Peterburqda oxumuş tələbələrimiz
(Sankt-Peterburq Mərkəzi Tarix Arxivinin materialları əsasında)
Yazardan bir neçə
söz
Rusiya və Avropa
ali məktəblərində
1920-ci ilədək oxumuş
soydaşlarımız haqqında
"Azərbaycan müəllimi"
qəzetində geniş
yazılarım çıxdıqdan
sonra mənə akademiya və təhsil sistemində çalışan çoxlu
dostlarım, tanışlarım,
sıravi aydınlarımız,
adi vətəndaşlar
zəng edərək,
yaxud elektron poçtuma məktub göndərərək minnətdarlıq
edir, bu sahədə araşdırmaları
davam etdirməyi, adıçəkilən şəxslərin
hər biri haqqında ayrıca bilgi verməyi arzu edirdilər. Həmin şəxslərin
hamısına, özəlliklə
Ağsu Rayon Təhsil
Şöbəsinin müdiri
Tahir Xasiyə rayon müəllimləri adından
bildirdiyi xoş sözlər üçün
təşəkkürümü bildirir, eyni zamanda onların istəyini gerçəkləşdirərək
"Azərbaycan müəllimi"nin
bu sayından başlayaraq dərc edilmiş siyahıda adı keçən tələbələrimiz haqqında
Sankt-Peterburq Mərkəzi
Tarix Arxivinin fondlarından ötən ilin sentyabrında əldə etdiyim arxiv bəlgələrini oxucuların diqqətinə
çatdırıram. Bütün
bu sənədlər
ilk dəfə işıq
üzü görür.
Yeri gəlmişkən, sevimli oxucularımızdan
xahiş edirəm ki, bu silsilə
yazılarda danışılacaq
şəxslər haqqında
əlavə bilgiləri
olarsa mənimlə əlaqə saxlasınlar.
Haqqında söz açılacaq tələbələr
ali məktəbdə
oxuma tarixinə görə sıralanıb.
1. Əmircanov Möhsün
bəy Süleyman bəy oğlu
(SPb. MTA, f.14, s.3, iş 21576, 1881-ci il)
Bu başdan bildirim ki, arxiv siyahılarında
soydaşlarımızın ad-soyadı bəzən elə yanlış yazılıb və sənədin özünə
baxmadan onların gerçək şəklini
müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Hətta bəzən bu da kömək
etmir. Məsələn,
M.B.Əmircanovun adı
şəxsi işindəki
sənədlərdə rusca
"Massum", "Mosxun",
"Movsum", "Muxsun",
"Muqsun" kimi yazılıb. Gəl indi düzgününü
tap! Belə olduqda, məncə, bircə yol qalır - ən etibarlı sənədə güvənmək.
Əmircanovun işindəki
belə bir sənədi isə Sankt-Peterburq İmperator Universitetinin ona 1885-ci ildə verdiyi attestatı sayır, oradakı "Muqsun" (Möhsün) yazılışını
əsas götürürük.
Peyvənd etdirib
Oxucumuz bu başlığı
oxuduqda təəccüblənəcək
- axı peyvəndin mətləbə nə dəxli var?! Var, özü də çox ciddi! Belə ki, çiçəyə
görə peyvənd
olunmayan abituriyent Rusiya ali məktəblərinə
qəbul edilmirdi və onlardan tələb olunan ən mühüm sənədlər içərisində
peyvənd haqqında arayış başda gəlirdi. Şəki şəhəri baş həkiminin 10 avqust 1881-ci ildə "Massum" bəy Əmircanova verdiyi arayışda onun çiçəyə
görə peyvənd
olunduğu təsdiqlənir.
Kamal attestatı
Şəxsi işindəki sənədlər içərisində
"Mosxun" bəy
Əmircanova verilmiş
kamal attestatı önəmli bəlgələrdəndir.
Burada göstərilir
ki, Məhəmmədiyyə
dinli, Gəncə vilayəti bəylərindən
olan, Şəki şəhərində 2 dekabr
1859-cu ildə doğulmuş
"Mosxun" bəy
4 il özəl gimnaziyada və 6 il Tiflis gimnaziyasında oxuyub. Qiymətləri o qədər də yüksək deyil -
"3" və "4"-dür.
Doğum haqqında şəhadətnamə
Əlahəzrət İmperatorun fərmanına əsasən,
bu şəhadətnaməni
Gəncə Vilayəti
Sünniməzhəb Ruhani
Məclisi Şəki
şəhərinin sakini,
kollec asessoru Süleyman bəy Əmircanova o haqda verib ki, doğma
oğlu "Mosxun"
bəy Əmircanov qanuni nikahda olan atası Süleyman bəy Əmircanovla anası Dostuxanım xanım Hacı Məhəmmədağa
qızından 2 dekabr
1859-cu ildə doğulub.
231 saylı şəhadətnamə
19 iyul 1875-ci ildə Şəki şəhərində
verilib. Sənədi Məclisin sədri Hacı Cəmil Əfəndizadə öz
imzası ilə təsdiqləyib.
Süleyman bəyin qulluq siyahısı
Tələbələrin sinfi mənşəyini,
sosial durumunu müəyyənləşdirmək ali məktəb rəhbərliyi üçün
çox önəmli
sayılırdı. Valideynin
cəmiyyətdə, yaxud
dövlət həyatında
tutduğu yer tələbənin ali məktəb həyatında
və məktəbi bitirdikdən sonrakı dönəmində də öz izini buraxırdı.
Valideynin çini və aldığı mükafatlar nə qədər böyük olardısa, tələbəyə
"yuxarıdan" inam
da o qədər güclü olurdu. Buna görə də ali məktəb rəhbərliyi dövlət
qulluğunda bulunan valideynlərin sənədlərini
tələb edirdi.
Kollec asessoru Süleyman bəy Əmircanovun xidməti haqqında 15 oktyabr 1877-ci ildə tərtib edilmiş qulluq siyahısında oxuyuruq ki, Süleyman bəy Abdulla bəy oğlu Əmircanov 51 yaşındadır (deməli,
1826-cı ildə doğulub),
Məhəmmədiyyə dinindədir,
xaçpərəst olmayanlara verilən 3-cü dərəcəli
Müqəddəs Stanislav
ordeni alıb. Bəy rütbəsi var. Şəki şəhərində
qardaşları ilə
birlikdə daş evi və torpaq
sahəsi var. O, müsəlman
Dostuxanımla evlənib.
Bu övladları var:
oğulları Mövsüm
- 17 yaş, Yusif - 15 yaş, Abdulla - 10 yaş və Musa - 7 yaş; qızları Sitarə -
20 yaş, Əzizə
- 5 yaş. Böyük
oğlu Tiflisdə tərbiyə olunur, qalanları onun yanındadır; hamısı
müsəlmandır.
İlk peşəkar şərqşünaslarımızdan biri
"İlk Azərbaycan şərqşünasları" deyilərkən soydaşlarımız
hamıdan öncə
Mirzə Cəfər Topşubaşovu və Mirzə Kazım bəyi göz önünə gətirirlər.
Əlbəttə, bunlar
dünya şöhrətli
azərbaycanlı şərqşünas
professorlardır, ancaq
Avropa təhsili görmüş bir çox şərqşünasımızın
adını belə bilmirik. Onlardan biri də Sankt-Peterburq İmperator Universitetinin yetirməsi Möhsün bəy Süleyman bəy oğlu Əmircanovdur.
Düzdür, onun atası
Şəkinin köklü
bəylərindəndi, ancaq
görünür, indi
bilmədiyimiz hansısa
maddi böhranla üzləşib və buna görə də oğlunun təhsil haqqını ödəməkdə problem yaranıb.
SPb. İmperator Universiteti Şərq dilləri fakültəsi Türk-ərəb bölməsinin
I kurs tələbəsi
"Muqsun" bəy
Əmircanov 7 oktyabr 1881-ci ildə rektora ərizə yazaraq xahiş edib ki, mühazirələri
dinləmək üçün
ödəməyə vəsaitim
olmadığına görə
məni mühazirə
dinləməyə görə
ödənişdən azad
etmək haqqında sərəncam verəsiniz.
Möhsün bəyin gerçəkdən yoxsul
durumda olduğunu
Sankt-Peterburq ober-polismeyster
dəftərxanasından 2 iyun
1882-ci ildə verilmiş
91679 saylı arayış
da təsdiqləyir. Universitet rektoruna ünvanlanmış bu bəlgədən oxuyuruq ki, universitetin Drovyan döngəsi 9 saylı evdə yaşayan tələbəsi
"Muqsun" bəy
Əmircanov universitetdən
təqaüd almaq üçün ona kasıblığı haqqında
arayış verməyimizi
xahiş edib. Polisin toplayaraq əldə etdiyi bilgilərdən görünür
ki, ərizəçi
22 yaşdadır, əxlaqı
və həyat tərzi yaxşıdır,
durumu yoxsuldur, əynindəki paltardan başqa heç bir əşyası yoxdur, xəzinədən təqaüd və daimi heç bir yardım almır, Gəncə vilayətinin Şəki şəhərində öz
evində yaşayan valideynləri var, qardaşları: Yusif - 17 yaş, Qori Müəllimlər Seminariyasında
xəzinə hesabına
oxuyur, Abdulla - 14 yaş,
Musa - 10 yaş, bacıları:
Sitarə - 20 yaş, Əzizə - 9 yaş, hamısı valideynlərinin
yanındadır. Düzdür,
ərizəçi valideynlərindən
yardım alır, ancaq bu çox
nadir hallarda, hədsiz
məhdud miqdarda olur və özünü
saxlamağa ehtiyac duyur.
14 may
1884-cü ildə universitet
dəftərxanasının şəhər Qradonaçalniki
dəftərxanasına göndərdiyi
təliqədə bildirilir
ki, "Muxsun" Əmircanov Şərq dilləri fakültəsinin
III kurs tələbəsidir
və Neva prospektindəki
88 saylı evin 66-cı
mənzilində yaşayır.
Diplomu əvəz edən attestat
Tələbənin şəxsi işindəki son sənəd
11 sentyabr 1885-ci ildə
verilmiş attestatdır.
Əslində diplomu əvəz edən bu bəlgədə Sankt-Peterburq Universitetinin Şurası bəyan edir ki, 25 yaşlı,
Məhəmmədiyyə dinli
Möhsün bəy Əmircanov 31 avqust 1881-ci ildə universitet tələbələri sırasına
qəbul edilib, Şərq dilləri fakültəsi ərəb-fars-türk-tatar
bölməsi üzrə
elmlərin bütün
kursunu dinləyib və imtahanlarda bu nəticələri göstərib: fars dili, fars ədəbiyyatı
tarixi, Osmanlı dili, Şərq tarixi, İran tarixi, Türkiyə tarixi, rus dövlət
hüququ, siyasi iqtisad, fransız dili - "əla", türk-tatar dili, Türk qəbilələrinin
təsviri, Şərq
numizmatikası, müsəlman
şəriəti, maliyyə
hüququ - "yaxşı",
ərəb dili, ərəb ədəbiyyatı
tarixi və polis hüququ - "kafi", buna görə də Şərq dilləri fakültəsi onu həqiqi tələbə rütbəsinə
layiq görüb... S.-Peterburq İmperator Universitetinin Şurası
2 sentyabr 1885-ci ildə
bu rütbəni təsdiqləyib. Bu sənədlə
Əmircanova Rusiya İmperiyası qanunları
ilə həqiqi tələbə rütbəsinə
aid edilən bütün
hüquq və üstünlüklər verilir.
Attestatı universitetin
rektoru Andreyevski, fakültə dekanı Vasilyev imzalayıblar.
Son söz
Möhsün bəy Əmircanovun sonrakı taleyi haqqında əlimizdə heç bir bilgi və
bəlgə yoxdur. Ancaq bildiyimiz təkcə budur ki, o, görkəmli ictimai-siyasi xadim, ilk Azərbaycan Cümhuriyyəti
(1918-1920) dönəmində Parlaman üzvü olmuş, nazir vəzifəsində çalışmış
Əbdüləli bəy
Əmircanov (1874, Şəki-1948, Türkiyə) ilə əmiuşağıdır.
(Ardı var)
Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
adalet_tahirzade@yahoo.com
Tel.: +994-50-612-68-13
Azərbaycan müəllimi.- 2012.-
2 mart.- S.4.