Kəlbəcər
İşğal altında olan rayonlarımızı tanıyaq
Kəlbəcər rayonu Qərbdə Ermənistan Respublikası,
şimalda Daşkəsən,
Xanlar (Göygöl), Goranboy, şimali-şərqdə
Tərtər, şərqdə
Ağdam, Xocalı, cənubda Laçın rayonları ilə həmsərhəddir. Sahəsi 3054 km2 olan rayonda bir
şəhər, bir şəhər tipli qəsəbə (İstisu),
145 kənd vardı.
Ağdərə rayonunun 20-yə qədər
kəndi də Kəlbəcər inzibati bölgüsünə daxildir.
Mərkəzi Kəlbəcər şəhəridir. 8 avqust 1930-cu ildə inzibati rayon statusu almışdır.
Kəlbəcər rayonunun əhalisinin sayı 85,5
min(01.04.2013) nəfərdir.
Kəlbəcər əhalisinin 98 faizini
azərbaycanlılar, 2 faizini
isə ruslar, İrandan gəlmə kürdlər və başqa millətlər təşkil edir.
"Kəlbəcər"
toponiminin mənşəyi
qədim türk dilində (oykonimin ilkin forması Kevliçer kimi qəbul edilib) "çay üstündə
qala" deməkdir. Kevli "çayın üstü",
çer/car "qala"
mənasını verir.
Yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi qayada Tərtər çayı
boyunca cərgə ilə düzülmüş
qədim süni mağaralar mövcuddur.
Buna görə də mütəxəssislər
toponimi kevil/kəvl və qədim türk dillərindəki cər (qaya, yarğan) komponentləri ilə əlaqələndirirlər.
Səthi
dağlıqdır (Murovdağ,
Şahdağ, Şərqi
Sevan (Göyçə),
Vardenis, Mıxtökən,
Qarabağ silsiləsinin
və Qarabağ yaylasının bir hissəsi). Ən yüksək
zirvəsi Camış
dağı (3724) və
Dəlidağdır (3616). Ərazidə Yura, Tabaşir,
Paleogen, Neogen və Antropogen çökmə, vulkanogen-çökmə
və vulkanik süxurları yayılmışdır.
Ən böyük çayı Tərtər və onun qolları (Lev çayı, Tutqunçay
və sair) Bazarçayın da mənbəyi Kəlbəcər
rayonu ərazisindədir.
Rayonun mərkəzi və şimal hissəsində enliyarpaqlı meşələr,
meşə-çöl bitkiləri,
yüksək və qismən orta dağlarda alp və subalp çəmənlikləri
geniş yer tutur. Meşələrinin ümumi sahəsi
32774 hektardır. Qaya keçisi,
qonur ayı, çöl donuzu, daşlıq dələsi,
ular, qartal və sair faunasını
zənginləşdirir.
Kəlbəcər şəhəri Bakıdan
təxminən 458 km qərbdə,
Bərdə - İstisu
(Kəlbəcər) avtomobil
yolunun kənarında,
Tərtər (çay)
çayı sahilində,
sıldırım qayalıqlar
üzərində yerləşir.
Şəhərdə Respublika Dövlət Kənd Təsərrüfatı
İstehsal-Texniki Təminat
Komitəsinin rayon şöbəsi,
məişət xidməti
kombinatı, sanitariya-epidemioloji
stansiya, 2 orta məktəb, musiqi məktəbi, mədəniyyət
evi, 2 kütləvi kitabxana, mərkəzi
rayon xəstəxanası, poliklinika,
kinoteatr, doğum evi, iri ticarət,
sənaye müəssisələri
və s. vardı.
Geniş
dağ düzənliyi
üzərində yerləşən
Kəlbəcər şəhərini
əhatə edən dağlar sanki öz ətəklərini
şəhərin ayaqları
altında yerə sərmişdir. Azərbaycanın cənnət məkanı
olan Kəlbəcər
rayonunun ərazisini başdan-başa gülüstan
adlandırmaq olar.
Otuz mindən artıq bulağı olan, ilin bütün dövrlərində, hər
çeşmə başında
qonağı olan Kəlbəcər rayonu təbiətin muzeyidir.
Rayon ərazisində 4 mindən artıq bitki növü bitir ki, bunlardan
da 200-ü dərman bitkisidir. Zəngin meşələr diyarı olan Kəlbəcərdə yüzlərlə
mineral bulaqlar mövcuddur.
Min bir dərdin dərmanı olan İstisuyun şöhrəti,
sinəsindən qarı-qırovu,
zirvəsindən tufanı-çəni
heç zaman əskik olmayan Murovun şıltaqlığı,
hər il
yamacları qonaq-qaralı
olan Dəlidağın
saysız-hesabsız gülü-çiçəyi
aləmə bəllidir.
Məhz bu səbəbdən də Qafqaz geologiyasının atası hesab edilən V.Avix Kəlbəcər haqqında
demişdir ki: "Kim
Tərtərçay dərəsi
boyunca seyr etməmişdirsə, İsveçrənin
gözəlliyinə yalnız
o məftun ola
bilər".
Kəlbəcərə
dünya şöhrəti
qazandırmış Yuxarı
İstisu, Aşağı
İstisu, Keşdək,
Qarasu, Mozçay, Bağırsaq, Qotursu kimi çox böyük müalicə
- balneoloji təsirə
malik mineral su yataqları da (ümumi istismar ehtiyatları 3093 m3/gün)
işğal ərazisində
yerləşir.
Təbiətin
Kəlbəcərə bəxş
etdiyi min bir nemətdən biri də bizi dünyaya
tanıdan və loğman kimi neçə milyon insanı sağaldaraq həyata qaytaran dirilik suyu -
İSTİSUDUR.
İstisu
Kəlbəcərin qərb
hissəsində silsilə
dağ yamaclarındadır. Göyçə gölündən 300 verstlik yolda yerləşir. Dəniz səviyyəsindən
2225 metr yüksəklikdədir.
Oradan dəmiryol stansiyasına (Ağstafaya) 112 verstlik maşın yoludur. Yevlax-Bərdə dəmir
yolu ilə isə İstisuya Tərtər-Ağdərədən keçən yol 200 km-dir.
Kəlbəcər-İstisu arası isə Tərtər çayı
boyunca uzanan maşın yolu ilə 25 km-dir. 1940-cı ildə
2 sahədə (Kəlbəcər-Ağdərə,
Kəlbəcər-İstisu) İstisu-Tərtər yolu
çəkilmişdi.
Azərbaycan təbiətinin
bilicisi, mərhum akademik Mirəli Qaşqayın gözü
ilə bu yerlərə baxsaq və dili ilə
desək, belə alınardı: "...Kəlbəcər
rayonundakı İstisu
mineral su bulağı
təbiətin gözəl
hədiyyəsidir. Öz kimyəvi
tərkibi və fiziki xüsusiyyətlərinə
görə, bu sular dünyada məşhur olan Karlovı-Varı bulaqlarının
(Çexiya)) eynidir və bəzi xüsusiyyətlərinə görə
dünyada yeganədir".
O zamanın ən
görkəmli kimyaçı
alimi E.E.Karstenski Kəlbəcər ərazisindəki
mineral suları yoxladıqdan
sonra İstisuyun müalicəvi əhəmiyyətini
daha yüksək (hətta- Karlovı-Varıdan
da yüksək) qiymətləndirmiş və
bu müalicə ocağının təkcə
bu əraziyə, Azərbaycana, SSRİ-yə
deyil, dünyaya şöhrət gətirəcək
bir mənbə olduğunu göstərmişdir.
İstisuyun istiliyi
58,8 C0 qədərdir. Cəmi mineralların sayı 6,7 qrama çatan 1 litr suyun tərkibi göstərir ki, litium, brom, yod,
mərgümüş, fosfor,
sink, med, nikel, maqnezium,
dəmir və s. kimyəvi maddələrlə
zəngindir. Bu bulaqlardan biri 8 metrədək hündürlükdə
fəvvarə vurur.
Verilən məlumatlar
göstərir ki, İstisu mənbələrindən
hər il
3 milyard 963 mln. litr su çıxır. Sudolduran sexlər
isə bunun cəmi 22 mln. litrindən istifadə
edirdi.
İstisu
mineral bulaqları 1138-cu ildə
güclü zəlzələ
zamanı yerin qabarması, çatlaması
nəticəsində əmələ
gəlmişdir. İstisu mineral bulaq suyu hipertermal,
karbon qazlı, hidrokarbonatlı-xloridli-sulfatlı-natriumludur.
İstisu mineral bulaqları fəaliyyətdə olan
12 bulaqdan ibarətdir.
Kəlbəcər rayonu ərazisində
yerləşən İstisu
mineral suları özlərinin
əlverişli qaz və kimyəvi tərkibinə, yüksək
temperaturuna, böyük
təbii ehtiyatlarına
görə xüsusilə
fərqlənir. Onun suları
ilə insanın həm xarici, həm də daxili xəstəliklərini
müalicə etmək
mümkündür. İstisu bulağı
üstündə 80-ci illərdə
iri kurort və mineral sudoldurma zavodu tikilmişdir. Həmin zavod sutkada 800 min litr su istehsal
edirdi.
Rayonun İstisu
(Kəlbəcər) qəsəbəsində keçmiş
SSRİ-də Ümumittifaq
əhəmiyyətli 1 və
2 nömrəli İstisu
sanatoriyaları fəaliyyət
göstərirdi. Hər
il orada
50 min nəfər müalicə
olunur və istirahət edirdi. İstisu
mineral suyu rayon büdcəsinə
ən çox gəlir gətirən təbii sərvətlərdən
biridir. Azərbaycan neftinin çıxarılmasına
külli miqdarda vəsait xərclənir.
Hətta
xarici şirkətlərin
köməyindən də
istifadə olunur.
Təbii
bulaq olan İstisuyun illik axımı 600 milyon litrə bərabərdir.
Ancaq bu suyun cəmi
10 faizindən istifadə
olunurdu. Müalicəvi əhəmiyyətinə görə
Çexiyanın Karlovı
- Vari suyundan üstün olan İstisuya şəfa tapmaq üçün müxtəlif ölkələrdən
turistlər gəlirdi.
Kəlbəcər
rayonu 2 aprel 1993-cü
ildə ermənilər
tərəfindən işğal
olunmuşdur. Kəlbəcərin
işğalı zamanı
rayonun 54 mindən artıq əhalisi məcburi köçkün
düşmüş, 321 nəfər
əsir düşmüş
və ya girov götürülmüş,
511 nəfər vəhşicəsinə
qətlə yetirilmiş,
97 məktəb, 9 uşaq
bağçası, 116 kitabxana,
43 klub, 42 mədəniyyət
evi, tarix-diyarşünaslıq
muzeyi, 9 xəstəxana,
75 tibbi məntəqə,
23 ambulatoriya, 9 aptek, yüzlərlə inzibati bina, minlərlə mənzil, 100 min baş qaramal, 500 min baş qoyun-quzu, 100-lərlə maşın,
texnika və s. talan edilmiş və rayonun milyardlarla manatlıq sərvəti Ermənistana
daşınmışdır.
Dağlıq Qarabağ
ərazisindən kənarda
yerləşən, 58 min (1993) nəfər əhalisi olan Kəlbəcər rayonunun Ermənistan Silahlı Qüvvələri
tərəfindən işğal
edilməsi nəticəsində
dinc əhaliyə vəhşicəsinə divan tutulub,
yerli əhali min illər boyu yaşadığı ata-baba
torpağından qovularaq
didərgin salınıb.
Kəlbəcərin
işğalından sonra
3205 saylı iclasda BMT
Təhlükəsizlik Şurası
822 saylı Qətnamə
qəbul edib. Qətnamədə bütün işğalçı
qüvvələrin Kəlbəcər
və Azərbaycanın
digər işğal olunmuş rayonlarından dərhal çıxarılması
tələb olunur.
Lakin indiyədək həmin qətnamədən irəli
gələn hər hansı öhdəlik yerinə yetirilməyib.
Kəlbəcər
rayonunun əhalisi Azərbaycan Respublikasının
56 rayon və şəhərinin
707 yaşayış məntəqəsində
qaçqınlıq şəraitində
yaşayır. Kəlbəcər rayonu ərazisində qalmış 13.000-dək fərdi
mənzil, 37.852 ha meşə
sahəsi indi də talan olmaqdadır.
BMT-nin və
ATƏT-in prinsiplərinə zidd olaraq 1999-cu ildən Kəlbəcər
rayonu ərazisində
ermənilərin məskunlaşdırılmasına
başlanılıb.
Azərbaycan
müəllimi.- 2014.- 4 iyul.- S.9.