Yurdumuza bahar gəlir

Xalqımızın ən gözəl milli bayramı - Novruz bayramının artıq üçünçü çərşənbəsini də yola salmışıq. Novruz bayramı haqqında nə bilirik? Novruz bayramı xalq arasında təzə ili, baharın ilk gününü qarşılamaq deməkdir. Novruzun gəlişi ilə təbiətin, həyatın oyanması başlanır. Bu fikrin təsdiqinə Firdovsinin, Rudakinin, Avitsennanın, Nizaminin, Sədi Şirazi və Hafiz Şirazinin, Ömər Xəyyamın əsərlərində, həmçinin "Dədə Qorqud" dastanında da rast gəlinir. Nizaminin "Siyasətnamə"sində, Xəyyamın "Novruznamə"sində Novruz bayramı haqqında söhbət açılır.

Novruz bayramına bir ay qalmış, hər həftənin ikinci günü su, od,yel, torpaq çərşənbəsi (bəzən Torpaq çərşənbəsinə Yer çərşənbəsi də deyirlər) adı ilə böyük şadyanalıqla qeyd edilir, əsl bayramın gəlişinə hazırlıq görülür. Novruz çərşənbələrinin belə ardıcıllıqla düzülməsinin mənası budur ki, yəni, dünya əvvəlcə başdan-başa SU ilə örtülü olub, sonra OD, yəni Günəş gəlib SUYU buxarlandırmağa başlayıb, YEL BABA isə bu prosesi daha da sürətləndirib, nəticədə TORPAQ görünməyə başlayıb. Novruzun tarixi kökləri, ümumiyyətlə təbiət hadisələrinə söykənir.

Hər bir çərşənbə bayramının öz ritualları, yəni mərasimləri, ayinləri, öz əyləncələri var.

Su çərşənbəsi adlanan birinci çərşənbə, bir qayda olaraq, fevral ayının son həftəsindəki çərşənbədə qeyd edilir. İnanclara görə, bu çərşənbədə sular, su mənbələri oyanır, hərəkətə gəlir, təzələnir.

Od çərşənbəsinə el arasında "Üsgü" çərşənbə və ya "Addı çərşənbə" də deyirlər. Həmin gün tonqallar qalanır və insanlar onun üzərindən atılmaqla, çirkabları, azar-bezarları sanki oda atıb yandırırlar. Qədimlərdə Novruz tonqallarını dağların başına çıxıb orada qalayarlarmış... Od çərçənbəsi ilə bağlı olan adətlər insanların günəşə, oda olan müqəddəs inamından yaranıb.

Yel çərşənbəsində ən çox işlənən ifadə "Yel əsdirəni söyməzlər" xalq deyimidir. Yel, külək müqəddəs sayılan təbiət hadisəsidir.

Torpaq çərşənbəsində, yəni axırıncı çərşənbədə hamı bir-birilə bayram sevincini paylaşır, ancaq yaxşı sözlər, ən xoş arzular dilə gətirilir, insanlara səadət, xoşbəxtlik arzulanır, küsülülər barışır. Özünün ayrı evi-eşiyi olan böyük övladlar yaşlı valideynlərinə, kiçiklər böyüklərə, qohumlar, qonşular bir-birinə baş çəkirlər, qonaq getdikləri evlərə əllərində bayram sovqatı aparırlar.

Axırıncı çərşənbədə insanlar dünyadan köçən doğmalarının məzarlarını ziyarət edir, onların xatirələrini adlarını çəkmədən xoş sözlərlə yad edir, bayram xörəyinə duz səpəndə onların ruhuna rəhmət diləyirlər.

Novruz bayramına qədər artıq torpaqdakı bitkilər də canlanır, cücərir, ağaclar tumurcuq açırlar. Bütün bunlar baharın gəlişindən xəbər verir.

İlaxır çərşənbədə süfrələrə aş, paxlava, şəkərbura, şirinçörək, şorqoğalı, badambura, dənli bitkilərdən, əsasən buğdadan qovrulmuş qovurğa, qurudulmuş meyvələr, xurma, badam, püstə, qoz, fındıq və digər ləziz nemətlər düzülür.

Novruz süfrəsi üçün hazırlanan xörəyə "S" hərfi ilə başlanan 7 adda ərzaq az da olsa əlavə edilməlidir: Su, sarıkök, sumaq, süd, sirkə, səbzə, soğan kimi bu əlavələrin hər biri rəmzi məna daşıyır. Səməni, səməni halvası, rəngbərəng boyanmış yumurtalar, al-əlvan şamlar, müxtəlif çeşidli şirniyyatlar, qurudulmuş meyvələr, bir sözlə, ən ləziz nemətlər Novruz xonçasının, Novruz süfrəsinin bəzəyidir.

İnanclara görə bayramda ailənin hər bir üzvünün adına yumurta boyanmalı, ayrıca şam yandırılmalı, kiçik güzgülər qoyulmalıdır. Bunların xalq arasında yozumu belədir: Şam oddur, işıqdır- o, insanları bədnəzərdən qoruyur, güzgü həm müqəddəs günəş şüalarını özündə əks etdirən əşyadı, həm də aydınlıq rəmzidi, yumurta isə bədlik gətirən hər şeyi üzərindən atmağa, kini-küdurəti içində saxlamamağa işarətdir.

Novruzda səməni göyərtmək məhsuldarlıq, bərəkət rəmzidir. Novruz süfrəsinin sonunda ailənin böyüyü əlinə qayçı götürüb: "Səməni, saxla məni, İldə göyərdərəm səni" deyərək göyərtdiyi səməninin başından bir qədər qayçılayır. Sonra qayçını evdə özündən kiçiyə ötürür. Bütün ailənin yaşca ən kiçik üzvünə qədər hamı bu hərəkəti təkrar edir. Bayramdan bir neçə gün sonra isə başı qayçılanmış səmənini axar suya atırlar.

Bayramın ilk günü hər kəs mütləq öz evində olmalı, öz çırağını yandırmalıdır. Hər ailə öz halal süfrəsinin başına yığışmalıdır. Qohum-əqrəbasına, doğmalarına, yaxınlarına baş çəkməyə gedənlər də mütləq elə həmin gün öz evinə, öz ocağına qayıtmalıdır.

Xalq oyunları, nağıllar, hekayələr, dastanlar, lətifələr, hətta yumorlu məsxərələr Novruzun bayram çələngidir. Xalq oyunlarından "Xıdır İlyas" məhsuldarlıq, təbiətin çiçəklənməsi, "Cütçü" mərasimi torpağı oyatmaq, diksindirib cana gətirmək, "Kos-kosa", "Meydan" baharın gəlməsi əhvali-ruhiyyəsi və şənlik, şuxluq, zarafat, məzhəkə ovqatı yaratmaq məqsədi daşıyan xalq tamaşalarıdır.

İlaxır çərşənbəyə qədər evlərdə, bağ-bağçalarda təmizlik işləri aparılır, hər yer silinib-süpürülür, səliqəyə salınır.

Axırıncı çərşənbədə və Novruz bayramı axşamında evlərin, həyət bacaların hər bir tərəfinə məşəllər sancılır, ocaqlar qalanır. Çatılan tonqalların şölələri gecə göy üzünü əsrarəngiz gözəlliyə qərq edir. İnanclara görə, hər ailə yeddi yerdə ocaq qalamalı, ailənin hər bir üzvü "Sarılığım sənə, qırmızılığım mənə", həmçinin "Ağırrığım, uğurruğum burda yansın" deyib, ya yeddi tonqalın hər birinin üzərindən bir dəfə, ya da bir tonqalın üzərindən yeddi dəfə keçməlidir.

Novruz bayramından sonrakı ilk dörd gündə təbiət hər gün bir dona düşür. Bayramın ertəsi gün yaz gününə, ondan sonrakı gün yaya, üçüncü gün payıza, dördüncü gün isə qış gününə bənzəyir. Bundan sonra təbiət öz normal axarına davam edir.

Qarşılayın, bahar müjdəli Novruz gəlir.

Yurdumuza, elimizə, evimizə mehribançılıq, barış, bərəkət, xoş ovqat gətirən Novruz Bayramımız Mübarək!

Ellada UMUDLU

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 15 mart.- S.6.