Müəllimlərin
işə qəbulu və
fəaliyyətinin tənzimlənməsi inkişaf
etmiş ölkələrdə necə həyata
keçirilir?
"Azərbaycan
Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası"nda müəllim amilinin təhsilin
inkişafında həlledici rol oynadığı xüsusi
qeyd olunub. Sənəddə göstərilib ki, təhsilalanın
savadlı və səriştəli şəxs kimi
formalaşmasına müəllimin təsiri onun akademik
bacarıqlarından, tədris təcrübəsindən və
peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli
asılıdır. Buna görə də Təhsil Nazirliyi
pedaqoji kadrların fəaliyyətinin tənzimlənməsi,
qiymətləndirilməsi və peşəkarlığının
artırılması ilə bağlı məsələləri
əsas prioritet istiqamətlərdən biri kimi daim diqqət mərkəzində
saxlayır. Ötən il müəllimlərin işə qəbulu
ilə bağlı keçirilən imtahanlarda Nazirliyin konkret
olaraq keçid bal həddi müəyyənləşdirməsi
və aşağı nəticə göstərənləri
işə qəbul etməməsi bu fikrimizi bir daha təsdiq
edir. Əlbəttə, Nazirliyin bu addımını
tanınmış ziyalılar, ekspertlər də olduqca təqdirəlayiq hal kimi dəyərləndirirlər.
Çünki, auditoriyaya daxil olan, sagird qarşısına
çıxan müəllim savadlı, hazırlıqlı
olmalı, bugünki tələblərə cavab verməlidir.
Şübhəsiz ki, Nazirliyin bu mövqedə dayanması
bundan sonra təhsil sisteminə savadsız müəllim
kütləsinin daxil olmasının qarşısını
alacaq. Amma bu gün təhsilimiz başqa bir problemlə də
üz-üzədir. Uzun illərdən bəri məktəblərimizdə
kök salmış çoxlu sayda saxta diplomlu, orta təhsilli,
hətta zootexnik, baytar ixtisaslı
"pedaqoqlarımız" var. Hələ də dünənki
nailiyyətlərə arxalanıb, bu gün öz üzərində
işləməyən, yeniliklərdən, innovasiyalardan xəbərsiz
yüzlərcə, minlərcə müəllimlərimiz var.
Bəs bu problemləri necə aradan qaldırmaq olar? Bunun
üçün dünyanın bir çox inkişaf etmiş
ölkələrinin təcrübəsi ilə maraqlandıq,
təhlillər apardıq. Nəticədə məlum oldu ki, əksər
ölkələrdə müvafiq təhsil qurumları məktəblərdə
çalışan müəllimlərin fəaliyyətini
daim nəzarətdə saxlayır, vaxtaşırı olaraq, hər
bir müəllimin bugünkü tələblərə cavab
verməsini müəyyən edən imtahanlar, müsabiqələr
keçirir və onların fəaliyyətini lisenziyalaşdırır.
Yəqin ki, artıq bizdə də bu qaydaların tətbiq
edilməsinin vaxtıdır. Bu problemin təhsil mühitinə
bağlı olan hər kəsi
maraqlandırdığını və yüksək əhəmiyyətini
nəzərə alaraq, müəllimlərin işə qəbulu,
təkmilləşdirilməsi və fəaliyyətlərinin
tənzimlənməsi ilə bağlı dünyanın ən
inkişaf etmiş 7 ölkəsinin bu sahədəki təcrübəsini
oxucularımıza təqdim edirik. Nəzərinizə
çatdırırıq ki, bu yazı həmin ölkələrin
səfirliklərindən, təhsillə bağlı
qurumlarının, nazirliklərinin rəsmi saytlarından və
Azərbaycanda səfərdə olmuş səlahiyyətli
şəxslərindən alınmış məlumatlar əsasında
hazırlanıb.
Türkiyə
Türkiyə universitetlərini hər il minlərlə
gənc bitirir. Ancaq bu o demək deyil ki, gənclərin
hamısı təhsil müəssisələrində müəllim
kimi fəaliyyət göstərə biləcək. Türkiyədə
universitetləri bitirən məzunlar müəllimlik
hüququ qazanmaq üçün
Öyrənci Seçmə Yerləşdirmə Mərkəzi (ÖYSM) tərəfindən
keçirilən test
imtahanında iştirak etməlidir. Test imtahanında məzunların müəllimliyə xas
bütün keyfiyyətləri, təhsil aldığı illər
ərzində əldə etdiyi bilikləri, yeni metodlardan
istifadə etmək bacarığı yoxlanılır.
Bütün bunları və
təhsillə bağlı digər məsələləri
əhatə edən suallara cavab verən gənclər 100 baldan ən azı
70-ni toplamalıdırlar. Əgər
tələb olunan balı toplayarsa, müəllim olmaq hüququ qazanır. Bundan sonra həmin
gənclər Türkiyənin Milli Təhsil Nazirliyinə
işlə təmin olunmaq, həmçinin harada işləmək istədikləri
barədə yazılı şəkildə müraciət
edirlər. Milli Təhsil Nazirliyi də, öz növbəsində,
ölkənin təhsil müəssisələrinin fənlər
üzrə ehtiyacını
öyrənərək onların sayını göstərməklə siyahını
açıqlayır.
Bütün bu işlər
kompüter vasitəsilə həyata keçirilir. Onu da bildirək ki, test imtahanında tələb
olunan balı toplamaq hələ
heç də həmin il
işlə təmin olunmaq demək deyil. Ola bilər
ki, bir gənc imtahanda daha
yüksək bal toplayaraq az bal toplayan gəncin işləmək
arzusunda olduğu məktəbdə
müəllim kimi çalışmaq hüququ
qazansın və yaxud hər
hansı bir məktəbdə o fənn üzrə müəllimə həmin il az tələbat
olsun. Elə məktəblər də var ki, həmin fənn
üzrə müəllimə o il
heç ehtiyac olmur.
İşlə təmin edilməyən müəllimlər bəzən
1 il gözləməli olurlar. Növbəti il onlar test
imtahanında iştirak etmədən
yenidən işləmək üçün Milli Təhsil
Nazirliyinə müraciət edə bilərlər. Test imtahanının nəticəsi
2 il etibarlı sayılır. Ümumiyyətlə, müəllim
olmaq hüququnu qazanmaq üçün Öyrənci Seçmə Yerləşdirmə
Mərkəzi tərəfindən
ildə 2 dəfə - noyabr və may aylarında test
imtahanı olur. Müəllimlərin işə qəbulu 2
cür həyata keçirilir: dövlət məmuru (kadrolu) və
müqavilə əsasında (sözləşməli).
Bunu isə Milli Təhsil
Nazirliyi müəyyənləşdirir. Türkiyədə
məktəbəqədər təhsil müəssisələrində
çalışmaq üçün tərbiyəçilərə, məktəblərdə ingilis dili,
informatika müəllimlərinə ehtiyac olduğundan onlar
yerlərdə dövlət məmuru kimi
işə götürülürlər. Digər fənlər üzrə müəllimlərin dövlət məmuru kimi və ya
müqavilə əsasında işə götürülməsi
isə təbii ki, yenə də həmin fənlərə ehtiyacın nə
dərəcədə
olmasından
asılıdır.
Dövlət məmuru kimi və
ya müqavilə əsasında işləyəcək gənclərin hamısı eyni test
imtahanında iştirak edirlər və şərtlər
hamı üçün birdir.
Braziliya
Braziliyada həyata
keçirilən təhsil islahatlarının sürəti
heyranedicidir. Az bir müddətdə xeyli işlər
görülüb. Bu işlərin içərisində
müəllim hazırlığı xüsusi olaraq diqqət mərkəzində
saxlanılıb. Ümumiyyətlə, keyfiyyətli təhsilin
qurulmasında müəllim hazırlığına xüsusi
əhəmiyyət verilib. Ölkədə həyata
keçirilən təhsil islahatlarında bu məsələyə
həlledici amil kimi baxılaraq,
təhsil sistemində əsaslı dəyişikliklərin
aparılmasında bu qüvvənin peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsinə xüsusi yanaşılıb. Ona
görə də ilkin olaraq ixtisasartırmanın məzmunu
müəyyənləşdirilib, müəllimlər
üçün standartlar (kompetensiyalar) hazırlanıb. Eyni
zamanda, ixtisasartırmanın yeni modeli
formalaşdırılıb. Hazırda müəllimlərin
ixtisasartırmasının yeni
modelindən ölkə ərazisində istifadə olunur.
San-Paolo yeganə şəhərdir ki, müəllimlərin
qiymətləndirilməsi texnologiyasından daha geniş
istifadə olunur.
Braziliyada məktəbəqədər
və əsas təhsil səviyyəsində işləyən
pedaqoji heyət üçün kursları bələdiyyələr
təşkil edir.
Ümumiyyətlə,
Braziliyada müəllimlərin ixtisasartırmadan keçməsinin
beş pilləsi vardır və hər pillə
üçün xüsusi bal göstəriciləri müəyyənləşdirilib. Müəllim hər üç ildən
bir testdən keçmək məcburiyyətindədir. Testdən
uğurla keçən hər bir müəllimin əməkhaqqı
25% artırılır. Müəllim
ardıcıl olaraq hər üç ildən bir beş dəfə
testdən keçdikdə böyük miqdarda əməkhaqqı
almaq şansı qazanır. Əgər müəllim hansı
ildə testdən keçə bilməsə, ona növbəti
il testdən keçmək üçün icazə verilir.
Bu iş tender yolu ilə
cəlb olunmuş qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən
həyata keçirilir. Beləliklə, müəllimə
ardıcıl olaraq özünü inkişaf etdirmək
üçün şərait yaradılır. Başqa
sözlə, o, stimullaşdırılmaqla bu işə təşviq
olunur.
Müəllimlərin
ixtisasartırmasının belə bir sistemdə
aparılması, ilk növbədə, onların bacarıqlarının meydana
çıxmasına imkan yaradır. Daha sonra müəllimlər
arasında baş verə biləcək əməkhaqqı və
digər məsələlərlə bağlı
narazılıqların qarşısını alır.
Müəllimlərə
özünü inkişaf etdirmək üçün şərait
yaradılır. Ehtiyacı olanlara kompüter almaq
üçün vəsait ayrılır. Maddi vəziyyəti
lap aşağı olanlarla nisbətən ucuz
alış-veriş təşkil olunur. Əvvəlki sistemdən
fərqli olaraq onlarla kollektiv formada təlim kursları şəklində
iş aparılır. Müəllimlər əvvəl
qısamüddətli, sonra isə uzunmüddətli kurslardan
keçirlər. Ali məktəbləri bitirənlər ilk dəfə
universitetlərlə birlikdə 360 saatlıq təlim
kurslarından (dörd ay müddətində davam edən kurs)
keçdikdən sonra müəllimlik hüququ qazanırlar.
Müəllimlərin
işə götürülməsində də seçim
formasından istifadə edilir. 2009-cu ildə 9 min vakant yerə
qəbul olunmaq üçün 260 min ərizə verilib.
Onlardan yalnız 230 mini keçid balını toplayaraq
müsabiqədə iştirak edib və nəticədə
yalnız 9 mini işə götürülüb.
Yaponiya
Yaponiyada müəllim
hazırlığına və işə qəbul məsələsinə
çox ciddi yanaşılır. Müəllimlər tələbləri
kifayət qədər ciddi və sərt olan imtahan verdikdən
sonra işə qəbul edilir. Müəllimlərin
böyük əksəriyyəti könüllü şəkildə
axşam saat 9-a qədər şagirdlərlə fərdi məşğul
olmaqla məktəbdə işlərini davam etdirir.
Yaponiyanın orta məktəblərində
bir müəllim eyni bir məktəbdə 6 ildən çox
çalışa bilməz. Bu müddət
bitdikdən sonra prefekturadakı digər məktəbdə və
ya digər prefekturadakı tədris ocaqlarında işlə təmin
edilir. İş yerini dəyişən müəllimin xidməti
mənzillə təmin edilməsi təhsili idarəetmə
orqanları tərəfindən həyata keçirilir.
Koreya
Koreyada
müəllimlər fəaliyyət uyğunluğuna görə
bir neçə kateqoriyaya (I və II dərəcəli,
assistent müəllimlər, peşəkar məsləhətçilər,
təlim müəllimləri, I və II dərəcəli
uşaqlara qayğı müəllimləri)
bölünür. Hər
bir müəllimin müvafiq kateqoriya üzrə müəyyən
olunmuş ixtisas meyarlarına cavab verməsi onlara Təhsil və
İnsan Resurslarının İnkişafı Nazirliyi tərəfindən
lisenziyaların verilməsi ilə təsdiqini tapır.
Müəllimlər
müvafiq qaydada
vaxtaşırı ixtisasartırma təhsilinə cəlb
olunurlar. Proqramlardan asılı olaraq ixtisasartırma təhsili
30 gün və ya daha uzun müddət davam edir.
İsveçrə Konfederasiyası
İsveçrədə
müəllimlərin işə qəbulu prosesi ölkənin
hər bir kontonunda (inzibati ərazi vahidində) ümumi təhsil
məktəblərindən vakansiyalarla bağlı daxil olan məlumatlar
əsasında Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata
keçirilir. Bu ölkədə müəllimlər dövlət
qulluqçusu hesab edilirlər.
Ölkədə
müəllim hazırlığı 15 ali məktəbdə
aparılır. Ali məktəblərin bakalavr pilləsini
bitirən məzunlar ümumi təhsil müəssisələrinin
yalnız ibtidai siniflərində, magistr pilləsini bitirənlər
isə yuxarı siniflərdə dərs demək hüququ
qazanır. Orta ümumtəhsil məktəblərində
çalışan hər müəllimin məcburi olaraq ildə
bir dəfə 100 saatlıq ixtisasartırma kursundan keçməsi
tələb olunur.
Bu kurslar müəllimlərin
arzusuna uyğun olaraq, məktəbdə tədris olmayan
günlərdə və ya dərsdən sonra təşkil
olunur. Bu kurslarda tədris olunacaq proqramlar orta məktəb
direktorlarının rəy və təklifləri əsasında
müəyyənləşdirilir.
Müəllimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi həm məktəb, həm də Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
Almaniya
Almaniyada gələcək
müəllimlər universitetdə təlimin əsası kimi
götürmək istədikləri iki fənn seçirlər.
Hər tələbə "Tərbiyə haqqında elmlər"
kursunu hökmən keçməlidir.
Bu kurs özündə psixologiya, sosiologiya, didaktika və praktikanı birləşdirir.
Müəllim olmaq yalnız xüsusi yaradılmış
imtahan müəssisələrində keçirilən iki dövlət
imtahanından sonra mümkündür. Orada gələcək
müəllimlərdən, həkimlərdən və
hüquqşünaslardan imtahan qəbul edilir.
Birinci imtahana
buraxılış üçün hökmən
magistraturanı bitirmək lazımdır. Bu, təxminən 5
ildir. Birinci imtahan iki əsas fənn və "Tərbiyə
haqqında elmlər" kursu üzrə nəzəri bilikləri
yoxlayır. Sonra gələcək pedaqoq ibtidai və ya orta təhsil
müəssisəsində ikiillik praktik kurs keçməlidir.
Bu zaman tələbələr məktəbdə əsl müəllim
kimi işləyir və "Hazırlıq xidmətində
müəllim" kimi rəsmi dövlət əməkhaqqı
alırlar. Praktikadan sonra onlar ikinci dövlət imtahanı
verməlidirlər. Bu imtahan adətən kollokvium şəklində
olur.
İkinci dövlət
imtahanı daha vacibdir. O, müəllim olmaq imkanı verir. Alman müəllimlərinin böyük əksəriyyəti
isə dövlət məmuru statusu alır. Bu
ömürlük iş yeri, işdən
çıxarılmanın mümkünsüzlüyü,
tibbi sığorta ödənişi, məzuniyyət, yüksək
əməkhaqqı və dövlət pensiyası deməkdir.
Düzdür, son vaxtlar bəzi torpaqlarda (ərazi
vahidlərində) məktəblərə azmaaşlı və
işdən çıxarılmadan müdafiəsiz dövlət
məmuru statusunda gənc müəllimləri işə qəbul
etməyə başlayıblar. Buna
baxmayaraq işə götürülərkən onlara da
dövlət məmuru statuslu müəllimlərə verilən
tələblər tətbiq olunur.
Pedaqoqların ciddi hazırlığı
öz töhfəsini verir. Uşaqların
90 faizindən çoxu dövlət məktəblərində
oxuyur. Burada uşaqların da, valideynlərin də etibar
etdikləri pulsuz,
keyfiyyətli təhsil
verilir.
Kanada
Kanadada müəllim kimi işə
düzəlmək üçün pedaqoji staj tələb
olunur. Bu məqsədlə də təhsil ocaqlarında və
ya müəssisələrdə
könüllü və təmənnasız olaraq müəllim
köməkçisi kimi çalışıb iş
stajı toplamaq lazım gəlir.
Bu ölkədə bütün müəllimlər hər
il qeydiyyatdan keçməli və ildə
4-6 dəfə təkmilləşdirmə kurslarında
iştirak etməlidirlər. Hər dəfə dərs ili
başlamazdan bir həftə əvvəl bütün müəllimlər
simpoziumda iştirak edir və yeni dərs ilində təlimin
yeni metodları ilə tanış olurlar. Bütün
müəllimlər hər 3 ildən bir 2 günlük ilk təcili
yardım kursları da keçməlidirlər. Kanadada kurikulumun tələblərinə görə
bütün müəllimlər məktəbəqədər
kurikulum kurslarında olmalıdırlar. Bu
ona görədir ki, hər bir müəllim
kiçikyaşlı uşaqların inkişaf sahələrini
mükəmməl bilməlidir.
Tədris ilinin əvvəlində keçirilən
simpoziumda hər bir müəllim "Müəllimin əl
kitabı" ilə təmin olunur ki, bu kitabda da müəllimin
bütün ilboyu görəcəyi işlər və
qarşılaşacağı problemlər, onlardan
çıxış yolları, müəllimin etika və
estetika kodeksi, ümumi baş mövzular, qiymətləndirmə
meyarları, gündəlik qiymətləndirmə cədvəlləri,
dərsə hazırlaşmaq qaydaları və s. öz əksini
tapır. Rüblük vəsiqələr isə
elektron olaraq hazır formada müəllimə göndərilir,
müəllim tərəfindən tamamlanır, məktəbin
direktoru tərəfindən yoxlanılaraq imzalanır və
sonda müəllim tərəfindən imzalanaraq şagirdə
verilir.
Kanadada müəllimlər
ixtisasartırma tədbirlərində fəal iştirak edirlər. Bunun üçün Təhsil Nazirliyi, yerli təhsil
qurumları və məktəb şuraları yeni
ixtisasartırma kursları təşkil edirlər. Universitetlər də müxtəlif kurslar
hazırlamaqla müəllimlərin ixtisasının
artırılması işində yaxından iştirak edirlər.
1995-ci ildə ixtisasartırmanın
inkişaf etdirilməsi barədə qanun qəbul olunub. Bu qanunda cəmiyyətin müəllimlər qarşısında
qoyduğu tələblərdən çıxış edilərək
bir sıra vəzifələr müəyyənləşdirilib.
Peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi
sahəsində müəllimlərin öz ehtiyaclarını
müəyyənləşdirməsi bunların içərisində
aparıcı rol oynayır.
İlkin müəllim
hazırlığı mərhələsində pedaqoji
peşə üzrə keyfiyyətlərin qazanılması
diqqət mərkəzində saxlanılır.
Müəllimlərin peşəkarlıq
səviyyəsinin yüksəldilməsinə, ilk növbədə,
onların özləri cavabdehlik daşıyırlar. Ona görə də bu sahədə bir sıra vəzifələrin
yerinə yetirilməsi onların məsuliyyətinə aid
edilir. Məsələn, peşəkarlıq
səviyyəsinin yüksəldilməsinə dair
ehtiyacları müəyyən etmək; peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsinə dair strategiyaların tərtib
olunmasında iştirak etmək; planlaşdırma
strategiyalarının həyata keçirilməsində
iştirak etmək, planlaşdırma tədbirlərinin həyata
keçirilməsini və nəticələrini qiymətləndirmək.
Peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsində Təhsil Nazirliyinin, universitetlərin,
məktəb şuralarının özünəməxsus vəzifələri
vardır ki, onların reallaşdırılmasında müəllimlərin
təşəbbüskarlığı, fəaliyyəti
aparıcı rol oynayır.
Ümumiyyətlə, müəllimin yeni proqramları tətbiq
edə bilməsinə imkan verən əmək səriştələrini
formalaşdırmaq, habelə təhsil islahatının tələb
etdiyi kimi, öz tədris metodlarını dəyişdirmək
üçün onlara lazımi yardım göstərmək
diqqət mərkəzində saxlanılır. Bütün
məktəblərdə peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsi mədəniyyətinin
aşılanması başlıca fəaliyyət xəttinə
çevrilir. Bunun üçün təhsil
müəssisəsinin "öyrənənlər
icmasına" çevrilməsi, məktəb kollektivinin daha
yaxşı öyrənməyə kömək etməyi
öyrənməsi vacib hesab edilir.
Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 2 may.- S.5.