Monitorinqdə vergül maniyası

 

TQDK-nın dərsliklərin monitorinqi üzrə ekspert şurası artıq 1, 2, 4-cü sinif dərsliklərinin son müzakirəsini keçirmiş və bir sıra dərsliklərin qüsurlu olduğu haqda yekun rəy vermişdir. "Azərbaycan dili" dərslikləri də adları açıqlanmayan ekspertlər tərəfindən qüsurlu sayılmışdır. 

 

Qüsursuz dərslik, yoxsa bixəbər ekspert

 

Müasir dərsliklər haqqında fikir yürüdülərkən iki əsas məqama diqqət yetirilir: dərslik nəyi öyrədir və necə öyrədir? Əgər söhbət Azərbaycan dilindən gedirsə, bunu belə ifadə etmək olar: 1) dərslik kurikulumda təsbit olunmuş dinləmə, danışma, oxu, yazı və dil qaydaları üzrə standartların reallaşdırılması üçün kifayət qədər material verirmi? 2) tətbiq olunan təlim texnologiyaları bu standartların reallaşdırılması üçün nə dərəcədə effektlidir?

TQDK-nın "Azərbaycan dili" dərslikləri üzrə təqdim etdiyi rəylərdə bu iki məqam haqqında son dərəcə anlaşılmaz, ümumi, subyektiv və yanlış cümlələrdən başqa heç nə yoxdur:

Rəylərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ya dərsliklər məzmun standartları və təlim texnologiyaları baxımından tamamilə qüsursuzdur, ya da ekspertlər hər bir dərsliyin konsepsiyasını təşkil edən bu iki parametrdən xəbərsizdirlər. Nəzərə alsaq ki, qüsursuz dərslik yoxdur, mən ikinci fikrə üstünlük verərdim. Metodik vəsaitlərdəki materialların rəylərdə öz əksini tapmaması da bunu sübut edir.

 

 Ekspertlərin "qalın meşə" fobiyası

 

Rəylərdə müəllim üçün metodik vəsait (MMV) haqqında ya "Dil-üslub", ya da "Bədii tərtibat" hissəsində danışılır. Halbuki, MMV hər bir dərsliyin konsepsiyasının güzgüsüdür. Dərslikdə verilmiş hər hansı material üzərində məzmun standartlarının reallaşdırılması və bu zaman istifadə olunan təlim texnologiyaları məhz MMV-də açıqlanır. Onu təhlil etmədən dərslik haqqında fikir yürütmək olmaz.

Rəyçilər isə MMV-ni "qalın meşə"yə bənzədərək (Yekun rəy, 3-cü sinif) burada azacaqlarından ehtiyat edirlər. Təbiidir, yalnız naşı və yolunu dəqiq bilməyən adamlar "meşə"yə girməkdən çəkinirlər.

Beləliklə, rəyçilər dərsliklərin qiymətləndirilməsində iki əsas məqamı kənara qoyub gücü verdilər dil-üslub, mətnlərin məzmunu və bədii tərtibat məsələlərinə. Mətn və bədii tərtibatla bağlı iradlara şərhlərimi növbəti məqalələrə saxlayıb burada dil-üslubla bağlı bəzi məqamlara toxunmaq istərdim. Lakin anlaşılmazlıq olmasın deyə, bir məsələni diqqətə çatdırım ki, "mətnin məzmunu" və "məzmun standartları" tamamilə fərqli anlayışlardır.

 

Vergül - Azərbaycan dilində Qordi düyünü

 

TQDK-da "Azərbaycan dili" dərsliklərinin müzakirəsinə həsr olunmuş seminarları aparıcı adətən bu sözlərlə açırdı: "Bu dərslikdə külli miqdarda dil-üslub xətaları var". Sonra o, "xəta" bildiyi bir məqamı qeyd edirdi və seminar iştirakçıları arasında bunun səhv olub-olmaması haqda mübahisə qızışırdı. Beləcə, 5-ci sinif dərsliyinin müzakirəsi zamanı "artıq" sözündən əvvəl işlənmiş "o" əvəzliyindən sonra vergülün qoyulub-qoyulmaması ilə bağlı mübahisələr 20 dəqiqədən çox çəkdi (hər şey "artıq" sözünün zərf, yoxsa ədat kimi qəbul edilməsindən asılı idi). Nəhayət, qocaman alim, professor Qəzənfər Kazımov dözməyib ayağa qalxdı:

- "O", "bu" əvəzliklərindən sonra vergülün işlənməsi ilə bağlı qaydanı vaxtilə Əziz Əfəndizadə ilə mən təklif etmişdik. Məgər bu məsələ dərsliyin qiymətləndirilməsində beləmi vacibdir? Dərsliyin məzmunu qalıb bir tərəfdə, görün siz vaxtınızı nəyə sərf edirsiniz...

Deyilənə görə, qədim Yunanıstanda Qordi adlı bir şəxs zoğal budağından elə bir düyün salmışdı ki, onu heç kim aça bilmirdi. Falçılar demişdilər ki, bu düyünü açan şəxs dünyanı fəth edəcək. Fatehlik arzusunda olan Makedoniyalı İsgəndər də öz bəxtini sınamaq istəmiş, amma o da düyünü aça bilməmişdi. Onda İsgəndər qılıncını çıxarıb Qordi düyününü, sadəcə olaraq,  dibindən kəsmişdi.

Vergül məsələsi bu gün Azərbaycan dilində Qordi düyününə çevrilib. Bu durğu işarəsindən düzgün istifadə etmək üçün ədatı modal sözdən, "ki" bağlayıcısını "ki" ədatından fərqləndirmək, qrammatikanın bir çox mübahisəli məsələlərinə baş vurmaq lazım gəlir. Bir Makedoniyalı İsgəndər lazımdır ki, bu düyünü birdəfəlik kəsib atsın bir kənara, qaydaları elə sadələşdirsin ki, dilçi olmayan hər bir savadlı adam vergüldən yerli-yerində istifadə edə bilsin.

Bəli, məsələnin qəlizliyini görüb TQDK-nın anonim ekspertləri Azərbaycan dili dərsliyini Qordi düyününə salmaq istədilər. Ancaq özləri bu düyündə ilişib qaldılar.

 

Vasitəsiz nitqdə nöqtə-vergül məsələləri

 

Rəylərdə verilmiş 20-yə yaxın iradda vasitəsiz nitqdə durğu işarələrinin (nöqtə və vergülün) düzgün işlənməməsi iddia olunur. Rəyçilər bildirirlər ki, vasitəsiz nitq daxilində verilmiş müəllif sözlərindən sonra nöqtə qoyula bilməz. Burada mütləq vergül, sonra tire işarəsi qoyulmalı, bundan sonra gələn vasitəsiz nitq kiçik hərflə başlanmalıdır. 

Çox güman ki, rəyçilər öz iradlarını TQDK-nın "Azərbaycan dili" vəsaitində verilən qaydadan çıxış edərək irəli sürmüşlər (2012, səh. 435). Lakin bu vəsaitdə vasitəsiz nitqlə bağlı qaydalar yarımçıq verilmişdir. Ədəbi dilin normaları ilə bağlı qaydaları işləyib-hazırlayarkən ilk növbədə zəngin klassik ədəbiyyatımızdakı nitq materialına əsaslanmaq lazımdır. Əgər adıçəkilən vəsaitdə verilmiş qaydanı qəbul etsək, yüzlərlə cilddən ibarət klassik ədəbiyyatımızı yenidən korrektə etməli olacağıq. Diqqət yetirin:

- Yaxşı qızsan, Güləbətin! - deyirdi. - Qoy bir az başım ayılsın, danişgahda imtahanlarımı verim, sənə oxumaq-yazmaq öyrədəcəyəm. (M.İbrahimov, "Seçilmiş əsərləri", 2005, səh. 255.)

- Dayım gəlir, ana, - dedim. - Dayım gəlir. (Ə.Məmmədxanlı, "Seçilmiş əsərləri", 2005, səh. 61.)

Düşünürük ki, klassiklərimizi korrektə etməkdənsə, TQDK-nın "Azərbaycan dili" vəsaitini bir qədər redaktə etmək daha məqsədəuyğun olardı. Vasitəsiz nitq bir neçə cümlədən ibarətdirsə və müəllif sözləri bu cümlələrin arasında verilirsə, bu zaman müəllifin sözündən sonra nöqtə, sonra tire qoyulmalı, sonrakı cümlə böyük hərflə başlamalıdır. Yox, əgər müəllif sözləri bir cümlədən ibarət vasitəsiz nitqi kəsib "araya girirsə", vəsaitdə verilmiş qaydaya riayət edilməlidir. Süleyman Rəhimovun əsərindən gətirilmiş parçada olduğu kimi:

- Əlac atamızın mülkündən qalan mərəyi dəyər-dəyməzinə satmaqdır, - deyib barmağı ilə çovustanı göstərdi. - Daha havalar da qızır!

- Hava qızsa da, - deyə kiçik qardaş əl-ayağa düşdü, - bəs başımızı harada saxlayaq? Bizə bir daldanacaq lazımdır, ya yox? (Soltan Hüseynoğlu və b. "Ədəbiyyat", 5-ci sinif. Bakı, 2012, səh. 125)

 

Yenə də əlahəzrət VERGÜL

 

Rəyçilər feli bağlamalardan sonra da vergül qoymağı tələb edirlər: "129-cu səhifədə göy şriftlə verilmiş cümlədə "tullayıb" sözündən sonra vergül qoyulmalıdır". (Yekun rəy. 4-cü sinif)

Yenə də TQDK tərəfindən nəşr olunmuş "Azərbaycan dili" vəsaitinə müraciət edək:

"Cümlə daxilindəki feli bağlama tərkibləri həmcins olduqda vergül qoyulur: O, evə çatanda, işıqları yandıranda ətrafda bir kimsə yox idi." (səh. 601)

4-cü sinif dərsliyinin 129-cu səhifəsində göy şriftlə verilmiş cümlə isə belədir: "O, köhnə ayını bir küncə tullayıb təzəsi ilə oynamağa başladı".

Göründüyü kimi, bu cümlədə həmcins feli bağlama tərkibləri yoxdur. Belə çıxır ki, TQDK-da bir qrup ekspertin yazdığı qaydadan başqa qrupun xəbəri yoxdur.

4-cü sinif üçün "Azərbaycan dili" dərsliyinə TQDK-nın rəyində deyilir: "15-ci səhifədəki mətnin son cümləsində "o" əvəzliyindən sonra vergül qoyulmalıdır. Bir neçə məqamda müəlliflər "o"-dan sonra vergül işarəsini qoysalar da, xeyli yerdə vergül unudulur. Məsələn, 22-ci səhifədə şəklin altındakı ilk cümlədə eyni vəziyyətdə işlənmiş "o"dan sonra vergül qoyulmuşdur".

Rəydə sözügedən cümlələri, olduğu kimi, oxucuların nəzərinə çatdırırıq:

15-ci səh: "İstəsən də, istəməsən də, vaxtı çatanda o özü gəlib səni tapacaq".

22-ci səh: "O, özünü yetirdi".

Rəyçilər nəzərə almırlar (ya da almaq istəmirlər) ki, birinci cümlədə "o" əvəzliyi ikinci növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi çıxış edir və qeyri-müəyyən yiyəlik haldadır ("onun özü" də demək olardı). Ona görə də bu cümlədə "o"dan sonra vergül qoymaq düzgün olmazdı. Biz də qoymamışıq. İkinci cümlədə isə "o" əvəzliyi mübtəda rolunda çıxış edir. TQDK-nın nəşr etdiyi  "Azərbaycan dili" vəsaitində verilmiş qaydalara əsasən (səh.600-601), burada vergül qoyulmalıdır. Biz də qoymuşuq. Əslinə qalsa, bir dilçi kimi, mən ikinci cümlədə də "o"dan sonra vergül qoyulmasının əleyhinəyəm. Ancaq nə etməli? Mən Makedoniyalı İsgəndər deyiləm ki, Qordi düyününü dibindən kəsim.

3-cü sinif üçün "Azərbaycan dili" dərsliyinə TQDK-nın rəyində deyilir: "Dərslikdə "məsələn" tabesizlik aydınlaşdırma bağlayıcısından sonra vergülün, yaxud qoşa nöqtənin qoyulması ilə bağlı vahid qayda yoxdur. Bəzi məqamlarda (səh. 32, 68, 72, 79, 93 və s.) bu bağlayıcıdan sonra qoşa nöqtə, digər hallarda isə eyni işlənmə vəziyyətində (səh. 63, 100, 116, 119 və s.) yanlış olaraq vergül qoyulub".

Rəyçilərin dili elə dolaşıqdır ki, bilmirsən, onları redaktə edəsən, yoxsa iradlarına cavab verəsən. "Dərslikdə vahid qayda yoxdur" nə deməkdir? Rəyçilərin qaldırdığı məsələ ilə bağlı dərslikdə, ümumiyyətlə, qayda yoxdur. Bəlkə, rəyçilər "vahid prinsip gözlənilməyib" demək istəyiblər. Onda hörmətli ekspertlərin nəzərinə çatdırırıq ki, "məsələn" sözündən sonra hansı durğu işarəsinin qoyulması bu sözün işləndiyi kontekstdən asılıdır:

1. "Bəzi şəkilçilər sözə qoşulduqda məna dəyişir, yəni fərqli söz yaranır. Məsələn: əla - əlaçı, kitab - kitabxana". (3-cü sinif, səh. 93)

2. "Sözdüzəldici şəkilçilərin köməyi ilə bir sözdən bir neçə söz yarana bilər. Məsələn, bağban və bağça sözləri bağ sözündən yaranmışdır". (3-cü sinif, səh. 100)

 

Ay mənim xalqım, niyə "tək" qoşmasını bənzətmə yox, zaman mənasında işlədirsən?!

Monitorinqə yeni başlayanda TQDK əvvəlcə rəyi müəlliflərə göndərir, müəlliflər öz şərhlərini verdikdən sonra müəyyən düzəlişlər edərək onu Təhsil Nazirliyinə təqdim edirdilər. Bəla burasındadır ki, 1-ci cavabdan sonra da TQDK ekspertləri bir çox açıq-aşkar səhvlərini qəbul etmək istəmir, iradlarında cüzi redaktə işləri ilə kifayətlənirdilər. Onları başa düşmək olar: bu qədər səhvi etiraf etmək özünün bu sahədə peşəkar olmadığını etiraf etmək deməkdir. Bir də ki, axı səhvləri etiraf etdikdən sonra rəydə boş-boş cümlələrdən başqa heç nə qalmır.

1-ci sinif dərsliyinə verilmiş ilkin rəydə 78-ci səhifədəki folklor nümunəsinə - tapmacaya "əl gəzdirmək" fikrinə düşmüş rəyçilər yazırdılar: "2-ci misrada "Əl vurantək əziləcək" ifadəsində "tək" qoşması yerinə düşməyib. Burada ya zaman qoşması olan "kimi", ya da hecalanmaya uyğun olaraq zərf düzəldən "da" şəkilçisi olmalı idi".

Həmin rəyə cavabımızda rəyçilərin nəzərinə çatdırdıq ki, "vurantək" sözündə "tək"i "da" ilə əvəz etdikdə "vuranda" sözü alınır. "Vuranda" sözündə isə zərf düzəldən "-da" şəkilçisi yoxdur, feli bağlama düzəldən "-anda" şəkilçisi var.

Səhvlərini başa düşən rəyçilər 2-ci rəydə qeydlərini bir qədər redaktə etməli oldular: "78-ci səhifədəki 2-ci çalışmada şeir şəklində "tap-tapmaca" verilib. Əslində burada şeirdən əsər-əlamət yoxdur. Digər tərəfdən, 2-ci misrada "Əl vurantək əziləcək" ifadəsində "tək" qoşması yerinə düşməyib. "Tək" bənzətmə mənasını bildirən qoşmadır. Burada zaman mənasını yaratmaq üçün başqa morfoloji vasitədən (? - R.İ) istifadə edilməli idi".

Hörmətli ekspertlər, bu, folklor nümunəsidir. Xahiş edirik, ona bir qədər tolerant yanaşasınız. Axı ata-babalarımız bu nümunəni yaradanda düşünmürdülər ki, siz nə vaxtsa "tək" qoşmasına "bənzətmə bildirən qoşma" damğası vuracaqsınız. Tapmacanın məziyyəti onun şeiriyyətində deyil. "H" hərfini keçərkən verilmiş bu tapmacanın cavabı "hörümçək"dir və tapmacanın mətnində hörümçəyin əsas əlamətləri sadalanır. Bu isə şagirdin oxuyub anlama və nəticə çıxarma bacarığını inkişaf etdirir.

 

Nə olar, siz yel dəyirmanı olun, biz də Don Kixot

 

Rəylərdən çıxardığım onlarla belə iradı da şərh etmək olardı. Amma oxucunu dilçiliyin spesifik məsələləri ilə yormaq istəməzdim. Məncə, onsuz da hər şey aydındır.

Məqalənin əvvəlində qeyd etdim ki, ekspertlər öz rəylərində məzmun standartlarının reallaşdırılması və təlim texnologiyalarının tətbiqi haqqında tutarlı bir şey deməyiblər. Mən başa düşürəm, kurikulum təhsildə nisbətən yeni hadisədir. Ola bilər, TQDK-nın cəlb etdiyi rəyçilər daha çox test yazmaq, repetitorluq etməklə məşğul olublar və hələ kurikulumla qarşılaşmayıblar. Necə deyərlər, evdə bişməyib, qonşudan gəlməyib. Bəs dilçiliyə nə deyirsiniz? Məqalədən açıq-aşkar görünür ki, onlar bu məsələdə də ekspert kimi çox zəifdirlər. Bəlkə, buna görə onların adları açıqlanmır? Güman edirəm ki, növbəti məqalələrdən sonra onlar özləri heç vaxt adlarının açıqlanmasına razılıq verməyəcəklər.

TQDK-da dərslik ətrafındakı müzakirələri dərslik müəllifinin şəxsiyyəti müstəvisinə gətirməyi çox sevirlər. Yaxşı alınmır axı. Bizim kim olduğumuzu ictimaiyyət bilir. Ancaq bizə qara yaxanlar TQDK-nın qalın divarları arxasında gizlənirlər. Belə çıxır ki, biz yel dəyirmanları ilə vuruşuruq. 400 səhifəlik dərslik komplektində 5-6 orfoqrafik səhv tapıb (hər 80 səhifəyə bir orfoqrafiya səhvi düşür)  milçəkdən dəvə düzəldir, dərsliyin yararsız olduğu haqda qərar çıxarırlar.

Bu məqalədə mən yalnız vergüllə bağlı rəyçilərin iradlarına toxundum. Az-çox Azərbaycan dilindən başı çıxan oxucu da görər ki, bu iradlar əsassızdır. Tutaq ki, dərslik müəllifləri də elə TQDK ekspertlərinin dedikləri ilə razılaşıb bu iradları nəzərə aldılar. Təsəvvür edirsiniz, dərslikdə nə qədər vergül səhvi olar? Təkcə vasitəsiz nitqdə və feli bağlamalardan sonra onlar deyən kimi vergüllər qoyulsa, dərslikdə yüzlərlə durğu işarəsi səhvi yaranar.

Dəfələrlə səslənib ki, monitorinq keçirən təşkilatın dərsliklərin taleyi barədə qərar çıxarmağa hüquqi baxımdan səlahiyyəti yoxdur. İndi siz deyin, hörmətli oxucular, bu cür iradlarla çıxış edən ekspert şurasının belə bir qərar çıxarmağa mənəvi haqqı necə, varmı?

 

 

Rafiq İSMAYILOV

(dərslik müəllifi)

 

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 8 mart.- S.4.