm kimi
düşünülmüşdür. Burada bütün fəaliyyətlər
dedikdə şagirdin, müəllimin, təhsil müəssisəsinin,
təhsili idarəetmə strukturlarının və nəhayət
ölkənin ümumi təhsil sisteminin fəaliyyəti nəzərdə
tutulur. Bu iyerarxiyada aparıcı həlqə şagirdin təlim
fəaliyyətinin nəticələridir, qalan bütün fəaliyyətlər
bu nəticələrin alınmasına xidmət edir və bu
nəticələrdə əks olunur. Buna görə də
yeni qiymətləndirmə sisteminin əsasını
şagird təlim fəaliyyətlərinin ardıcıl və
sistemli şəkildə qiymətləndirilməsi təşkil
edir. Onun mahiyyəti, əsas xüsusiyyətləri və
növləri, eləcə də hər bir növün mahiyyəti,
məzmunu və aparılması qaydaları "Azərbaycan
Respublikasının ümumi təhsil sahəsində qiymətləndirmə
Konsepsiyası"nda və onun əsasında hazırlanan təlimatlarda
öz əksini tapmışdır.
Yeni qiymətləndirmə
sisteminin əsasında şagirdlərin təlim fəaliyyətlərinin
ardıcıl və sistemli şəkildə qiymətləndirilməsi,
nəticələrin təhlili və müvafiq qərarların
qəbul edilməsi dayanır. Şagird nailiyyətinin qiymətləndirilməsi
məktəbdaxili, milli və beynəlxalq olmaqla üç
istiqamətdə aparılır. Əslində bunlar yeni qiymətləndirmə
sisteminə daxil olan və bir-birindən asılı olmadan fəaliyyət
göstərən alt-sistemlərdir. Onların arasında ən
əhatəli və əhəmiyyətli olan məktəbdaxili
qiymətləndirmədir.
Məktəbdaxili
qiymətləndirmənin əsasını təşkil edən
şagird irəliləyişlərinin monitorinqi sistemi dərs
ili ərzində şagirdin təlim, müəllimin tədris
fəaliyyətini fənn üzrə müəyyən
olunmuş təlim nəticələrinin əldə
olunmasına istiqamətləndirən və dərs ilinin
sonunda hər iki tərəfin fəaliyyətini qiymətləndirməyə
imkan verən texnologiya kimi
düşünülmüşdür.
Milli qiymətləndirmə mövcud təhsil
proqramlarının (kurikulumların) real tələbata
uyğunluğunu araşdırmağa, onların keyfiyyətini
müəyyənləşdirməyə, beynəlxalq qiymətləndirmənin nəticələri
isə ölkədə təhsilin keyfiyyətinin digər
ölkələrlə müqayisəsinə imkan yaradır.
Beləliklə, milli və beynəlxalq qiymətləndirmələrin
nəticələri ölkənin təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi
üçün əsas məlumat bazası rolunu yerinə
yetirir.
Beləliklə,
yeni qiymətləndirmə çox geniş və əhatəli
bir proses olmaqla təhsil sahəsində bütün fəaliyyətlərin
"Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil pilləsinin
dövlət standartı və proqramları
(kurikulumları)" sənədində müəyyən
olunmuş tələblər istiqamətində təkmilləşdirilməsinə
və bununla da bütövlükdə təhsilin keyfiyyətinin
idarə olunmasına xidmət edir.
Təranə HACIYEVA
Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 18
mart.- S.10.