Tanınmış
imzalar
"Azərbaycan
müəllimi" - 80
Azərbaycan
şeirində əruz vəzni
Min illərdən bəri bir sıra Yaxın Şərq
xalqlarının malı olan, onların
şairləri tərəfindən tətbiq edilən əruz
vəzni mənşəcə ərəb mədəniyyətilə
bağlıdır. Şərq ədəbiyyatşünaslarının
bəzilərinin dediklərinə görə, əruz vəzni
ərəb mənzum xalq ədəbiyyatının vəznlərindən
yaradılmışdır. Xalq şairləri
şeirlərini Ərəbistan çöllərində hərəkət
edən dəvə karvanlarının yeriş ahənginə
uyduraraq söyləmişlər. Bu ibtidai
şeir ölçüləri getdikcə inkişaf edib
yazılı ədəbiyyata keçmiş və tədriclə
bir sıra şeir vəznləri əmələ gəlmişdir.
Sayca məhdud olan bu vəznlər sonralar
şairlər tərəfindən genişləndirilmiş,
indiki əruz vəzninin ilk əsaslarını təşkil
edən müxtəlif vəzn növləri
yaradılmışdır.
Əruz vəznini ilk dəfə bir sistem
şəklinə salan VIII əsrdə yaşamış Xəlil
ibn-Əhməd adlı bir alim olmuşdur.
Xəlil ibn-Əhmədin tərtib etdiyi əruz sistemində
on beş bəhr olmuşdur. Sonralar onun bu
sisteminə bir ərəb əruzçusu yenə bir bəhr,
fars əruzçuları da üç bəhr
əlavə etmişlər. Beləliklə, əruz
vəzninin on doqquz bəhri meydana
çıxmışdır. Bu on doqquz bəhr
ərəblər, farslar, türklər, azərbaycanlılar və
Orta Asiya xalqları arasına yayılmış, hər xalq
bunlardan öz dillərinə müvafiq olanlarını
seçərək ədəbiyyatlarında işlətmişlər.
Azərbaycan şairləri bu on doqquz bəhrin on birini
seçmişlər, sonra buna orta əsrlərin fars ədəbiyyatına mənsub olan
"rubai"ni də əlavə etmişlər. Demək, bizim ədəbiyyatımızda rubaini də
daxil etsək, əruz vəzninin on iki bəhri vardır.
Azərbaycan şairləri ərəbin və
farsın əruzunu olduğu kimi qəbul etməmişlər. Onlar əruzun ancaq Azərbaycan dilinə uyğun olan
bəhrlərini götürmüşlər. Bunun nəticəsində Azərbaycan əruzu adlanan
bir vəzn sistemi əmələ gəlmişdir. Azərbaycan
əruzu bəhrlərinin adları bunlardır: həzəc, rəməl,
rəcəz, mütəqarib, müzare, müğtəc,
münsərih, mütədarik, xəfif, səri, kamil və
rubai...
Əkrəm
CƏFƏR
"Azərbaycan
müəllimi"
19 iyul
1956-cı il, ¹29
Elm ictimai
şüur formasıdır
Elm ictimai şüur formalarından biri
olmaq etibarilə bizi əhatə edən dünya haqqında, təbiət
və cəmiyyətin inkişaf qanunları haqqında biliklər
sistemidir. Obyektiv aləmin təhrif
olunmuş inikasını verən dinin tam əksinə olaraq,
elm dünyanı ona heç bir kənar şey əlavə
etmədən özlüyündə olduğu kimi öyrənir
və faktlara, təcrübədə yoxlanılmış nəticələrə
əsaslanaraq dünyanın doğru, düzgün mənzərəsini
verir.
Elm cəmiyyətin əməli tələbatı
üzündən yaranmış və inkişaf etmişdir. Elmin inkişafı maddi istehsalın inkişafı
ilə sıx bağlıdır.
Qədim dövrlərdə insanların əmək
fəaliyyəti prosesində yaranmış biliklər olduqca bəsit
və məhdud olmuşdur. Bu biliklər
cəmiyyətin inkişafı gedişində tədricən
zənginləşmiş, tərəqqi etmiş və
müasir səviyyəyə gəlib
çatmışdır. İnsan idrakı biliksizlikdən
bilikliliyə, ibtidai, bəsit, natamam bilikdən ali,
mürəkkəb və tam biliyə doğru inkişaf
etmişdir.
Elm maddi nemətlər istehsal edən xalq
kütlələrinin əmək fəaliyyətinin nəticəsi
olaraq meydana gəlmişdir. Təbiətə
qarşı bacarıqla mübarizə aparmaq, istehsalı
inkişaf etdirmək, əmək prosesini asanlaşdırmaq və
yüngülləşdirmək zəruriyyəti insanları
maddi aləmin qanunauyğunluqlarını, təbiət və
cəmiyyətdə baş verən hadisələrin həqiqi
səbəblərini öyrənməyə vadar etmişdir.
Məsələn, astronomiya elmi ilin fəsillərini,
səma cisimlərinin hərəkət qanunlarını
öyrənmək zəruriyyətindən meydana gəlmişdir. Bunun kimi
başqa elmlər də tarixən cəmiyyətin maddi həyat
şəraitinin tələbindən yaranmış və bu tələb
elmlərin inkişafını müəyyən etmişdir...
F.KÖÇƏRLİ,
fəlsəfə elmləri namizədi
"Azərbaycan
müəllimi",
9 avqust
1956-cı il, ¹32
Bədii
sözün böyük ustadı
(M.S.Ordubadinin
anadan olmasının 90 illiyi münasibəti ilə)
Məmməd Səid Ordubadi tam 50 il
qələm çalmış, ədəbiyyatımızın,
ümumiyyətlə, ictimai fikir inkişafımızın
tarixində silinməz izlər buraxıb getmişdir. Onun
yarım əsr davam edən zəngin ədəbi fəaliyyəti
və heç bir vaxt, heç bir şəraitdə fasilə
verməyən coşğun ictimai fəaliyyəti Azərbaycan
tarixinin son dərəcə gərgin, mürəkkəb də,
eyni zamanda şanlı mübarizələrlə dolu olan bir
dövrünə təsadüf edir.
Keçən əsrin 90-cı illərindən
başlayıb XX əsrin bütöv birinci
yarısını əhatə edən bu dövrdə
xalqımızın siyasi, ictimai və ədəbi həyatında
elə bir böyük və ya kiçik hadisə yoxdur ki,
Ordubadi orada iştirak etməmiş olsun. Bu keşməkeşlər,
bu siyasi qarşıdurmalar dövrünün qalın tarix
kitabını varaqladıqca, demək olar ki, onun hər səhifəsində
biz Ordubadi - şair, Ordubadi - mollanəsrəddinçi,
Ordubadi - mətin bolşevik, inqilabçı, Ordubadi -
döyüşkən mühərrir, Ordubadi - böyük
romançı, Ordubadi - yorulmaz ictimai xadim ilə üz-üzə
gəlir, onun ədəbi yaradıcılıq vüsətinin
genişliyinə, rəngarəngliyinə,
yazıçılıq fantaziyasının dərinliyinə,
bədii təxəyyülünün daim irəliləməsinə,
daim qanad çalmasına valeh olur, qeyri-ixtiyari
öz-özümüzə deyirik: insan nə qədər
işləyər, nə qədər yazar, nə qədər
yaradarmış?..
Abbas
ZAMANOV
"Azərbaycan müəllimi",
5 avqust
1962-ci il, ¹62
Böyük
alim və mütəfəkkir
(Qalileyin
anadan olmasının 400 illiyi münasibəti ilə)
Qalileo Qaliley klassik fizikanın (mexanika) əsas banilərindən
biri, böyük astronom, riyaziyyatçı, Kopernikin
Heliosentrik sistemini inkişaf etdirən, Ptolomey sisteminin
yanlışlığını qabarıq şəkildə
zahirə çıxaran, kainatın sonsuzluğunu, materiya və
hərəkətin əbədiliyini əsaslandıran,
Aristotel fizikasını dağıdan, zəmanəsinin
qabaqcıl dünyagörüşlü böyük bir alimi,
mütəfəkkiri və ədibidir.
Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən
mexaniki materialist olan Qaliley həqiqətin müşahidə və
təcrübələr vasitəsi ilə dərk edilməsinə
inanır, elmi tədqiqatda yalnız məntiqi təhlil, riyazi
mühakimə deyil, təcrübənin böyük və həlledici
əhəmiyyəti olduğunu yaradıcı surətdə əsaslandırırdı.
Qaliley zəmanəsinin qabaqcıl şəxsiyyətlərindən
biri olub mütərəqqi ideyaların yayılmasına təkan
verən, sxolastik məntiqə əsaslanan
"sübutların" puç və mənasız
olduğunu göstərərək elmi dindən, ilahiyyatdan
ayırmağa cəhd edən, köhnəliyi dağıdan
elmin və cəmiyyətin inkişafı üçün
yeni-yeni yollar açmışdır.
Məhz buna görə də o, tarixi nöqteyi-nəzərindən
dövrünün mütərəqqi və mübariz
siması, elmin ən böyük korifeylərindən biridir...
...Qaliley 17 yaşında Pizan Universitetinə daxil olub təbabət
aləmini öyrənməyə başlamış, lakin az
vaxtdan sonra ən çox sevdiyi fizika və riyaziyyat sahəsinə
keçmiş, bu sahədə böyük istedad göstərmiş
və nəticədə Aristotel fizikasının
yanlışlığını ifşa etmiş, təbiət
elmlərinin təməlini yenidən qurmuş, onun gizli sirlərini
açmış və materializm
dünyagörüşünün inkişafına
böyük bir təkan vermişdir...
...Qaliley 28 yaşında riyaziyyat professoru olur və həmin
dövrdə riyaziyyata dair bir sıra əsərlər
yazır...
A.ABBASZADƏ,
professor,
RSFSR Pedaqoji Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü
"Azərbaycan
müəllimi",
13 fevral
1964-cü il, ¹13
Böyük
müəllim
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində
yeni ədəbi məktəb banisi kimi şöhrətlənmiş
böyük şair və yazıçıların demək
olar ki, hamısı eyni zamanda xalq müəllimi olmuş, gənc
nəslin təlim-tərbiyəsində şəxsən
iştirak etdikləri üçün fəxr etmişlər. Böyük
Füzulinin müəllimlik etdiyi rəvayət olunursa, Molla Pənah
Vaqifin Tərtərbasarda və Şuşa şəhərində
məktəb açıb dərs verdiyi, Mirzə Şəfi
Vazehin, M.F.Axundovun Tiflisdə müəllimlik etdikləri, Seyid
Əzim Şirvaninin Şamaxıda yeni üsulda məktəb
açıb dərs dediyini tarixi vəsiqələr aydın
göstərir.
Qələmlə təbaşirdən eyni
məqsəd üçün istifadə etmək,
yazıçılıq fəaliyyəti ilə müəllimlik
fəaliyyətini eyni dərəcədə yüksək qiymətləndirmək
XX əsr ədib və şairlərimiz üçün də
səciyyəvidir. Abdulla Şaiq, S.S.Axundov,
Abbas Səhhət, C.Məmmədquluzadə, H.Cavid və
başqa tanınmış şair və ədiblərimiz eyni
zamanda görkəmli xalq müəllimi idilər. Azərbaycan xalqının böyük şairi
M.Ə.Sabir də öz sələfləri kimi,
yazıçılıq fəaliyyəti ilə birlikdə
dövrünün ən görkəmli müəllimlərindən
biri olmuşdur. O, Şamaxıda məktəbi-ümmid
açmış və Balaxanıda nəşri-maarif cəmiyyətinin
məktəbində müəllimlik etmiş, həmin kənddə
fəhlələr üçün açılmış gecə
kursunda pulsuz dərs demişdir. Şairin dərs
dediyi tələbələr içərisindən
istedadlı siyasi xadimlər, maarif və mədəniyyət adamları,
şairlər və ədiblər də yetişmişdir.
Öz böyük sələfləri kimi
Sabirin müəllimlik fəaliyyəti də yalnız sinif
daxilində məhdud qalmamışdır. O, xalqın
böyük tərbiyəçisi olaraq, müəllimlik fəaliyyətində
çox geniş dairəni əhatə etmişdir...
Həmid
ARASLI,
filoloji
elmlər doktoru, professor
"Azərbaycan
müəllimi",
31 may
1962-ci il, ¹43
Təşəkkür
(Sinif rəhbərlərinə
ithaf edirəm)
O, məktəbdən evə döndü,
Çantasını qoydu yerə.
Uzanaraq divan üstə
Getdi dərin fikirlərə.
Şər
qarışdı... Axşam oldu,
Heç şey onu güldürmədi,
O öz ürək sirrini də,
Anasına bildirmədi.
Qoşa dağlar vadisindən
Bu şəfalı kəndə sarı,
İşıq saçıb, nur ələdi
Elektrik lampaları...
Güşad oldu aynəbəndlər,
Radiolar dilə gəldi.
İşdən çıxıb müəllimə
Düz şagirdigilə gəldi.
Ana ona salam verib,
Yer göstərdi, "buyur" - dedi.
Müəllimə: - uşağınız
Bəd işlərə uyur - dedi.
Ananı bərk tutdu bu söz,
Fikrə getdi dərin-dərin.
Pəncərədən bahar mehi,
Əsdi yenə sərin-sərin.
Onlar dinib-danışmadı,
Aralığa sükut çökdü.
Ananınsa ürəyində,
Göy gurladı, yağış tökdü...
İslam
SƏFƏRLİ
"Azərbaycan
müəllimi",
16 fevral
1956-cı il, ¹7
Azərbaycan
müəllimi.- 2014.- 28 mart.- S.4.