2013-cü ilin Nobel mükafatı
laureatlarının adları
açıqlanıb
İsveçin paytaxtı Stokholmda Nobel Mükafatları Komitəsi ənənəyə
uyğun olaraq elm sahəsində
2013-cü il üzrə Nobel mükafatı
laureatlarının adlarını açıqlayıb. Bu barədə Nobel Mükafatları Komitəsi məlumat
yayıb. Hər il oktyabrın ilk günlərində
Nobel həftəliyi (7-14 oktyabr) çərçivəsində
tibb və fiziologiya, fizika, kimya, ədəbiyyat üzrə
laureatların adları açıqlanır.
Oktyabrın 7-də İsveç Nobel Mükafatları
Komitəsi ilk olaraq
tibb və fiziologiya
üzrə Nobel mükafatı laureatlarının
adlarını açıqlayıb.
Tibb və fiziologiya sahəsində ali mükafata Ceyms Rotman (ABŞ), Endi Şekman
(ABŞ) və Tomas Züdhof (Almaniya) layiq görülüb.
Nobel Mükafatları Komitəsi bəyan edib ki, alimlər molekulların hüceyrə daxilində
lazımi vaxtda və lazımi yerə
çatdırılması prinsiplərini kəşf ediblər. Hazırda Amerikada
işləyən alimlər hüceyrələrdə əsas
nəqliyyat mexanizmini müəyyənləşdiriblər. Hüceyrələrin
öz nəqliyyat sistemini necə təşkil etməsi, maddələri
lazımi nöqtələrə necə daşıması
indiyədək məlum deyildi. Məlumdur ki, hər bir
hüceyrə molekulları
istehsal və nəql edir.
Hüceyrə bu molekulları ətrafa vezikule adlandırılan xüsusi örtüklər
vasitəsi ilə göndərir. Bu vaxta qədər
maddələrin birbaşa öz ünvanlarına və dəqiq
çatdırılması mexanizmi elmə məlum deyildi.
Bu mexanizm hüceyrə daxilində maddələrin
hərəkətini tənzimləyir. Bu sistemin pozulması bir sıra immun, əsəb, eləcə
də şəkər xəstəliklərinin yaranmasına səbəb
ola bilər.
C.Rotman və T.Züdhof hüceyrə
daxilində molekulların xüsusi örtüklər -
vezikulelər vasitəsilə tutulması və nəqli
mexanizmlərini tədqiq ediblər. E.Şekman isə hüceyrə
daxilində molekulların nəqli üçün
lazım olan genləri tədqiq edib.
Nobel Mükafatları Komitəsi bildirib
ki, alimlər hüceyrə fiziologiyasında fundamental prosesləri
müəyyən ediblər. Bu kəşf
orqanizmdə gedən bir sıra fizioloji prosesləri qiymətləndirməyə
imkan yaradıb.
***
Oktyabrın 8-də Nobel Mükafatları Komitəsi fizika
sahəsində ali elmi
mükafata Böyük Britaniyadan olan Peter Xiqqs
(Peter Ware Higgs) və belçikalı Fransua Enqleri
(François Englert) layiq
görüb. Alimlər
1960-cı ildə maddədə kütlənin əmələ
gəlmə mexanizmini izah edən nəzəriyyəni işləyib
hazırlayaraq elmi ictimaiyyətə təqdim ediblər.
Alimlər 50 il əvvəl ilk elementar hissəciklərdən
birinin - "Hiqqs bozonu"nun mövcudluğunu xəbər veriblər. Tam
yarım əsrdən
sonra "Hiqqs
bozonu" ötən il
İsveçrədə CERN Elmi Mərkəzində
quraşdırılmış Böyük Adron Kollayderində
aşkar olunub. İsveç Kral Akademiyası bildirib ki, alimlər
bəşəriyyətin kütlənin subatom hissəciklərinin
yaranmasını daha yaxşı başa düşməsinə
kömək edən mexanizmi kəşf etdiklərinə
görə ali elm mükafatına layiq görülüblər.
İsveç Kral Akademiyasının
icraçı katibi Staffan Normark qeyd edib ki, bu mükafat nəhəng
nəticələr yaradan incə bir məsələyə həsr
olunub.
***
Oktyabrın 9-da İsveç Kral Akademiyası
2013-cü il kimya sahəsində Nobel
mükafatına amerikalı alimləri layiq görüb. Amerikanın Stenford Universitetindən
Maykl Levit (əslən Cənubi Afrika Respublikası), Harvard Universitetindən Martin Karplyus
(əslən Avstriya) və Cənubi Kaliforniya Universitetindən
Arye Uorşel (əslən İsrail) mürəkkəb kimyəvi
sistemlərin kompüter modelləşdirilməsi metodunu kəşf
etdiklərinə görə ali elm mükafatına layiq
görülüblər. Onlar
kimyəvi proseslərin proqnozlaşdırılması
üsulunu hazırlayıblar ki, bu da yeni dərman
preparatlarının yaradılmasının əsasını qoyub.
"Kimyəvi proseslərin dərindən başa düşülməsi
katalizatorları, dərmanları
optimallaşdırmağa imkan verir", - deyə
İsveç Kral Akademiyası bildirib. Akademiya əlavə
edib ki, "bu gün kompüter kimyaçı
üçün təcrübə kolbası qədər vacib
alətə çevrilib".
Alimləri Nobel mükafatına gətirən kəşf
öz başlanğıcını 1970-ci illərdən
götürüb. O vaxtlar heç bir güclü hesablama texnikasına malik
olmayan alimlər ilk dəfə olaraq kimyada molekulların modelləşdirilməsində kvant və klassik yanaşmaları
uzlaşdıra biliblər.
***
Oktyabrın 10-da ədəbiyyat sahəsində
2013-cü il Nobel mükafatı
laureatının adı açıqlanıb. Nobel
Mükafatları Komitəsindən verilən məlumata
görə, ədəbiyyat üzrə mükafata Kanada
yazıçısı xanım Elis Munro (Alice Ann Munro) layiq
görülüb. İsveç Kral Akademiyası yazıçını
"müasir hekayə janrının ustadı" kimi qiymətləndirib.
Öz əsərlərində realizm prinsiplərinə
əsaslanıb. Elis Munro
Nobel mükafatları tarixində (1901-2013) ədəbiyyat sahəsində
ali mükafata layiq görülmüş
13-cü qadındır.
Qeyd edək ki, oktyabrın 11-də
sülh, 14-də iqtisadiyyat üzrə qaliblərin adları
açıqlanacaq. Bununla da İsveçdə Nobel həftəliyi
başa çatacaq.
2013-cü ilin laureatlarının
mükafatlandırılması mərasimi, hər il olduğu kimi, dekabrın 10-da Alfred Nobelin anım
günündə keçiriləcək. Qaliblərə mükafatın təsisçisinin
əksi təsvir olunmuş qızıl medal, diplom və 8
milyon İsveç kronu və ya 1,2 milyon ABŞ dolları məbləğində pul mükafatı veriləcək. Qeyd edək ki, mükafatlar 1895-ci ildə Stokholmda
Alfred Nobelin vəsiyyətnaməsi ilə qurulan fond tərəfindən
təsis edilib.
Tibb və
fiziologiya üzrə Nobel mükafatı laureatları
Ceyms Rotman (James E.Rothman) 1950-ci
ildə ABŞ-ın Massaçusets ştatının
Xeyverxill şəhərində anadan olub. 1976-cı ildə Harvard Tibb Məktəbində
doktorluq elmi dərəcəsi alıb. Massaçusets
Texnologiya İnstitutunun əməkdaşı olub, 1978-ci ildə
Kaliforniyada Stenford Universitetində hüceyrədaxili
daşınma sahəsində tədqiqatlara başlayıb.
C.Rotman eyni zamanda Prinston Universitetində, Memorial
Sloan-Kettering Cancer Institute-də və Kolumbiya Universitetində
çalışıb. 2008-ci ildən Yel
Universitetində tədqiqatlar aparır. Hazırda bu
universitetin professoru
və hüceyrə
biologiyası kafedrasının müdiridir.
Endi Şekman (Randy W.Schekman) 1948-ci ildə Amerikanın Minnesota
ştatının Sent-Pol şəhərində anadan olub. Kaliforniya və Stenford universitetlərində təhsil
alıb. 1974-cü ildə Artur Kornberqin
(1959-cu ildə Nobel mükafatına layiq görülüb) rəhbərliyi
altında çalışıb. 1976-cı
ildə E.Şekman Kaliforniya Berkli Universitetində fəaliyyətini
davam etdirib. Hazırda bu universitetin
molekulyar və hüceyrə biologiyası kafedrasının
professorudur. E.Şekman eyni zamanda Howard
Hughes Medical Institute-də tədqiqatlara rəhbərlik edir.
Tomas Züdhof (Thomas
C.Südhof)
1955-ci ildə Almaniyanın Gettingen şəhərində
anadan olub. O, Gettingendə Georg-August-York Universitetində oxuyub, 1982-ci
ildə tibb üzrə doktorluq elmi dərəcəsi alıb.
Elə həmin il neyrokimya sahəsində
doktorluq işini müdafiə edib.
1983-cü ildə ABŞ-ın Texas Cənub-Qərb Tibb
Mərkəzində tibb professorları Maykl Broun və Cozef Qoldsteynin
rəhbərliyi altında tədqiqatlar aparıb. T.Züdhof 1991-ci ildə
Howard Hughes Medical Institute-nin əməkdaşı kimi fəaliyyət
göstərib. 2008-ci ildə Stenford
Universitetinin molekulyar və hüceyrə fiziologiyası
kafedrasının professoru təyin olunub.
Kimya
üzrə Nobel mükafatı laureatları
Maykl Levitt 1947-ci ildə Cənubi
Afrika Respublikasında, Pretoriya ştatında anadan olub. 1964-1967-ci illərdə
London Kral Kollecində oxuyub. Burada fizika üzrə
bakalavr diplomu alıb. 1974-cü ildə
Kembric Universitetinin molekulyar biologiya kafedrasında elmi
işçi kimi fəaliyyətə başlayıb. 1979-1987-ci illərdə İsraildə Veysman
İnstitutunda dosent, 1980-1983-cü illərdə fiziki-kimya
şöbəsinin müdiri olub. 1987-ci ildən
Stenford Universitetinin tibb məktəbinin struktur biologiya
şöbəsinin professorudur.
Martin Karplyus 1930-cu ildə
Avstriyanın Vyana şəhərində anadan olub. 1950-ci ildə
Harvard Universitetində
bakalavr elmi dərəcəsi alıb. Daha sonra iki dəfə
Nobel mükafatı laureatı Laynus Polinqlə Kaliforniya Universitetində
çalışıb. 1953-cü ildə fəlsəfə
doktoru elmi dərəcəsi alıb. 1953-1955-ci
illərdə Oksford Universitetində işləyib. Elmi fəaliyyət sahəsi kvant kimyası və
nüvə spektroskopiyası olan alim hazırda Kaliforniya
Texnologiya İnstitutu və Harvard Universitetində fəaliyyət
göstərir.
Arye Uorşel 1940-cı ildə
İsraildə anadan olub. Xayfa
şəhərində Texnion Universitetinə daxil olan
A.Uorşel 1966-cı ildə kimya üzrə bakalavr elmi dərəcəsi
alıb. 1967 və 1969-cu illərdə Veysman
İnstitutunda magistr və fəlsəfə doktoru olub. 1970-1972-ci ildə Harvard Universitetində elmi təcrübə
keçib. O, daha sonra
Kembric Universitetində molekulyar biologiya laboratoriyasında işləyib. A.Uorşel 1976-cı
ildən Cənubi Kaliforniya Universitetinin kimya fakültəsində
fəaliyyət göstərir.
Fizika
üzrə Nobel mükafatı laureatları
Piter Xiqqs 1929-cu ildə Böyük Britaniyanın
Nyukasl şəhərində anadan olub. O, London Kral Kollecini
bitirib. Fizika
üzrə doktorluq dissertasiyasını alim bu kollecdə
müdafiə edib.
Daha sonra isə öz fəaliyyətini
Edinburq Universitetində davam etdirib. O bu universitetdən istefaya
çıxıb. London Kral Cəmiyyətinin
üzvüdür. P.Xiqqs 1960-cı illərdən başlayaraq yapon
fiziki Eitiru Nambunun (2008-ci ildə Nobel mükafatı alıb)
simmetriyanın spontan pozulması konsepsiyasını inkişaf
etdirib. O bu konsepsiyanı ifrat keçiricilərə tətbiq
edib.
Fransua Enqler 1932-ci ildə
Brüsseldə anadan olub. O, 1955-ci ildə
Brüssel Açıq Universitetini mühəndis-elektrik mexaniki
ixtisası üzrə bitirib. 1959-cu ildə
Enqler bu universitetdə fizika üzrə dissertasiya müdafiə
edib. 1959-1961-ci illərdə Kornell
Universitetində çalışıb. 1998-ci ildən
Brüssel Universitetinin fəxri professoru seçilib. 2011-ci ildən Kaliforniyadakı Çempen
Universitetinin dəvət olunmuş professorudur. O, eyni
zamanda 1998-ci ildən Təl-Əviv Universitetinin fizika və
astronomiya kollecinin professoru kimi fəaliyyət göstərir. Alim əsasən
statistik fizika, sahənin kvant nəzəriyyəsi, kosmologiya
sahələrində ixtisaslaşıb.
Ədəbiyyat
üzrə Nobel mükafatı laureatı
Elis Munro 1931-ci ildə Kanadanın Vingem şəhərində
anadan olub. Bədii ədəbiyyat sahəsində 3
dəfə Kanadanın qubernatoru adına
mükafat alıb. Kanadanın Şimali Ontario Universitetində təhsil
alıb. O, Kanada ədəbiyyatının
patriarxı hesab olunur. E.Munro Nobel mükafatına layiq
görülmüş ilk Kanada yazıçısıdır. 2009-cu ildə lBuker»
beynəlxalq ədəbi mükafatına layiq
görülüb. 2013-cü ilin yayında 82 yaşlı Munro ədəbiyyatı
tərk etdiyini bildirib. Onun sonuncu kitabı ötən ilin
payızında dərc olunmuş "Qiymətli həyat" hekayələr toplusudur.
Oruc
Mustafayev
Azərbaycan
müəllimi.- 2013.- 11 oktyabr.- S.9.