Prof. Dr. Dilşad Elbrus (1916-11 aprel 1979)

Yalnız Azərbaycan deyil, Türkiyəmiz də 11 aprel 1979-dan bu yana qiymətli bir varlığını, Ege Universiteti fizika professoru Dilşad Elbrus’u itirib.

Azərbaycanın tanınmış, siyasi hayatında mühüm yeri olan ailələrindən Talıbxanlar’a mənsub Dilşad Elbrusla İstanbul Qız Liseyindəki şagirdlik illərində tanışmışdıq. Sinfinin ən çalışqan şagirdlərindən idi. Türkiyəyə Cümhuriyyətin elanından sonra anası və böyük bacıları ilə Bakıdan qaçıb gəlmişdilər; bizə hər zaman necə qaçdıqlarına dair acı xatirələrini anladırdı. Bu acı xatirələr hənuz çocuq yaşdakı bizlərin qəlbində də dərin izlər buraxır, şirin və çox gözəl, yanıqlı səsiylə söylədiyi Azərbaycan şərqi və türkülərini dinlərkən, ustaca oynadığı Qafqaz rəqslərini seyr edərkən gözlərimiz yaşarırdı.

Dilşadla on iki yaşlarında başlayan arxadaşlığımız onun həyatının son illərinə qədər sürüb getdi. 1931-32 ilində İstanbul Qız Liseyindəki təhsilimiz sona yetincə o, fənn fakültəsinin fizika bölümünə, mən isə Türk dili və ədəbiyyatına davam edirdik. O illərdə fənn və ədəbiyyat fakültələri günümüzdəki İstanbul Universiteti fənn və ədəbiyyat fakültələrinin yerindəki Zeynəb xanım qonağında idi; eyni binada olduğumuzdan yenə sıx-sıx tapışıb görüşə bilirdik. Universiteti bitirdikdən sonra peşə həyatlarımızı bir-birimizdən uzaq yerlərdə sürdürdük; köklü arxadaşlığımız məktublaşma yoluyla davam etdi. Son illərində ildə bir-iki dəfə İzmirdən Ankaraya gəlir, bəzən məndə üç-beş gün qaldığı olur, Ankaradakı dostlarını birər-birər arayıb tapır, həsrətini sovudub sevinc içində İzmirə, vəzifəsi başına dönürdü. 1977-də təqaüdə çıxınca İstanbulda Bağdad caddəsində kirələdiyi bir mənzildə yerləşmişdi. Rahatlığa qovuşa bilmədi; çiləli illərın da təsiriylə, tutulduğu müxtəlif xəstəliklər onu qabağına qatıb sürükləyirdi. Cərrahpaşa tibb fakültəsində yatma zorunda qaldı. Mədəaltı vəzin xərçəngindən qurtulmasına imkan qalmadığını bilirdik. Xəstə ikən də məktublaşdıq. Bunları ev ünvanına yazırdım. Böyük bacısı rəhmətlik Sürəyya xanım’ın oğlu Can Odoğlu bəy bunları xəstəxanaya aparıb Dilşada çatdırırdı. Son məktubumun içində onu xəstəxanada zərf-kağız təmini zəhmətindən qurtarmaq düşüncəsiylə bir məktub kağızı ilə üzərində ünvanım yazılı pullu bir zərf də qoymuşdum. Buna ölümündən bir ay öncə yazdığı cavabını, onun xəstəliyinin son aylarını anlatdığı, Azərbaycan həsrətini canlandırdığı üçün olduğu kimi nəşr edirik:

"Fənəryolu, 11 mart 1979.

Fevzim, canım bacım! Can-can bacım mənim.

Candan yanğını içli ifadənlə mənə çatdıran yanvar məktubuna çox təşəkkür edirəm. Tez cavap yaza bilməməyimi lütfən etinasızlıq sanma!

26 fevral günü xəstəxanadan çıxdım və məktubunu eyni gün evimə gedincə aldım. Oxuduqca qəhərləndim. Candan yanğın, on bir-on iki yaşımdan bəri Azərbaycandakı həsrətini çəkdiklərim, həm Azərbaycanım və oradakılara həsrətimin acısıyla yarım əsrdən artıq sızlayan qəlbimi sənin candan bacı yanğın elə gözəl oxşadı ki, məktubunu oxuduqca qəlbimdəki sızıltının yüngülləşdiyini, hətta keçdiyini hiss etdim. Yalnız Şaziyə ablamızın rahatsızlığına çox üzüldüm. İnşaallah, indi yaxşıdır. Azanlar oxunduqca hər dua edişimdə ablamıza da Rəbbimin sağlamlıq ehsan eləməsini niyaz edirəm.

Canım Fevzim! Xəstəxanadan çıxdığım gün paltarlı çəkim otuz doqquz kilo idi, yəni gombullar kraliçası... Zəiflikdən gözlərim görmür və qulaqlarım yaxşı eşitmir və fevralın son günləriylə martın başlanğıcınadək, bu günə qədər yazı yaza bilmədim. Bu gün də yaxşı yaza bilmirəm. İfadəm pozuqdur. LamiəTyə qonşudan telefon etdim və sənə yazıb durumumu anlatmasını rica etdim.

Mənim xəstəxana problemim hələ bilməcədir. Mədəmdə əcaib, əllə yaxşıca hiss edilən bir sərtlik var. İndi həkim bir ay evimdə yaxşı qida alıb kökəlməmi, sonra təkrar həzm cihazımın incələnməsi üzrə xəstəxanaya yatmamı söylədi; yəni 6 və ya 10 aprel günü həkim məni təkrar müayinə edəcək və kafi dərəcədə güç toplamış olsam Daxiliyyəyə yatıracaq...

Bu günlük bu qədərlə yetinək. Canım bacım, sənin məktubunu açıb ünvanlı, pullu zərfi içində, yazmam üçün kağızı görüncə elə təsirləndim ki, göz yaşımı tuta bilmədim. Sağ ol, var ol, mənim canım bacım! Səni həsrət dolu sevgimlə qucaqlayaraq çox-çox öpürəm.

Xeyir-duaları və içdən sevgilərlə Dilşad bacın!".

Dilşad Elbrus, məktubunda yazdığı kimi, 10 apreldə həkimin tövsiyəsini yerinə yetirərək müayinə üçün, yaxınlarından öyrəndiyimə görə, çox bitkin halda Cərrahpaşa tibb fakültəsi xəstəxanasına gedib, üç-dörd gün sonra orada həyata gözlərini yumub. 12 apreldə Karacaəhməd məzarlığında 1974-də vəfat edən və lap çox sevib bağlandığı dayısı Hüseyn Camal Yanar bəy’in yanına gömülüb. Tanrı rəhmət eləsin, nur içində yatsın!

[Bütün yurddaşlarının, dostlarının dərin sevgi ve sayğısını qazanan H.Camal Yanar doxsan yaşlarında vəfat etmişdir. 1919-da Bakı Türk Ocağındakı Müsavat Partiyasının konfrans salonundakı nitqləriylə ad qazanmış, sonraları bu partiyanın Bakı Komitəsinə sədr müavinliyinə də seçilmiş, 1908-də İran inqilab hərəkatına qatılmış, 27 apreldə rus istilasına qədər Azərbaycan Parlamenti idarəsində də vəzifəli idi. Farscanı, ərəbcəni yaxşı bilən H.C.Yanar bəyin çox gözəl, hiss və fikir baxımından dərin və incə şeirləri də vardır. Dilşad Elbrus, bunları yayımlamağı düşünməkdəydi. Bu möhtərəm Azəri dayı’nı, yay tətillərində Dilşad onun Erenköyündəki evində qaldığından, mən də tanımaq şərəfinə çatdım. Mənə yazdığı məktublarında yer-yer gözəlcə şeirləri bulunmaqdadır. (Həyatı, şəxsiyyəti haqqında daha çox bilgi üçün bax: Ə.Vahab Yurdsevər. Hüseyn Camal Yanar. - "Azərbaycan" Türk Kültür Dərgisi, il 23, sayı 10, aprel-iyun 1974, s. 71 və b.)].

Dilşad Elbrus ilə peşə baxımından bir-biriylə əlaqəsi olmayan ayrı-ayrı sahələr üzərində çalışırdıq; mən onunla fizika sahəsində danışa biləcək halda deyildim, fəqət o, mənimlə yalnız bir-iki dəfə bu elm sahəsindən danışdı. İzmirdən Ankaraya gəlib məndə qonaq qaldığı günlərdən birində məndən bir kağız, qələm istədi. O günlərdə ortanın solu təbiri ortaya atılmış, hatta yayğınlaşmağa başlamışdı. Verdiyim kağızı boyuna ikiyə qatladı; qat yerindən, yəni tam ortasından yuxarıdan aşağıya bir cizgi çəkdi. Yanıma gəlib sərt bir səslə: "Bax, bu cizgini görürsənmi, bu, ortadır. Bunun bir sağ, bir sol yanı vardır. Ortanın solu deyə bir şey olmaz!" - deyərək ürəyini boşaltdığını xatırlayıram. Bir dəfə də Paskal və b. fizika elm adamlarının ad qazanmış olanlarının həyat və əsərlərini içinə alan, onları tanıtmaq düşüncəsiylə hər kəsin anlaya biləcəyi səviyyədə iki-üç formalıq kiçik kitablar yayımlamağı düşündüyünü, bunlardan bir qisminin basıldığını, geri qalanının təshihlərinə əli dəymədiyini, Ege Universitetindəki otağında qaldığını, vaxt tapınca ixtisas kitablarıyla birlikdə bunları da alıb İstanbula gətirəcəyini anlatmışdı. Yay tətillərini İstanbulda təkbaşına yaşayan H.Camal Yanarın Ərənköyündə kirələdiyi evində keçirən Dilşad Elbrusun böyük bacısı Sürəyya xanım İstanbul Universiteti Türk dili və ədəbiyyat bölümündən məzundu. Şair dayı və ədəbiyyat müəllimi bacısının təsiriylə mənim sahəmdə həmən hər məsələ haqqında danışa bilirdik. Əzbərdən farsca beytlər, divan və sonrakı dövrlər ədəbiyyatımıza aid şeirlər oxuyurdu. Farscadan başqa rusca, almanca və ingiliscəni də oxuyub anlayır, danışa bilirdi. Məndə qonaq qaldığı sıralarda ədəbiyyat, din və təsəvvüf sahəsində bəzi kitablar satın aldığını, bunları vaxt tapınca zövqlə oxuyacağını söylədiyini də xatırlayıram.

Dilşad Elbrus yenə məndə qonaq qaldığı günlərdən birində məndən kağız və qələm istəmiş, "sənə gözəl bir şeir yazacağam" demişdi. Mən susub gözlədim; o yazdı, yazdı. Mənə iki tərəfi də yazılmış kağızı verdi. Onun bu kağıza yazdıqlarını da olduğu kimi nəşr etməyi, Azərbaycan ədəbiyyatına aid bir məsələni aydınlatdığı və mənə bilmədiyim bir şeyi öyrətdiği üçün faydalı sayıram:

"Öz bacım kimi sevdiyim Fevziyyə bacıma kiçik bir xatirə.

Dilşad Talıbxan Elbrus.

Ankara, 4 avqust, 1977.

28 may 1918-də qurulan Azərbaycan Cümhuriyyətimiz 27 aprel 1920-də bolşeviklər tərəfindən işğal edildiyi gün iqtidar partiyamız Müsavat Partiyasının lideri mərhum Məhəmmədəmin Rəsulzadə bəy’in əmisi qızı Ümmügülsüm xanım bu şeiri yazıb. Bu şeir heç bir yerdə nəşr edilməyib, fəqət mənim hafizəmə həkk edilıb. Şeiri arxa səhifəyə yazıram.

Bayrağım enərkən

Sən bayrağım! O yüksək şanlarınla enərkən

Mavi göyə bir duman gəldiyini sezdim mən.

Qoynundakı ağ nurlu ay-yıldızın sönərkən

Üzərimə doğacaq günəşlərdən bezdim mən.

Al-yaşıllı bağında çicəklərin solarkən

Ürəyimdə pək acı bir inilti yüksəldi.

Hıçqırıqlar içində bayılırkən, düşərkən

Məni tutup qaldıran xain, murdar bir əldi.

Yazıq, səni, bayrağım, endirdilər, öyləmi?

Səni yıxıb devirən o zəhərli rüzgar;

O haqq deyən haqsızlar, vəhşilər, tanrısızlar,

Yanar ocağımı da söndürdülər, öyləmi?

Bir röyamı oldu o gördüklərim həpisi?

Bağlandımı üzümə Türk elinin qapısı?

Ümmügülsüm Rəsulzadə".

Dilşad Elbrusun öz deyişiylə xatirə olaraq yazdıqları burada sona yetmişdi. Şeiri oxudum. Bunun bir yerdə nəşr edildiyini xatırladığımı, fəqət o sırada bunu araşdırıb tapa bilməyəcəyimi söylədim. Dilşad Elbrus bu şeiri böyük bacısı Sürəyya xanım’ın seçib yazdığı şeirləri içinə alan albomunda görüb əzbərlədiyini də anlatmışdı. Bir müddət sonra bu şeirin "İstiqlal uğrunda" şeirlər məcmuəsində bulunduğunu gördüm; ilk səhifəsində bir də ithaf vardı. Bu kitabı mənə İstanbul Qız Liseyində oxuduğumuz sırada, 1930-da Dilşadın hədiyyə etdiyi anlaşılırdı; o da, mən də şeirin bu kitabda olduğunu xatırlaya bilməmişdik, fəqət onun hafizəsinin qüvvəti qarşısında heyrətə düşmüş olduğumu da söyləməliyəm. Onun, hafizəsinə dayanaraq yazdığı misraları adıkeçən əsərdəki nəşriylə qarşılaşdırınca aralarında heç bir fərq olmadığını gördüm; yalnız çap şəklində üç misra əksikdi; bunlar yuxarıdakı mətnə "İstiqlal uğrunda" adlı əsərdən faydalanaraq qoşduğum ikinci dördlüyün son iki, üçüncü dördlüyün ikinci misralarıdır. Dilşad Elbrusun uşaqlığından bəri hafizəsində saxladığı bu şeiri yazıb mənə verməsiylə yeni bir şey də öyrənmiş oldum -"Bayrağım enərkən" adlı şeir "İstiqlal uğrunda" adlı kitabda Ümmügülsüm adıyla deyil, "...xanım" təxəllüsüylə yayınlanıb. İllərdən bəri hansı gizli adların kimə aid olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışdığım, "...xanım"ın kim olduğu da müəyyənləşdirə bilmədiyim belə adlar arasında olduğu üçün onun verdiyi bilgi dolayısıyla bu imzanın kimə aid olduğu aydınlığa qovuşdu. Beləcə, eyni əsərdəki [Milli Azərbaycan Nəşriyyatından. Sayı 7, İstanbul,1928, Orxaniyyə mətbəəsi, s. 24, 134. Bu əsərdəki Gülsərən, ***, Qartal, Azəri təxəllüs və gizli imzalarının isə (s. 35, 92, 156, 158) kimə aid olduğunu hələ bilmirik; bunları yaşlı Azərbaycanlı dostlarımız arasında bilənlərin ola bilcəyini sanmaqdayıq] yenə "...xanım" imzalı "Hicran" adlı şeirin də Ümmügülsüm xanım tərəfindən yazıldığı anlaşılmış olur.

Hicran

Bir solgun çiçəyəm, bir sarı yapraq,

Candan şikayətkar, canandan iraq;

Çıxdım ki, yollardan alayım soraq,

"Xəbər verən yoxdur, sorma" dedilər.

Ayrılınca Hilal qaşlı yarımdan,

Mən yaslara batdım, geymədim əlvan,

Düşünüb o Yıldız gözləri hər an

Ağlarkən, "kəndini yorma" dedilər.

Könül, şəkvəsini kimə söyləsin?

Qəlbimin dərdini kimlər dinləsin?

Səni sevən sənsiz ömrü neyləsin?

Ardınca qoşarkən "varma" dedilər.

Mənim göylərimdən Günəş çəkildi,

Parlaq həyatıma zülmət töküldü,

Vərəmli qəlbimə oxlar dikildi,

"Qoy axsın qanları, sarma" dedilər.

Günəşim bir daha doğmayacaqmı?

Vəhşi qaranlığı boğmayacaqmı?

Kölgələri şəfəq qoğmayacaqmı?

Sordum, "umudunu qırma" dedilər!..

Ümmügülsüm xanım’ın "Hicran"ı mövzu baxımından bir öncəki şeirinin eyni, fikirlərin işlənişi yönündən fərqlidir - "Bayrağım enərkən"də Azərbaycanın 27 aprel 1920-də bolşeviklərcə işğalı üzündən istiqlalın simvolu bayrağının endirilməsindən duyulan üzüntü, ona həsrət acısı doğrudan-doğruya anladılıb. "Hicran"da isə Hilal qaşlı, Yıldız baxışlı, həsrətinə dayanılması ürəklər yaxan onsuz günlərin qapqaranlıq keçdiyi hissini yaradan sevgili ilə Azərbaycan bayrağı simvolik olaraq alınıb, dolayısıyla istiqlalını itirən yurdun hər yanını saran əsirlik həyatının sızıltıları duyurulub.

Candan və əziz arxadaşım Dilşad Elbrus üçün yazdıqlarım burada sona çatır və düşünürəm: bu dünyada tez-gec hər kəsin, hər şeyin qədərini çərçivələyən, sınırları içərisinə alan maddi və mənəvi doğuş-ölüm, başlanğıc-bitiş, aydınlıq-qaranlıqdan ibarət olduğunu düşünərək Dilşadın yaxınlarına, Azərbaycanlı dostlarımıza təsəlli vermək istəyir, özü üçün də Allahın rəhmətini niyaz edirəm.

Ankara, 22 iyun 1979.

("Azərbaycan" dərgisi, sayı 230, aprel-may-iyun 1979, ss. 35-40).

Fevziyyə Abdullah TANSEL

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 25 may.- S.6.