Hüseyn
Cavidin pedaqoji
düşüncələri
1897-ci ildə Türkiyənin
tanınmış pedaqoq və maarifçisi Ayşə Sədiqə İstanbulda "Üsuli-təlim və tərbiyə
dərsləri" adlı bir kitab nəşr etdirir və
kitab ölkənin pedaqoji
fikir tarixində əhəmiyyətli yer tutur. Cavid "Həsbi-hal" məqaləsinin
üçüncü hissəsində
sözünə Ayşə xanımın kitabından bir sitatla başlayır:
"Çocuqlara hər kim
olsa dərs verir, fəqət
tərbiyə və əxlaq dərsini hər kəsdən eyi validə verir. Çocuğun birinci
mürəbbəsi validədir... Demək olur ki, bir qövmün səadəti
və tərbiyəsində qadınların böyük
təsiri vardır. Bunun için
hər şeydən ziyadə qadınların tərbiyəsinə
etina edilməlidir. Tərbiyəli validələr
yetişdirməyə qeyrət edilməlidir".
Cavid də, Ayşə
xanım da, Avropanın bir
çox filosof və
pedaqoqları da uşağın tərbiyəsində
ananın rolunu önə çəkirlər
ki, bu da
təsadüfi deyildir. Zamanə dəyişsə
də, həmin fikir bu
gün də öz
qüvvəsini saxlayır və aktualdır. Məhəmməd
peyğəmbərin "Cənnət qadınların
ayaqları altındadır" fikrini nəzərə
çatdıran şair, diqqəti təlim
və tərbiyədə islamın rolu məsələsinə
yönəldir. Müsəlman ölkələrində
və cəmiyyətlərində oğlan
və xüsusilə qızların təhsilə cəlb edilməsilə
bağlı geniş yayılmış
yanlış fikirləri saf-çürük
edərək "Rəsuli-əkrəmin [oğlan
və qızların] təlim və tərbiyədə heç bir fərq qoymadığını,
təhsili-elmdə kişiyə, övrətə müsavi bir surətdə
fərz buyurduğunu" nəzər-diqqətə
çatdırır. Problemin həllinə
mane olan dini ehkamlara, mövhumata və xurafata
qarşı çıxır. Qız uşaqlarının məktəbdən
yayındırılması və təhsildən
uzaqlaşdırılmasının islama zidd olduğunu söyləyir.
Sualı bu cür qoyur: "Əcəba, səkiz-doquz
yaşında bir qız yalnız ibtidai, yaxud rüşdili təhsil görürsə,
şəriətə müxalifmi zənn olunur?". Guya
"qız tərbiyə görür-görməz itaətsiz
olacaq" söyləyənlərin fikirlərini
qəti surətdə rədd edir. Valideynləri
qız uşaqlarını məktəbə qoymağa
çağırır. Düşünür
ki, əgər biz
qızların tərbiyəsinə bu cür yanaşsaq, sabah başımıza, gözümüzə
vuracaq və kor-peşman
olacağıq.
Müəllif
məqalələrində uşaqların məktəbə
hazırlanmasında ev tərbiyəsinin roluna ayrıca yer verir. "Ev tərbiyəsi
necə olmalıdır" sualına ailələrdə mövcud olan xoşagəlməz
tərbiyə üsulları ilə cavab verir: "Uşaqlar damdabacalarla qorxudulurlar.
Başı açıq çölə çıxsan
göydən başına adamcıl qurt dərisi
düşər. Qaranlıq bir
yerə getsən cinlər, divlər səni təhdid edər"
və i.a. Şair ailə
tərbiyəsində yalançılığı,
kindarlığı, qorxaqlığı, itaətsizliyi, xurafat və mövhumatı tənqid edir və valideynlərin xoşagəlməz
müraciət üsullarına qarşı çıxaraq
yazır: "...Bir ana
oğluna "Yavrum! Quzum! Get qardaşını
çağır da gəlsin, yeməyini yesin" deyəcəyi yerdə,
"Partdamış! Gəbərmiş! Get
o qan qusmuş
çönənbəri çağır da
gəlsin, zəhrimarını zoqqumlasın" - diyor".
O, uşaqlarla bu cür rəftar və davranışı pisləyir, bu kimi uyğunsuz
və cahilanə tərbiyədə bir fayda görmür.
Şair müxtəlif ailələrdə
fərqli ailə tərbiyəsinə nəzər salır və
düzgün qurulmuş
ailə tərbiyəsini təqdir edir. Sağlam ailələrdə
tərbiyə və əxlaq məsələlərinin uğurlu və düzgün
həllini yüksək qiymətləndirərək
yazırdı ki, ana bir yaşında uşağın yediyi qaletlərdən əlifba düzəldir
və ona öyrədir. Evin divarından hesab cədvəli
asır, üç-dörd yaşında
uşaq bunları gülə-gülə,
sevə-sevə öyrənir. Beş-altı yaşına çatar-çatmaz məktəbə həvəs
göstərir. Məktəbə getdiyi zaman zəkası, əxlaqı yerində olur, dərsini həvəslə öyrənir.
20 yaşında isə o universiteti
bitirmiş fazil bir əfəndi olur".
Şair Azərbaycan
analarını, Azərbaycan ailələrini bu
cür görmək istəyir.
Azərbaycanda
ibtidai təhsilin bir çox vacib və ciddi problemlərinə münasibət bildirən
müəllif düşünürdü ki, bu gün
olmasa da, bir neçə ildən sonra
ibtidai təhsil istər qız, istərsə
də oğlanlar üçün
məcburi olacaqdır. Şair səbirsizliklə
və böyük ümidlə həmin günü
gözləyirdi.
Ailə
və ana tərbiyəsini, qızların
təhsilə cəlb edilməsi məsələsini önə
çəkən vətənpərvər və maarifçi şairin
cümlələrini oxuyarkən onun nə
qədər narahatlıq hissi keçirdiyini aydın sezmək olur.
Belə halı yalnız vətənini və millətini sevən,
onun gələcəyini düşünən
insanda görmək olar.
O, övladının tərbiyəsini
başlı-başına buraxan,
qayğısına qalmayan, onu tərbiyədən məhrum edən
valideynlərə üz tutaraq
"Siz ey ata və analar! Yarınki gün cigərguşələrinizin
zillət, fəlakət odunda
yanıb-qavrulduqlarını ağlaya-ağlaya
seyr edəcəksiniz" deyərək
yazırdı: "Çocuqlar məsumdurlar,
onunçin yapdıqları işlərin
hiç birindən məsul deyildirlər,
onların hal və hərəkətlərindən
məsul olacaq yalnız
ata-analardır... Xeyirsiz, xain,
ədəbsiz evlad yetişdirib
onları tərbiyə və islahına çalışmayan
ata-analar, şübhəsiz ki, gələcəkdə namuslu,
vicdanlı, heysiyyətli insanlara müsəllət
olmaq için bir sürü əxlaqsız,
bir yığın sərsəri yetişdirmiş olurlar...".
Bu sözlər sanki bugün
yazılmış və bu gün üçün deyilmişdir. Cavidin yaşadığı dövr
başqa, bu günkü dövr
başqadır. Bununla belə, ailə, məktəb
və əxlaq tərbiyəsi ilə bağlı problemlər
bu gün nəinki
azalmış, əksinə, çoxalmışdır... Şair övlad tərbiyəsinə
məsuliyyətsiz yanaşan ata və analara
qarşı barışmaz mövqe tuturdu. "Qeydsiz, tərbiyəsiz
ata-ananın övladı için nə
dərəcədə məsul olacağı, nə müdhiş cinayət işlətdiyi hər
kəsə məlum, aydın həqiqətdir" sözlərini
ürəkağrısı ilə yazırdı.
Cavid təlim-tərbiyə məsələlərindən
və məktəb binalarından danışarkən məşhur
bir məsəli diqqətə
çatdırır: "Günəş girməyən yerə
təbiblər girər". Təlim və tərbiyə prosesinin həyata keçirilməsində məktəb
binasını və sinif otaqlarını
əsas təlim və tərbiyə ocağı hesab edir. Düşünür
ki, məktəblər və məktəb
binaları gözəl və görkəmli, havalı və uca yerlərdə tikilməlidir. "Pis, murdar, üfunətli
yerlərdən uzaq olmalıdır. Xəstəxana,
həbsxana, məzarıstan kibi yapı (bina)lara
yaqlaşmamalıdır. Məktəb binası mümkün dərəcədə günəşli
yerlərdə vaqe olmalı, rütubəti
çoq olan yerlərdən
həzər edilməlidir...". Nə üçün?
Çünki orada
körpə uşaqlar oxuyur
və tərbiyə alırlar. Günəşsizlik və
rütubət isə bir çox
xəstəliklərin mənbəyidir. Şair
bu mövzudan bəhs
edərkən istər-istəməz özünün
oxuduğu və tərbiyə
aldığı Sidqinin məktəbini
xatırlayır.
O, məzunu
olduğu və Naxçıvanın maarif tarixində xüsusi
yeri olan məktəb
haqqında geniş və qiymətli məlumarlar
verir. Həmin məlumatlar Sidqi
məktəbinin tarixini və taleyini öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir.
O yazır ki, məktəb
acınacaqlı bir şəraitdə fəaliyyət
göstərirdi. Sinif otaqları günəşsiz,
darısqal və rütubətli idi.
Bazarçayın gurultusu tədris prosesinə
mane olurdu. Bunu görən yerli çar hökuməti
məktəbin başqa bir
yerə köçürülməsini qərara alır. Hökumətin təşəbbüsünü
alqışlayan şair, onun
baş tutmaması haqda
yazırdı: "Şəhər [Naxçıvan]
qlavası Cəfərqulu Xan
Naxçıvanski cənabları ilə şəhər hakimi Slavaçinski bu xüsusda [məktəbin
başqa yerə köçürülməsində]
pək fədakarlıqda bulunmuşlar.
[Ancaq nə yazıqlar olsun
ki] "Cidilli bağ" adlı geniş,
havadar, gözəl bir
yerdə məktəb təsisini xalqa təklif
etmişlər isə də kimsə razı
olmamışdır".
Cavid hesab edirdi ki, təhsil, təlim
və tərbiyə işi ilk öncə məktəb binasından
başlanır. Əgər məktəb binası yararsız və
uyğunsuz bir yerdədirsə,
orada təlim və tərbiyə prosesi səmərəli təşkil oluna bilməz. Cəfərqulu Xanın və Slavaçinskinin cəhdlərinin boşa getməsinə təəssüflənən
müəllif, işin baş
tutmamasında mövhumatçıları və
xurafatçıları suçlayır və bu
barədə yazırdı: "Qafqasda
sakin bütün
türklərin hər şəhərdə, hər qəsəbədə
(vəqf yeri)* köhnə məzarıstan
kibi bir çoq qiymətli, əhəmiyyətli yerləri
[məktəb və s. üçün] əldən çıqarıb mevhumat sapmaların ərzi-ixtar etməkdir.
Bu dürlü uyğunsuzluqlara [Naxçıvanda] deyil, Qafqasiyanın hər şəhərində
təsadüf etmək mümkündür".
Şair hesab edirdi ki, məktəb
binası mümkün dərəcədə
günəşli bir yerdə
olmalıdır. Sinif otaqlarına işıq bir tərəfdən
(soldan) düşməlidir. Əgər bir neçə tərəfdən düşərsə,
bu, şagirdlərin gözlərinə zərərdir.
İşığın sol tərəfdən
düşməsi daha faydalıdır.
"Çünki, [işıq] sağ tərəfdən gələcək olsa, [şagird]
yazı yazarkən sağ əl dəftər
üzərində öz kölgəsilə
şagirdləri rahatsız edər. Sınıfın
(klasın) pəncərələri də olduqca
çoq və aydınlıq
olmalıdır. Məktəbin dörd-beş
arşın (rus arşını) günəş
bir dəhlizi (koridoru)
və tənəffüsxanəsi olmalıdır". Bundan başqa, hər məktəbin
özünəməxsus gözəl bağçası
olmalıdır. Şagirdlər tənəffüs zamanı orada sərbəst gəzib təmiz hava almalıdırlar. Ayaqyolu
məktəb binasından mümkün qədər uzaqda
tikilməlidir. Məktəb xadimələri şagirdlərə
qarşı nəzakətli olmalıdırlar. Sinif
otaqlarında partalar şagirdlərin
sayına görə düzülməlidir. Müəllim
şagirdləri partalarda boy
ölçülərinə görə oturtmalıdır. Əks-təqdirdə
şagirdlərin boyun, kürək və bel sümükləri əyilə bilər, bədənə
zərər toxunar. "Fikrin
müstərih** və oynaq olması için bəhər hal***
baş şaquli (dik) bir vəziyyət
almalıdır. Öylə olmasa qan dimağ (beyin)də sərbəst
cəvəlan edəməz. Beyin qanın
cəryani-sərbəstanəsindən [sərbəst
dövranından] məhrum olunca fikirlər,
duyğular da məhdud
və əqim**** qalmış olur. Çünki dimağ qan ilə, əfkar [fikir]
və ehtisasat [hissetmə, sezmə] da dimağ ilə ərzi-fəaliyyət
edir".
Cavid məqalələrində
bu kimi tibbi,
pedaqoji, fizioloji məsələlərin
şərhində təcrübəli bir
müəllim və həkim təsiri
bağışlayır, İstanbul
Universitetində və fərdi mütaliə yolu
ilə adıçəkilən elmlərə nə dərəcədə
dərindən yiyələndiyini büruzə verir. Amerika
və Avropanın məktəb təcrübəsinə istinad edərək, bir partada iki şagirddən çox uşağın oturmamasını məsləhət
görür. Dərs müddətinin, həmin
ölkələrin təcrübəsinə uyğun
olaraq, 45-50 dəqiqədən çox olmamasını tövsiyə edir. Uşaqların
sağlamlığının qorunması məsələsinə
xüsusi önəm və əhəmiyyət
verir. Bu məqsədlə
tənəffüslərdə siniflərin havasının
mütləq dəyişdirilməsini bir pedaqoji tələb kimi irəli
sürür və bunu
belə əsaslandırır: "Dərsdə tələbənin
tənəffüs etdiyi zaman
havaya hamizi-qarbon
dağılır, tər və yağ
ifrazatı təbəxxür***** edərək
sınıfın havasını olduqca zəhləyir".
Şair-pedaqoq məktəbdə və
dərsdə gigiyenik qaydalara
ciddi əməl olunmasını məktəb
rəhbərləri və müəllimlərinin üzərinə
düşən ciddi bir
vəzifə hesab edir.
Xəstəliyə düçar olmuş uşaqların dərsə gəlməyə
məcbur edilməsinə qarşı çıxaraq
yazır: "Bəzi çocuqların xəstəliyinə
diqqət etməyib də ata-anası başından atmaq niyyətilə, müəllim də qeydsizlik və ehtinasızlıqla
sınıfa qəbul etməkdən çəkinməz isə,
şübhəsiz ki, bir
çoq biçarə məsumların da [sinifdəki şagirdlərin] fəlakətinə
yol açmış olur".
Cavid məqalələrində
uşaqların məktəbə qəbul edilməsi məsələsinə
də toxunmuşdur. Düşünmüşdür ki, məktəbə alınan
uşaqların yaşına xüsusi diqqət
yetirilməlidir. Şəhadətnaməsi və 7 yaşı
olmayan uşaqlar məktəbə
qəbul edilməməlidirlər. "Çünki
pək küçük çocuqlar,
cır ağaclar kibi
cılız, zəif bir vücud
ilə dərsə başlayınca sıqılır, zəhmət
çəkir, həm vücudca, həm də
fikircə zəif olurlar".
Hesab edirdi
ki, şagirdlərin sağlam
böyüməsi və təhsil alması üçün
tənəffüslərdə məktəbdə gimnastik məşqlər və müxtəlif
uşaq oyunları təşkil edilməlidir.
Oyunlarda müəllim şagirdləri sərbəst
buraxmalı, ancaq onlara
nəzarəti unutmamalıdır. Yeri gəlmişkən
deyim ki, o, İstanbula ali təhsil almağa gedərkən
gəmi yolüstü Samsunda
dayanır. Fürsətdən istifadə edən şair qəsəbə məktəblərindən
birində şagirdlərin gimnastik məşqlərinə
tamaşa edir. Görünür, hələ 1905-1906-cı
illərdə Türkiyə məktəblərində
şagirdlərin yorğunluğunu və
sağlamlığını nəzərə alaraq
tənəffüs zamanı gimnastik məşqlərdən
istifadə edilmişdir.
Cavid "Həsbi-hal" məqaləsində
ibtidai siniflərin dərslik və
proqramları haqda ayrıca söz açmışdır. Hesab etmişdir ki, dərslik və proqramlar
olduqca düşünülmüş,
aydın və mənfəətli olmalıdır. Onlarda mövhumat və xurafata aid nə varsa islah edilməlidir. Başqa sözlə, dərsliklər və proqramlar elmi-pedaqoji və metodiki prinsiplərə uyğun
hazırlanmalıdır. Çünki bu, zamanın tələbidir. "XX əsr mədəniyyəti
[proqramlardakı] belə uyğunsuzluqlara əsla
təhəmmül etməz. Zira təlim və
tərbiyə saf dimağları (beyinləri),
ləkəsiz vicdanları ləkədir edəcək bir alət deyildir. Əksinə,
tərbiyə bəşəriyyəti qaplayan
çirkinlikləri silib atmalı və
paslı beyinləri təmizləməlidir".
Müəllif
təlim və tərbiyə prosesində milli
xüsusiyyətləri nəzərə almağı pedaqoji bir tələb və vəzifə kimi irəli sürürdü.
Bu cəhətdən ingilis
filosofu və maarifçisi
Herbert Spenserin ingilis məktəblərində təlim və
tərbiyə prosesinin təşkili haqda fikirlərini Azərbaycanın pedaqoji ictimaiyyətinin nəzərinə
çatdırmağı lazım bilirdi. Düşünürdü ki, ingilis məktəblərində
təlim və tərbiyə prosesinin təşkili
ilə müsəlman türk məktəblərində
təşkilini eyniləşdirmək olmaz.
Çünki ingilis mühiti, təfəkkürü, dünyagörüşü, təlim və tərbiyə
sistemii başqa, bizimki daha başqadır.
Cavid mütaliə ilə ilgəli
müəllimin qarşısına ciddi vəzifələr
qoyurdu. Yazırdı ki,
müəllim öyrənib və şagirdlərə öyrətdiyi
kitablarla kifayətlənməməlidir.
Müntəzəm olaraq pedaqogikaya,
təbiyyata və əxlaqa aid kitabları
mütaliə etməlidir. Sadəcə mütaliə yox, oxuduğu kitablardan faydalı nəticə
çıxarmalı və bunu öz işində tətbiq etməlidir.
Müəllim öz mənəviyyatını
zənginləşdirməyə, vicdanını islah etməyə
çalışmalıdır. Söylədiyi sözlərlə,
verdiyi nəsihətlərlə şagirdlərə
təsir etməyi bacarmalıdır. O, sinifdə
müəllimin sözündən qiymətli, təsirli silah görmürdü. Düşünürdü ki,
sözün təsirli və
inandırıcı olması üçün
müəllimin özü təmiz bir qəlbə, parlaq bir vicdana, gözəl bir əxlaqa, həqiqi bir
məlumata malik olmalıdır. Bu, pedaqoji fəaliyyətdə
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. "Bir müəllim
öz-özünü bir
riyazəti-mənəviyyə ilə islah
etdikdən sonra, şübhəsiz ki, hər sözü, hər
duruşu, hər halı bütün
şagirdlər nəzərində böyük
bir əhəmiyyətə tələqqi olunur. Kəmali-sürət və mətanətlə
hər kəsin ruhuna nüfuz
edə bilir". O, bununla
da diqqəti müəllim sözünün
sehrinə, siqlətinə, inandırıcı olmasına, estetik gözəlliyinə, "Özü bir şeyə inanmayan kəs başqasını necə
inandıra bilər?" fikrinə cəlb edirdi.
Müəllimin pedaqoji
hazırlıq və ustalığına, nüfuz
və şəxsiyyətinə, bilik və
dünyagörüşünə münasibətini bildirərək
deyirdi: "Şimdi bizim yalnız məktəblərimiz deyil, bütün həyati-ictimaiyyətimiz
belə saf, parlaq bir tərbiyəyə möhtacdır.
Müəllimlərimiz azacıq muşikafanə, durbinanə
hərəkət edəcək olsalar,
şübhəsiz ki, bütün
mühitimizi islah etmiş olurlar".
İbtidai sinif
müəllimi yalnız dərs deməklə kifayətlənməməlidir.
O, şagirdlərin gigiyenik qaydalara necə əməl etmələrinə,
səliqəli və təmiz geyinmələrinə də diqqət
yetirməlidir. "Hər iki
gündən bir çocuqların əlbisəsinə,
yüzünə, əllərinə baqıb kirli
və təmiz olduqlarını" yoxlamalıdır.
Şagirddə qüsur görsə, bunu ona "yumşaq, tatlı bir dil ilə anlatmalıdır" ki, buraxdığı nöqsanı təkrar
etməsin. Müəllim uşağın
anlayacağı tərzdə, ona bir ata kimi,
tövsiyələr versə, onu tənbeh
etsə daha uğurlu
nəticələr qazana bilər... (Şair özünə qarşı ata qayğısını, ata
münasibətini Sidqinin məktəbində
görmüşdü. Bunu
müəllimlərə də tövsiyə edirdi).
O, məqalələrində
xalqın məktəbə və uşaqların tərbiyəsinə
münasibəti məsələsinə də toxunmuşdur.
Qeyd etmişdir ki, xalq artıq məktəbə,
buradakı tərbiyəyə hüsni-rəğbət bəsləməyə
başlamışdır. Müəllimin tərbiyə
işində rolu haqda
yazmışdır: "Müəllim əgər
uslu, namuslu, həlim,
səlim bir əfəndi olursa,
təbii, dörd-beş sənə zərfində
yalnız bir ibtidai məktəbi
deyil, məktəblə əlaqədar olan böyük bir köyü (kəndi), köy xalqını tamamilə islaha müvəffəq olur".
Cavid ibtidai
məktəblər üçün türk dilində aşağıdakı dərsliklərin
olmasını lazım və vacib bilirdi: Müxtəsər qiraət,
kitabət, elmi əşya, coğrafiya, hesab, türk tarixi və islam tarixi. İkinci
ildən etibarən isə həmin fənlərə rus dilinin əlavə edilməsini
məsləhət görürdü. Hesab edirdi ki,
sinifdə şagirdlərin oxuması, yazması və öyrənməsi
üçün işgüzar
şərait yaradılmalıdır. Onların fərdi
yaradıcılıq qabiliyyətlərinə diqqət yetirilməlidir.
Müəllim sxolastik, kor-koranə təlim
üsulundan qaçmalı, şagirdləri
şəxsi təşəbbüsdən məhrum etməməli,
onlara həqiqi bilik
verməlidir.
* Savab
iş üçün
ayrılmış yer, mülk.
** Rahat,
dinc.
*** Hər halda.
**** Nəticəsiz, səmərəsiz.
***** Buxarlanma, buğlanma.
İsgəndər ORUCƏLİYEV,
AMİ-nin
dosenti, filologiya
üzrə
fəlsəfə doktoru
Azərbaycan
müəllimi.- 2012.- 16 noyabr.- S.8.