Bahar təəssüratları
23 ildir
xalqımızın övladlarının bir qismi məlum səbəbdən
Novruz bayramını öz dədə-baba yurdlarında
qarşılamır. Bayram tonqalını yandırmır, ocaq
qalayıb, qazan asmır, qapı pustuya getmir, sübhdən
durub su üstünə
qaçmır. Ulularımızın doğma elində qərib-qərib
dolaşan ruhları Bayram axşamı bacamıza gəlir,
"yenə qayıtmayıblar" - deyib kor-peşiman geri
dönürlər...
Bizim
müqəddəs, ulu bayramımız olan Novruz bayramından,
onun adət-ənənələrindən necə gözəl
danışırdı anam:
-
Bizim ulu bayramlarımızdan biri də hər il mart
ayının 21-də təmtəraqla keçirdiyimiz Novruz
bayramıdır. Bu bayram Azərbaycan xalqının,
bütün türk dünyasının
dünyagörüşündə əhəmiyyətli rol
oynayır.
Biz tərəflərdə
Novruzun gəlməsinə 40 gün qalmış
hazırlıq işləri, ilin axır çərşənbəsinə
tədarük görülür. Süfrədə 7
löyün olsun deyə hər şeyi nənələr
sandıqlarında saxlayırdılar. Bu ənənə bu
gün də davam edir. Burada insanlar qışın çətinliyinin,
dar günün qurtarmasını, bolluq və
firavanlığın başlanmasını, yeni günün -
Novruzun gəlməsini səbirsizliklə gözləyir və
fərəhlə qarşılayırlar. Bu il Novruzun gəlişi
yenə hörmət-izzətlə, xoş arzu-diləklə
qarşılanacaq.
Xoş
gəlmisən,
Qədəmlərin
Çox
mübarək,
ay
baharım.
Gəl
mənimlə bu dərdi çək,
ay
baharım.
Üzür
məni hicran dağı,
Qaytar mənə
Gözəldağı,
Uluların
uyuduğu o torpağı,
ay
baharım.
Ayağı
sayalı olsun bu Novruzun. Gənclik ruhlu, zəhmət ətirli
şəhərimizə bir füsunkar gözəllik gətirir
bu Novruz. Elə bil Günəş də öz
qırmızı tacında daha gözəl
görünür, ulduzlar səmanın göy saçında
daha parlaq sayrışırlar. İlin axır çərşənbəsi
sübhün çırağı da gur yanır, göz
qamaşdırır.
Bu mənzərəni
seyr etdikcə xəyal biləyimdən yapışıb, daha
qədimliyə, ilkinliyə çəkib aparır məni...
Adamlar
bir-birinə baş çəkir, hal-əhval tutur və hasilə
gətirdiyi məhsuldan sovqat-pay aparırdılar.
Torba-dağarcığın bərəkətini üzən
payızın ömrü dekabr ayının 21-də başa
çatır. Dekabr ayının 21-dən 22-nə keçən
gecə qış fəsli başlayır. Bu gecəyə
"Yelda" (uzun) gecəsi deyərdilər nənələrimiz.
Müdrik babalarımız qış fəslini üç
qismə bölərdilər. Böyük çillə,
Kiçik çillə, Boz ay. Böyük çillə bir
az mülayim, bir az sərt, qırx gün davam edir.
Kiçik
çillə iyirmi gün ömür sürür. Bu
Kiçik çillə var e, soyuq, şaxta, boran və
çovğunla özünü
yetirir. Nənəm deyərdi: Bu Kiçik çillə özünə
görə deyil. Kiçik çillənin soyuğu, təndirə
təpər toyuğu. Kiçik çillə Böyük
çilləyə deyir: -sənin ömrün məndə
olsa, bilirsən neyləyərəm? Toyuqları hində,
qadınların əlini un çuvalında, atların qulununu
qarnında dondurar, boylu gəlinlərə uşaq
saldırardım.
Müdrik
nənələr Kiçik çillənin belə sərtliyini
görüb onun tez getməsini arzulayar və deyərmişlər:
Kiçik
çillə, qan çilə
Kəhər
atı qamçıla.
Çatdır
bizi bahara,
Halımıza
yan, çilə.
Kiçik
çillə fevral ayının 21-də yerini Boz aya verir. Boz
ay da ki, bozara-bozara mart ayının 21-nə qədər davam
edir, yerini istəkli Novruza verir. Novruzun ilk müjdəçisi
qarçiçəyi olur.
Qarçiçəyi
haray salır,
Novruz gəlir,
Novruz gəlir,
Buludların
gözü dolur,
Novruz gəlir,
Novruz gəlir.
İnsanlar
sevinir, baharın gəlişini alqışlayırlar. Novruz
bayramı həm də təbiətin bayramıdır. Təbiətin
oyanışı, sellərin, suların coşması,
ağacların tumurcuqlanması, köçəri
quşların "yaylağa" qayıtmaları,
insanların torpağa bağlanması bu vaxtdan
başlanır.
Təkcə
bunlardımı tamarzı qaldığım? Qırxbuğum,
yarpız, kəklikotu, çayotu, alaqanqal, südlü qanqal,
dəvədabanı, ayıdöşəyi, bulaqotu
(qıjı), mərəvcə (qulançar), çöl
kişnişi, tüfəng içi, quzuqulaq, cincilim, şomu,
quşəppəyi, unluca, qoyunqulağı, şahpencər, əmənkömənci,
razyana, cəfəri, yarpız, gicirtkan, əvəlik,
baldırğan torpağın altından üstünə
çıxır, güllər qönçələnir,
bülbüllər gül eşqi ilə havalanır, həyat
çeşməsi daha gur çağlayır. Tənəklər
əl-qol atır, çardaqdan asılır, yarı
çiçək qoralar budaqlara qısılır. Təbiətin
belə oyanışından insanlar gecə ilə
gündüzün yarı olması gününə qədər
4 çərşənbə hazırlıq işləri
görürlər. Birinci Su çərşənbəsi (ab),
ikinci Od çərşənbəsi (atəş),
üçüncü Yel çərşənbəsi (xak),
dördüncü Torpaq çərşənbəsi (bad).
Ab, atəş,
xak, baddan xəlq olundu dünya-aləm. Bunlar olmasa, həyat
mövcud ola bilməz. Bəs insanlar nə iş görürlər?
Əvvəlcə dünyadan köçmüşlərin
ruhunu şad etmək üçün onları ehtiramla yad
edir, qəbir üstünə çıxır, ehsan verirlər.
Buna "Qara bayram" deyərdilər.
Biz tərəflərdə
4,6,8 dirəkli qara damlar olurdu.
Ocaq, təndir yananda tirlər, atmalar hisdən qaralardı.
Onlar damda qaranlığı bir az da artırırdılar.
Bayram ağzı onları unlayırdılar. Evin içində
aydınlıq yaranırdı. Pal-paltarları
qışın his-pasından təmizləyir,
sil-süpür edirdilər. Yumurta boyayır, qovurğa qovurur,
qovut çəkirdilər. Cavanlar yumurta
döyüşdürür, dirədöymə
oynayırdılar. Yumurtanı qatara düzürdülər.
Torpaqdan kiçik təpə düzəldib yumurtanı onun
birinin içində gizlədirdilər. Kim tapsa, yumurta ona
çatardı. Böyüklər səməni qoyur,
iki-üç qoşa ovuc da qonaq üçün
ayırardılar. Buğdanı üç gün tabaqda suda
saxlayırdılar. Sonra suyunu süzər, islanmış,
şişmiş buğdanı isti parçanın arasına
töküb sinilərin içinə düzərdilər.
Sonra siniləri yükün altına itələyərdilər.
2-3 gündən bir su səpərdilər, cücərmə başa
çatana kimi əzərdilər, ələkdən süzərdilər,
məhlulu mis qazanlara töküb qoyardılar ocağa. Lakin məhlulu
tez-tez qarışdırmaq vacib idi. Yoxsa, qazanın dibi
vurardı. Onun şirinliyi buğdanın tərkibindəki
nişastaya görə idi.
Sinilərə
düzülərdi səməni,
Döyülərdi,
əzilərdi səməni.
Ələklərdən
süzülərdi səməni,
Damağımda
qazmağının dadı var,
Çox
şeylərin özü yoxdur, adı var.
Səməni
halvasından qohum-əqrəbaya, tanış-bilişə,
dost-simsara bayram payı verərdilər. İlin axır
çərşənbəsi od yandırma mərasimi
başlayardı. Biz od yandıranda əsasən malın
qabağında qalan qırçından,
çöl-çöpdən istifadə edərdik. Odun
üstündən hoppanardıq və deyərdik:
-ağırlığım, uğurluğum tökül bu
odun üstünə. Bu o demək idi ki, qışın
ağrı-acılarını, xəstəliklərini
töküb odda yandıranda o bir də geri qayıda bilməz.
Bayram tonqalı elə olmalıdır ki, onun üstündən
hoppanmaq olsun. Od yandırma qurtardıqdan sonra qapı pusdu, niyyət
etmək, bayram süfrəsi bəzəmək
başlanardı.
Suya iynə
salmaq həsrətin vüsala çatması kimi
düşünülürdü. İki kasanı su ilə
doldurar, iki iynəyə pambıq saplayaraq salardılar suya.
"Yelkənli" qayıqlar suda üzərdi.
Qayıqdakılar yaxınlaşıb bir-birinə əl versəydilər,
niyyət hasil olmuş hesab edilərdi. Deməli, həsrətlilər
qovuşacaqdı. Bacalardan corab sallayardılar,
Çox
təəssüf ki, dini, mənəvi-əxlaqi dəyərlərimiz,
oturuşmuş adət-ənənələrimiz total rejimin,
bolşevik təbliğatının qəzəbinə gəldi.
XX yüzilliyin 20-50-ci illərində bu qəzəbin
gücü daha qabarıq görünürdü. Bütöv
bir millətə min ildən artıq bir müddətdə
yaşatdığı dini, mənəvi dəyərlər
birdən-birə yasaq edildi. Şərqlə
bağlılığı qırmaq üçün əski əlifbanın
dəyişdirilməsi, milləti yalnız öz dini-əxlaqi
dəyərlərindən deyil, həm də milli adət-ənənələrindən
uzaqlaşdırmaq meyilləri gücləndi. Müqəddəs,
ulu bayramımız olan "Novruz bayramı"na isti
münasibət yasaq olunurdu, dini qiyafə geydirilirdi. Əsrlərlə
meydan və küçələrdə nümayiş etdirilən,
insanın mənəvi-psixoloji təmizlənməsinə, hətta
tibbi nöqteyi-nəzərdən fiziki sağlamlıq
üçün gərəkli olan belə bir bayram bolşevik
təbliğatına düçar olmuşdu. Lakin Novruz
bayramı yaddaşlardan silinmədi, sadəcə olaraq bu
bayramın müvəqqəti olaraq məkanı dəyişdi,
küçələrdən, meydanlardan ürəklərə,
evlərə köçdü.
Bayram
ağzı çöçə bişirərdilər. Mərciməyi,
kartofu bişirib əzərdilər. Püreni
yayılmış yuxanın arasına qoyub üzünə
yumurta sarısı yaxıb təndirə yapardılar.
Ümumiyyətlə, bayramı çox ruh yüksəkliyi ilə
keçirərdilər. Məhəllə-məhəllə gəzərdik.
Hər tərəfdə bir canlanma, çal-çağır hiss
olunardı. Qara zurnanın zil səsi dağı-daşı lərzəyə
gətirərdi. Yamaclarda otlayan quzular belə, qara zurnanın səsindən
məst olur şirin-şirin gövşək
çalardılar.
Ahıl nənələr,
müdrik babalar ağır "Mirzeyi" havasında
sındıra-sındıra oynayardılar. Meydana bayram
xonçaları gətirərdilər, şamlar
yandırardılar, xoruz, qoç döyüşdürərdilər.
Cavanlar küştü tutardılar. Bəli, baharın gəlişi
insanın qanını qaynadır, bahar Günəşi
torpağı isidir, bitkiləri qış yuxusundan oyadır.
Süfrəmizə bolluca nemət, xalqımıza
cansağlığı, üz ağlığı, xoşbəxtlik,
firavanlıq gətir, bahar!
Mən
baharın gəlişini ürəkdən
alqışlayıram. Xoş gəlmisən, qədəmlərin
çox mübarək!
Əvəz Mahmud LƏLƏDAĞ
Azərbaycan müəllimi.- 2011.-
18 mart.- S.19.