Ümumi təhsildə islahatlar:
gələcəyin məktəbinə doğru
Dünyanın müstəqil
ölkələrindən birinə çevrilməsi Azərbaycanın
siyasi, iqtisadi, mədəni
sahələrində misli görünməmiş səviyyədə inkişafın
sürətlənməsinə şərait yaratdı. Cəmiyyətin
ehtiyac və tələbatları zəruri
şərtlər kimi fəaliyyətlərin
əsasına gətirildi. Bütün
sahələrdə islahatyönümlü
işlərə başlanıldı. Müstəqil ölkənin
inkişaf tarixində xüsusi
hadisə kimi yadda qalan 2005-ci ildə qəbul olunmuş
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası həmin islahatyönümlü işlərə rəvac
verdi. Digər sahələrdə
olduğu kimi, təhsildə
də xüsusi Dövlət Proqramı qəbul
edildi. 1999-cu ildə qəbul olunmuş bu proqram ölkəmizin tarixində təhsil
siyasətinin nizamlı, ardıcıl və sistemli
davam etdirilməsini tənzimləyən mühüm dövlət sənədi kimi təhsil sahəsindəki fəaliyyətimizin
əsasına gətirildi. Təhsilin
bütün pillələri kimi ümumi təhsilə
də bu proqramda xüsusi yer
ayrıldı. İslahat Proqramında
müəyyən olunmuş prinsiplərə
əsaslanmaqla onun yeniləşdirilməsi
istiqamətində işlər aparıldı.
Azərbaycanda
aparılan təhsil islahatları elmi-nəzəri əhəmiyyəti
ilə yanaşı, ilk növbədə,
düzgün metodoloji
özülü ilə fərqlənir.
İslahatın başlanğıc mərhələsində ulu öndər Heydər Əliyev onu xarakterizə edərək qeyd
etmişdir ki, "indi bizdə təhsil sistemində
islahatların
məqsədi ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda təhsil sistemi
dünya təhsil sisteminin
standartlarına uyğunlaşsın". Göründüyü
kimi, bu fikir özünün
konseptuallığı ilə bütün
təhsil pillələrinin, o cümlədən
ümumi təhsilin üzərinə ciddi vəzifələr qoydu.
Ümumi təhsil sahəsində
keyfiyyətli islahatyönümlü
işlər aparmaq üçün
birinci növbədə real
vəziyyətin meydana
çıxarılması, ümumi durumun qiymətləndirilməsi vacib hesab edildi.
Ona
görə də ümumi təhsilin vəziyyəti
islahatın birinci
(1999-cu il) və ikinci
(2001-2003-cü illər) mərhələlərində beynəlxalq
və milli səviyyəli mütəxəssislər
cəlb olunmaqla öyrənildi, gələcəkdə
inkişaf etdirilməsi üçün
başlıca istiqamətlər müəyyənləşdirildi
və müasir dünyanın təhsil məkanında
qəbul olunmuş demokratik,
humanist, humanitar, eləcə
də inteqrativ
keyfiyyətlər baxımından təhlil olundu. Yaradılmış normativ-hüquqi baza və
öyrədici innovasiya mərhələlərində
əldə olunmuş təcrübələrə
əsasən 2004-cü ildən başlayaraq
ümumi təhsil sahəsində sistemli quruculuq işləri
aparıldı. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki,
həmin işlər bu gün
də davam etməkdədir.
Bu işlərin ən
başlıca xüsusiyyətlərindən biri
onun daha geniş miqyasda ictimaiyyət
arasında müzakirələrinin təşkil olunması, bu təhsil fəaliyyətlərinin qəbul
edilməsi idi. Ona görə də Azərbaycan
hökuməti və Beynəlxalq İnkişaf
Assosiasiyası arasındakı sazişə əsasən
2003-cü ildə keçirilmiş
müzakirələrdə məhz belə tədbirlərdən
idi ki, orada
islahatın 2004-cü ildən sonrakı mərhələsi üçün beş
istiqamət müəyyənləşdirildi. Həmin
istiqamətlərdən biri "Ümumi təhsilin keyfiyyəti və real tələbatlara uyğunluğu"
adlandırıldı. O özündə "Kurikulum
islahatı", "Müəllim
hazırlığı", "Dərsliklər və oxu materialları"
komponentlərini əhatə edirdi.
Azərbaycan
cəmiyyətinin ehtiyac və tələbatlarından
yaranan bu layihələrin
həyata keçirilməsi, ilkin yanaşmada xüsusi səriştə
və qabiliyyətlər tələb edirdi.
Yeni təhsil proqramlarının
(kurikulumların) hazırlanması özünün
konseptual xarakterinə görə bu layihələrin içərisində
xüsusilə seçilirdi. Bu sənədlər həm təhsilin məzmununu,
həm təlim prosesini, həm də onun idarə olunmasını istiqamətləndirməklə
konseptual xarakterə malik
olmalı idi. Eyni zamanda bu sənədlər
fərdi deyil, kollektiv
düşüncənin, fikrin məhsulu kimi təqdim olunmalı idi.
2005-ci
ildən başlayaraq təhsil
proqramlarının (kurikulumların) hazırlanması üçün işçi
qruplarının yaradılması, onların bilavasitə fəaliyyətə
cəlb olunması məhz bu zərurətdən
irəli gəldi.
Odur ki,
2006-cı ildə ümumi təhsilin
şəxsiyyətyönümlü, nəticəyönümlü
xarakterə malik olan yeni məzmunu, texnologiyaları və qiymətləndirmə
sistemini ehtiva edən
"Azərbaycan Respublikasında ümumi
təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu) adlı dövlət sənədi qəbul
olundu.
2010-cu ildə isə bu sənəd
"Ümumi təhsil pilləsinin
dövlət standartı və proqramları
(kurikulumları)" adı ilə təkmilləşdirilərək
dövlət tərəfindən təsdiq edildi.
Bütün fənlər üzrə təhsil
proqramları (kurikulumları) hazırlandı. 2008-ci ildən
etibarən yeni təhsil
proqramlarının (kurikulumların) tətbiqinə
başlanıldı.
Yeni təhsil proqramları
(kurikulumları) məzmun və strukturuna görə müasir
zamanda müəllim və şagirdlərin
sərbəst və yaradıcı fəaliyyətinə imkan yaratmaq
baxımından faydalı hesab edilir. Bu sənədlərdə
fənnin məzmunu nəticələr formasında verilir. Bu nəticələr
ölçülə bildiyindən və şagirdlərin hər
hansı mərhələdə inkişaf
səviyyəsini ifadə etdiyindən təhsil standartları kimi qəbul olundu.
Həmin
standartlar əsasında hər bir müəllim özünün
imkanları daxilində fəaliyyətini sərbəst
planlaşdırmaq və təşkil etmək imkanı
qazandı. Nəzərdə tutulmuş nəticələrə
nail olmaq üçün müvafiq
texnologiyalar seçməkdə və yaxud hazırlamaqda ona sərbəstlik
verildi.
Təlim standartlarının reallaşdırılması təhsil
sahəsində fəaliyyət göstərən və bu sahədə məsuliyyət daşıyan
hər bir kəs üçün
dövlət tələbi hesab edildi.
Yeni təhsil proqramları
(kurikulumları) həm də fənn üzrə təlim
strategiyalarını əhatə etməklə əvvəlki proqramlardan fərqlənir. Bu
strategiyalarda fənnin tədrisinə verilən
tələblər, istifadə edilməsi tövsiyə olunan iş formaları və
təlim metodları, cari və perspektiv planlaşdırma nümunələri,
eləcə də məzmun standartlarının şərhi əhatə
olunur. Bu hissə daha çox müəllimin
strateji fəaliyyətini istiqamətləndirmək
məqsədi daşıyır. Müəllimlər təlim
strategiyalarındakı tələblərə istinad
etməklə və nümunələrə əsaslanmaqla özünə məxsus olan təcrübəni yaradır.
Nəhayət,
təhsil proqramlarında (kurikulumlarda) şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
üçün materiallar
da təqdim olunur ki, bunlar da
müəllimlərə tədris fəaliyyətini rentabelli qurmaqda, öz fəaliyyətini düzgün
istiqamətləndirməkdə imkan
yaradır.
Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
üçün zəruri olan
komponentlərdən biri qiymətləndirmə
standartlarıdır. Bu standartlarda
mahiyyət etibarilə şagird nailiyyətlərinin
konkret ifadəsi (kəmiyyət, keyfiyyət,
vaxt baxımından) əks olunur. Bundan əlavə,
qiymətləndirməyə dair metodik göstəriş və qiymətləndirmə
vasitələri də təhsil proqramının (kurikulumun) bu hissəsinə
daxil edilir.
Artıq
beşinci ildir ki, ümumtəhsil kurikulumları tətbiq olunur. İlkin araşdırmalar
onu göstərir ki, yeni təhsil proqramları (kurikulumları) nəticəyönümlülüyünə
görə müəllim və şagird
fəaliyyətinin sərbəst və yaradıcı xarakter daşımasına imkan
yaradır.
Onların tədqiqatçılıq meyillərinin güclənməsini
stimullaşdırır. Xüsusilə şagirdləri məntiqi,
tənqidi və yaradıcı fəaliyyətə sövq etməklə onların idrak fəaliyyətinin formalaşmasında
yardımçı olur.
Təhsil
proqramlarının (kurikulumların) hazırlanması
yaradılmış işçi
qruplarının fəaliyyətinin nəticəsi kimi meydana çıxan sənədlərdir.
Onlar tətbiqi araşdırmalardan süzülüb gələn və kollektiv əməyin məhsuluna çevrilən
təhsil sənədi kimi dəyərləndirilir.
Respublikamızda
İslahat Proqramından irəli gələn
vəzifə kimi yeni
təhsil sisteminin yaradılması, təfəkkür
məktəbinin qurulması istiqamətində işlər
hazırda davam etdirilir.
Həmin işlərin gələcəkdə də
ardıcıl və sistemli olaraq davam etdirilməsi nəzərdə
tutulur. Ölkə miqyasında qəbul olunmuş "Azərbaycan - 2020: Gələcəyə baxış" inkişaf konsepsiyasında da
bu məsələyə xüsusi
diqqət yetirilir: "12 illik
ümumi təhsil sisteminə keçid təmin ediləcək. Şagirdlərin
idrak fəallığını, ümumi inkişafını ləngidən mövcud "yaddaş məktəbi"ndən
"təfəkkür və düşüncə məktəbi"nə
keçidin təmin olunması məqsədilə
sistemli tədbirlər həyata
keçiriləcəkdir".
Bu gün
ölkə miqyasında təhsilin aparıcı pillələrindən
biri kimi ümumi təhsilin hər hansı bir məsələsi ilə bağlı,
xüsusən də onun yeni
məzmun, texnologiya və idarəetmə
problemləri ilə əlaqədar istər fundamental,
istərsə də tətbiqi xarakterli müasir pedaqoji, metodik
araşdırmaların aparılmasına ciddi
ehtiyac vardır.
Təhsil
Problemləri İnstitutu cari
ildə də öz fəaliyyətinin
müəyyən hissəsini məhz bu məsələlərin
həlli istiqamətinə yönəltmişdir. Gələcəkdə
də onun uğurla davam etdirilməsi diqqət mərkəzində
saxlanacaqdır.
Abdulla
MEHRABOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun
direktoru, professor,
Ənvər ABBASOV,
institut direktorunun
müavini, dosent
Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 19 aprel.- S.4.