Söz
sırası analitik ifadə vasitəsi kimi
Ünsiyyət
yaratmaq üçün insanlar müxtəlif məqsədli
fikirlər ifadə etməli olurlar, bu və ya digər həyat
faktı haqqında məlumat verir, onun haqqında soruşur,
yaxud da onu əhatə edən aləmdən aldığı
təsirə cavab olaraq öz hiss-həyəcanlarını
bildirirlər. Bütün bunlar ünsiyyət
zamanı cümlələr vasitəsilə ifadə edilir.
Cümlə müəyyən qrammatik quruluşa və
intonasiyaya malik olmalı, nisbətən bitmiş bir fikir ifadə
etməlidir. Ünsiyyət prosesində işlədilən
cümlələr fikri ifadə etmək məqsədinə və
qrammatik quruluşuna görə qruplaşdırılır.
Cümlə ünsiyyətin yaranmasına xidmət
edir. Buna müvafiq olaraq da ünsiyyətdəki məqsədinə
görə cümlənin dörd növü ayırd edilir: nəqli,
sual, əmr, nida. Quruluşuna görə isə cümlənin
iki növü müəyyən edilir: sadə və mürəkkəb.
Cümlə söz və söz birləşmələri
vasitəsi ilə formalaşır.
Söz birləşmələri ən
azı iki əsas nitq hissəsindən ibarət olub hissələrinə
bölünə bilən vahid bir məfhum bildirir.
Cümlənin yaranmasında istifadə edilən
söz birləşmələri dilin morfoloji-qrammatik
strukturundan asılı olaraq yanaşma, uzlaşma, idarə əlaqələri
ilə bir-birinə bağlanır. Qeyd etmək
lazımdır ki, dünya dillərinin əksəriyyətində
söz birləşmələri, bir qayda olaraq, yuxarıda
göstərilmiş sintaktik əlaqələr zəminində
formalaşır. Bu baxımdan ingilis dili də
müstəsnalıq təşkil etmir. Dillər
arasında mövcud olan fərq sintaktik əlaqələrdən
hər birinin işlənmə miqyasında müşahidə
edilir. Sintaktik əlaqələrin müxtəlif
dillərdə işlənmə miqyası təsadüfi
olmayıb, hər bir konkret dilin morfoloji quruluşu ilə
şərtlənir. Zəngin morfoloji
quruluşa malik olan dillərdə söz birləşmələrinin
komponentləri arasında uzlaşma və idarə əlaqələri,
morfoloji quruluşu zəngin olmayan dillərdə isə, əsasən,
yanaşma əlaqəsi işlənir. Müasir
ingilis dili analitik quruluşa malik olduğundan bu dildə
söz birləşmələri əksərən yanaşma əlaqəsi
vasitəsilə formalaşır. Yanaşma
əlaqəsi zəminində mövcud olan söz birləşmələrində
tabe söz tabeedici sözdən ya əvvəl, ya da sonra gəlir.
A vacant seat - a seat vacant - boş yer
Uzlaşma əlaqəsi söz birləşməsinin
komponentləri arasında sintaktik əlaqələrin elə
növüdür ki, tabe söz tabeedici sözlə eyni
morfoloji formada olur. Uzlaşma hər iki komponent
arasında cinsə və kəmiyyətə görə olur.
Müasir ingilis dilində cins kateqoriyasına
görə uzlaşma yoxdur və hal kateqoriyası çox zəifdir.
Bu səbəbdən də uzlaşma əlaqəsinin
işlənmə miqyasının çox məhdud
olduğunu deyə bilərik. Müasir ingilis dilində
uzlaşma əlaqəsi ancaq birinci komponenti say və this, that
işarə əvəzliklərindən biri, ikinci komponenti isə
isim olan söz birləşmələrində müşahidə
edilir. Yəni tabeedici söz təkdədirsə
tabe söz təkdə, cəmdədirsə cəmdə
uzlaşır.
this book - bu kitab
these books
- bu kitablar
Nümunələrdən də
gördüyümüz kimi, birinci birləşmədə
tabeedici söz mövqeyində olan book - kitab sözü tək
formada olduğu üçün tabe söz olan this - bu
işarə əvəzliyi də tək formadadır.
Əksinə, ikinci nümunədə books -
kitablar sözü cəm formada olduğu üçün
these - bunlar sözü də cəm formadadır.
Tabeedici sözün tabe sözün müəyyən
formada işlədilməsini tələb etdiyi əlaqəyə
idarə əlaqəsi deyilir. Bu,
ingilis dilində ən az rast gəlinən
əlaqədir. İngilis dilində şəxs əvəzliklərinin
feldən və sözönülərdən sonra obyekt
halında işlədilməsini idarə əlaqəsinə
misal göstərmək olar.
to visit us - bizə
baş çəkmək
with me - mənimlə
Qrammatik-morfoloji kateqoriyaların çox zəif
olduğu müasir ingilis dilində həm söz birləşmələri,
həm də cümlələr arasındakı qrammatik əlaqələr
əsasən söz sırası ilə ifadə edilir.
Qeyd edək ki, dildə söz
sırasının sabitlik və sərbəstlik məsələsi
ismin qrammatik kateqoriyaları, xüsusən ismin hal
kateqoriyası ilə sıx surətdə bağlıdır.
İsmin hal kateqoriyası zəif olan, yaxud
heç olmayan dillərdə söz sırası sabitləşmək
məcburiyyətində qalır, ismin hal kateqoriyasının funksiyasını
daşımalı olur, sözlər arasındakı qrammatik əlaqələri
ifadə edir.
Müasir ingilis dilində söz birləşmələri
komponentlərinin sərbəstliyinə görə də təsrif
edilir. Komponentləri qeyri-sərbəst
olan birləşmələrdə komponentlərin yerdəyişməsi
mənanın dəyişməsinə, bəzən isə
tamamilə itməsinə səbəb olur. Belə
söz birləşmələrində onu təşkil edən
sözlər bir-birindən asılı, sözlərdən biri
aparıcı, digəri ona tabe vəziyyətdə olur.
a country teacher - kənd
müəllimi
the boy`s courage - oğlanın cəsarəti
Sərbəst söz birləşmələrinin
isə tərkibində aparıcı komponent olmur.
Belə söz birləşmələrində
onu təşkil edən sözlər sərbəst olur.
Məsələn:
boys and girls - oğlanlar və
qızlar
girls and boys - qızlar və
oğlanlar
Bu söz birləşməsində
komponentlərin yerdəyişməsi, yəni söz
sırasının pozulması mənaya xələl gətirməyib.
Müasir ingilis dilində elə söz
birləşmələri var ki, nitq prosesində
formalaşır, dildə hazır vəziyyətdə,
klişe şəklində olur.
to fall in love - vurulmaq
Qeyd etmək lazımdır ki, bu növ
söz birləşmələri frazeoloji birləşmələr
adlanır və onlar qrammatikanın deyil, dilçiliyin
ayrıca bir bölməsi olan frazeologiyanın tədqiqat
obyekti hesab edilir. Məlumat üçün deyək ki, bu
növ birləşmələrdə söz sırası
pozula və komponentlərin arasına başqa sözlər
daxil ola bilməz.
İngilis dili analitik dil olduğu
üçün söz birləşmələrində
olduğu kimi cümlədə də söz sırası
çox böyük əhəmiyyətə malikdir.
Müasir Azərbaycan dilindən fərqli olaraq
müasir ingilis dilində söz sırası sabitdir. Cümlədə söz sırasının sabitlik,
yaxud sərbəstlik dərəcəsi həmin dilin qrammatik,
konkret desək, morfoloji quruluşundan asılıdır.
Dildə morfoloji quruluş nə qədər zəngin
olsa, söz sırası da bir o qədər sərbəst
olar. Morfoloji quruluş zəif olduqda isə
söz sırası sabit olur. Sintaktik əlaqənin
söz sırası ilə ifadə edilməsi bəzilərinə
görə, bu dildə danışmağın
asanlığını təmin edən başlıca səbəbdir.
Əslində bunun tam əksidir. Həm cümlədə, həm də söz birləşmələrində
sözlər arasında sintaktik əlaqənin söz
sırası ilə ifadə edilməsi lazım olan mənanı
əldə etmək üçün sözləri
düzgün, yerli-yerində işlətmək zərurəti
yaradır. Əks təqdirdə cümlənin,
söz birləşməsinin semantikası dəyişir.
Müasir ingilis dilində söz sırası cümlə tərtib
etməklə yanaşı iki əlavə funksiya da
daşıyır: sintaktik-semantik və stilistik.
Məsələn, bir sıra hallarda
cümlədə mübtəda ilə vasitəsiz
tamamlığın yerdəyişməsi həm cümlə
üzvlərinin sintaktik funksiyasını, həm də
cümlənin semantikasını dəyişir.
The teacher teaches the pupil. - Müəllim
şagirdi öyrədir.
The pupil teaches the teacher. -
Şagird müəllimi öyrədir.
Yuxarıda verilən birinci və ikinci
cümləni müqayisə etdikdə məlum olur ki, həmin
vahidlərin arasında mövcud olan sintaktik və semantik fərq
yalnız üzvlərin yerdəyişməsinə əsaslanır.
Belə ki, birinci cümlədə mübtəda
funksiyasında çıxış edən teacher sözü
ikinci cümlədə vasitəsiz tamamlıq, birinci cümlədə
vasitəsiz tamamlıq funksiyasında olan pupil sözü isə
ikinci cümlədə mübtəda olmuşdur. Bu yerdəyişmə cümlənin mənasına
da xələl gətirmiş, sözlərin yerdəyişməsi
sayəsində bu cümlələrdə bir-birinə
daban-dabana zidd məna çaları əldə edilmişdir.
Müqayisə olunana həmin cümlələr
arasında fərqlər - sintaktik və semantik eyni bir səbəbin,
söz sırasının dəyişməsinin nəticəsidir.
İngilis dilində cümlənin məqsədə
görə bütün növlərində söz
sırası xeyli sabitdir, xüsusən də əmr, nida və
sual cümlələrində. Nəqli cümlələrdə də, bir qayda
olaraq, cümlə baş üzvlərlə - mübtəda və
xəbərlə başlayır, sonra müvafiq olaraq ikinci dərəcəli
üzvlər işlədilir. Hər bir
cümlə üzvünün sabit işlənmə yeri
olmasına baxmayaraq bəzən üslub xətrinə hər
hansı bir cümlə üzvü mübtədanın
önünə keçə bilər. Çünki
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ingilis dilində məntiqi
vurğu xəbərin deyil, mübtədanın önünə
düşür. Bu zaman cümlədə
və ya söz birləşməsində sözlərin yerdəyişməsi
sintaktik-semantik anlamda dəyişiklik yaratmasa da, fərqli
söz sırası üslub fərqi əmələ gətirir.
Məsələn:
I shall bring my sister with me. - Mən
bacımı özümlə gətirəcəyəm.
My sister I shall bring with me. Mən
özümlə bacımı gətirəcəyəm.
The lost hopes -
puç olmuş ümidlər
The hopes lost -ümidlər puç
olmuş
Nümunə
kimi verilən cümlə və söz birləşmələrini
hər iki versiyada müqayisə edərkən
görürük ki, onlar arasında nə sintaktik, nə də
semantik fərq var. Hər iki halda eyni bir fakt haqda hökm
yürüdülür. Birinci cümlə və
söz birləşməsi adi danışıqda, ikinci
cümlə və söz birləşməsi isə
emosional-pafoslu nitqdə işlənir. Bu fərq
söz sırasına əsaslandığı
üçün deyə bilərik ki, söz sırası
ingilis dilində komponentlərin mövqeyindən asılı
olaraq sintaktik-semantik rol oynaması ilə yanaşı,
stilistik mahiyyət də kəsb edir.
Yuxarıda
sadaladıqlarımızın yekunu olaraq deyə bilərik ki,
sintetik formalarla zəngin dillərdən fərqli olaraq analitik
quruluşa malik olan ingilis dilində söz sırası həm
söz birləşmələrinin, həm də cümlələrin
formalaşmasında böyük əhəmiyyət
daşıyır.
İngilis dilini öyrənənlər və dili tədris edənlər
bu faktı diqqət mərkəzində saxlamalıdırlar.
Mədinə
HACIYEVA
Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 30 mart.- S.9.