Ümumtəhsil məktəblərində
monitorinq və qiymətləndirmə
Ötən
əsrin 90-cı illərindən başlayaraq
təhsil sahəsində aparılan eksperimentlərin, tətbiq
olunan yeniliklərin səmərəliliyinin
artırılması, nəticələrin izlənilməsi,
proqnozlaşdırılması və korreksiya
işlərinin vaxtında həyata keçirilməsi məqsədi
ilə təhsildə monitorinq və qiymətləndirmə mexanizmi tətbiq olunmağa
başlanmışdır. Hazırda nəinki
ölkəmizdə, hətta dünyanın inkişaf
etmiş bir sıra
digər ölkələrində də təhsildə monitorinq və qiymətləndirmə sistemi kifayət qədər mükəmməl
qurulmayıb və əksər hallarda bu, lokal xarakter
daşıyır. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 13 yanvar 2009-cu il tarixli qərarı ilə
"Azərbaycan Respublikasının ümumi
təhsil sistemində Qiymətləndirmə
Konsepsiyası" təsdiq olunmuşdur. Sənəddə müasir
dövrdə şagird nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi sisteminin vəzifələri,
əsas xüsusiyyətləri, bu sahədə
mövcud olan problemlər
Konsepsiyanın yaradılması üçün
zəruri səbəblər, əsas qiymətləndirmə
növləri, qiymətləndirmə standartlarının və
vasitələrinin hazırlanması və sair məsələlər əks olunmuşdur. Konsepsiyada təlim-tərbiyə
işlərini müasir dövrün
tələblərinə müvafiq qurmaq məqsədilə qiymətləndirmə
fəaliyyətinin aşağıdakı tələbləri
təmin etməsi qeyd edilir:
- təhsildə
müsbət dəyişikliklərin aparılması üçün mühüm
vasitə rolunun yerinə yetirilməsi; təhsilin
keyfiyyəti üçün əsas
göstərici olan şagirdin
təlim nəticələri haqqında etibarlı məlumatın
verilməsi;
- qiymətləndirmə
vasitəsilə şagirdin bilik və bacarıqları haqqında kifayət
qədər məlumat əldə edildikdən sonra
fənn kurikulumlarında və dərsliklərdə müvafiq dəyişikliklərin
aparılması;
- təhsildə olan bəzi neqativ hallara qarşı mübarizə vasitəsi
funksiyası;
- qiymətləndirmədə
yeni yanaşmaların yaddaşa
əsaslanan qiymətləndirmənin əksinə olaraq, məntiqi təfəkkür vərdişlərinin
inkişafına xidmət etməsi.
Sənəddə
qiymətləndirmə fəaliyyətinə qoyulan
tələblərin əməli vəzifəsi, hər
şeydən əvvəl, məktəblərimizdə təlim-tərbiyə
işlərinin məzmun, forma, vasitə və
metodlarını təkmilləşdirmək yolu
ilə təhsilin keyfiyyətini əsaslı surətdə
yaxşılaşdırmaqdan, müəllimlərin yaradıcılığını
artırmaqdan və məktəb işlərinin keyfiyyətini
bütünlüklə müasir dövrün tələbləri səviyyəsinə
qaldırmaqdan ibarətdir.
Qeyd etmək istərdik ki,
respublikamızın ümumtəhsil sistemində monitorinq və qiymətləndirmə həmişə
mövcud olmuşdur. Buraya şagirdlərin bilik
səviyyələrini dəqiqləşdirmək üçün aparılan yoxlama
işləri, imtahanlar və inspektor yoxlamaları aiddir.
Lakin təcrübə göstərir ki, bütün bu ənənəvi yoxlama
(monitorinq) formaları lazımi effekt vermir və
onların bir sıra
çatışmazlıqları meydana
çıxır:
- birinci,
tədrisin vəziyyətinə nəzarət mütəmadi deyil, epizodik xarakter daşıyır və buna
görə də tədris prosesindəki dəyişikliklərin
dinamikasını müşahidə etmək mümkün
olmur;
- ikinci,
əsasən, tədris prosesinin nəticəsi
öyrənilir. Bu halda
tədris prosesinin özü,
yəni bilik, bacarıq və vərdişlərin
formalaşdırılması yoxlayıcıların diqqətindən
kənarda qalır;
- üçüncü, bü
növ yoxlamaların nəticələri
yetərincə şəffaf aparılmır, nəticələr
təhlil olunduqda balla
qiymətləndirmədən istifadə edilir,
bu isə şagirdlər tərəfindən
tədris kursunun mənimsənilməsi səviyyəsini
araşdırmağa imkan vermir.
Göstərilən
çatışmazlıqlar əsas problemləri - şagirdlərin
biliklərindəki bu və ya digər boşluqların səbəblərini,
müəllimlərin işində olan
çatışmazlıqları, şagirdlərin təlim-tərbiyə
prosesinə təsir edən mənfi amilləri müəyyənləşdirməyə
imkan vermədiyindən mahiyyət etibarilə idarəetmədə dəqiq
diaqnoz qoymaq mümkün olmur. Bu halda təhsil prosesinin özü, onun yekunlarını müəyyənləşdirən
bilik və bacarıqların
formalaşması diqqətdən kənarda qalır. Nəticələrin yoxlanılması və təhlili
zamanı istifadə olunan qeyri-dəqiq məlumatlar,
subyektiv qiymət balları və yoxlama, tapşırıqlara verilən qiymətlər
bütövlükdə şagirdlərin təlim
materiallarının məzmununu nə dərəcədə
qavrayıb-qavramadığını
aydınlaşdırmağa imkan vermir. Buna görə
də təlim-tərbiyə prosesinin nəticələrinin
ardıcıl öyrənilməsi sisteminin
yaradılması və onun işləməsinin
qaydaya salınması ümumtəhsil məktəblərinin
idarəetmə fəaliyyətində mühüm
məsələyə çevrilir.
Aparılmış
araşdırmalar zamanı müəyyən edilmişdir
ki, ümumtəhsil məktəblərində
sistemli, məqsədyönlü, elmi-pedaqoji cəhətdən əsaslandırılmış
qiymətləndirmə sistemindən istifadə təmin edilmədiyindən
məktəbdə təlim - tərbiyə prosesinin
keyfiyyət göstəriciləri getdikcə aşağı düşmüşdür. Bu baxımdan ümumtəhsil məktəblərində
keyfiyyətin daha dəqiq, obyektiv
ölçülməsi, bütövlükdə müəssisənin
fəaliyyətinin monitorinqi və qiymətləndirilməsi
üçün elmi
cəhətdən əsaslandırılmış yeni, etibarlı bir mexanizmin yaradılması zərurətə çevrilmişdir.
Monitorinq və qiymətləndirmə ümumtəhsil
məktəblərində təhsilin keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsi
üçün vacib
sayılan amillərdən biridir.
Apardığımız müşahidələr zamanı
müəyyən olunmuşdur ki, hazırda ümumtəhsil məktəblərində
təhsilin keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsi
üçün mövcud
qiymətləndirmə sistemində aşağıdakı
problemlər mövcuddur:
- şagirdlərin təlim
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsində obyektivliyin, şəffaflığın və
müstəqilliyin təmin olunmaması;
- şagirdlərin təlim
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsində biliyin keyfiyyətini qiymətləndirmə
meyarlarının olmaması;
- təlim prosesində
şagirdlərdə formalaşdırılacaq keyfiyyətlərin
(ümuminsani, milli-mənəvi və s.) məzmununun olmaması;
- didaktik
sistemlərin, pedaqoji texnologiyaların
keyfiyyətinin qiymətləndirmə meyarlarının
olmaması;
- müəllimin tədrisə
hazırlığının keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsi
üçün meyarlar
sisteminin olmaması;
- müəllimin tədris
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üçün meyarların olmaması;
- məktəb rəhbərlərinin
mövcud nöqsanları aradan
qaldırması üçün təlim-tərbiyə
prosesinin keyfiyyətinin yüksəlməsinə
yönələn təlim nəticələrinin müntəzəm
qiymətləndirilməsi sisteminin
olmaması;
- məktəbin tədris
fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin
vaxtaşırı monitorinqinin
aparılması üçün
meyarların olmaması.
Müasir anlamda ümumtəhsil
məktəblərində monitorinq və
qiymətləndirmənin başlıca məqsədi təhsil
müəssisəsi rəhbərlərinə, müəllimlərə,
həm də şagirdlərə məktəbdə təlim-tərbiyə
prosesinin vəziyyəti haqqında obyektiv məlumat vermək və təhsilin
keyfiyyətini daha da yüksəltmək
imkanı yaratmaqdır.
Ümumtəhsil məktəblərində
pedaqoji prosesin səmərəliliyini
və inkişafını müəyyənləşdirmək,
ilk növbədə, pedaqoji
prosesin əsas
iştirakçılarının fəaliyyətinin məqsədəmüvafiqliyi
üçün məlumatların
toplanması prosesidir. Bu
zaman ekspertlərin qiymətləndirməni
aşağıdakı prinsiplərə əsasən
aparması məktəbin təlim-tərbiyə prosesinin keyfiyyəti haqqında tam, müfəssəl təsəvvür əldə
etməyə şərait yaradar:
- qiymətləndiriləcək
obyekt (pedaqoji proses və yaxud onun hər hansı elementi)
barədə dəqiq və etibarlı informasiyaların
toplanması;
- monitorinq
nəticəsində əldə olunmuş
materiallar təhlil olunduqdan
sonra təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirərkən
kəmiyyət ölçmələrindən istifadənin dəqiq
aparılması;
- bunun
üçün əvvəlcədən xüsusi normativ-hüquqi
sənədlərin hazırlanması;
- monitorinq
müşahidələri ilə qiymətləndirmə
zamanı şəffaflığın təmin olunması məqsədilə
nəticələr barədə, həm də qiymətləndirmənin
yerinə yetirilməsi haqqında ictimaiyyətin və rəsmi
orqanların mütəmadi məlumatlandırılması;
- təhsilin keyfiyyətinin
qiymətləndirilməsinin beynəlxalq standartlara
uyğun aparılması.
Ümumtəhsil məktəblərində
real vəziyyətin obyektiv
və şəffaf təsvir olunması, müvafiq
korreksiya işlərinin aparılması,
idarəetmə qərarlarının verilməsi üçün sadalananların dəqiq
müəyyənləşdirilməsi vacib
hesab edilir.
Ümumtəhsil
məktəblərində təhsilin dinamik
inkişafı üçün hər dərs
ilinin sonunda onun müvafiq göstəricilər
əsasında monitorinqinin və qiymətləndirilməsinin
aparılması müəssisənin gələcək fəaliyyət
istiqamətini düzgün müəyyənləşdirməyə
imkan yaradır. Bu halda
aşağıdakı bir sıra vacib məsələlərin həlli ön plana çəkilir:
- təhsilin keyfiyyətini
müəyyən etmək üçün
dövlət təhsil standartlarının (parametrlərin,
meyarların) işlənib hazırlanması;
- ümumtəhsil məktəblərində
şagirdlərin hazırlığının keyfiyyəti barədə
mütəmadi obyektiv məlumatın
toplanması;
- təhsilin keyfiyyətinin
ictimai ekspertizası (monitorinqi)
üçün şəraitin
yaradılması;
- təhsilin keyfiyyətinin
monitorinqi və qiymətləndirilməsi
üçün yeni metodiki modellərin işlənib
hazırlanması;
- təhsilin keyfiyyətinin
monitorinqi və qiymətləndirilməsi
məsələləri üzrə idarəetmə qərarlarının
qəbulu zamanı subyektivliyin minimuma endirilməsi;
- məlumatların
toplanılmasında dəqiqliyin, etibarlılığın və
nəticələrin şərh edilməsində şəffaflığın
təmin edilməsi;
- təhsilin keyfiyyətinə
dair monitorinq və
qiymətləndirmənin nəticələrinin respublika səviyyəsində vaxtında
işıqlandırılması.
Bu mövqe təhsil
sistemində, onun demokratik
prinsiplərlə idarə edilməsində və təhsilinin
keyfiyyəti haqqında düzgün informasiyaya əsaslanaraq qərarların qəbul
edilməsində xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir.
Müasir dövrdə təhsilin keyfiyyətinin
idarə olunması, inkişaf
dinamikasının izlənilməsi və
proqnozlaşdırılması üçün
real vəziyyətin öyrənilməsi vacib hesab edilir.
Bu işdə isə qiymətləndirmə
mühüm pedaqoji
vasitə kimi qəbul edilir.
Qiymətləndirmə təlim-tərbiyə prosesini təkmilləşdirməyə, təlim
prosesinin səmərəliliyini yüksəltməyə,
şagirdlərin nəyi mənimsədiklərini, nələri
öyrəndiklərini, hansı bacarıqlara malik
olduqlarını və onlarda hansı
keyfiyyət dəyişikliklərinin formalaşdığını
müəyyənləşdirməyə obyektiv
şərait yaradır.
Məhz
qiymətləndirmə vasitəsilə təhsil müəssisəsi
rəhbərləri müəssisədə təlim-tərbiyə
işinin səviyyəsi, müəllim və
şagirdlərin fəaliyyəti haqqında lazımi informasiya toplayır və bunun
əsasında işin yaxşılaşdırılması
üçün müvafiq
qabaqlayıcı tədbirlər
həyata keçirirlər. Fikrimizcə, hazırda təhsilin
keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün tətbiq olunan
qiymətləndirmənin məqsədi
aşağıdakı məsələlər haqqında tam aydın təsəvvür əldə etməyə
geniş imkanlar yaradar:
- məktəb
kurikulumu üzrə şagirdlərin
müvəffəqiyyət göstəricilərinin güclü və zəif cəhətlərinin
araşdırılması;
-şagirdlərə
verilən bilik, bacarıq və vərdişlərin
cəmiyyətin tələbatına uyğunluğunun
müəyyənləşdirilməsi;
- fənn
materiallarının çətinlik səviyyəsinin
şagirdlərin fiziki və anlaq səviyyəsinə uyğunluğunun
müəyyənləşdirilməsi;
- kurikulumun
necə yerinə yetirilməsinə, əhalinin təhsilə olan tələbat səviyyəsinin öyrənilməsi;
- şagirdlərin təlim
göstəricilərinin fənlər üzrə
toplanmış nəticələr əsasında fənn kurikulumunun dəyişilməsinə
ehtiyacın olub-olmamasının
aydınlaşdırılması üçün
müvafiq təkliflərin
hazırlanması;
- müxtəlif şəhər,
rayon və kənd məktəblərində
fənlər üzrə şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin
müqayisəli təhlilinin aparılması və milli təhsil sistemindəki vəziyyəti əks
etdirən rəsmi hesabatların hazırlanması;
- müəllimlər
tərəfindən istifadə edilən didaktik
vasitələrin, pedaqoji
texnologiyaların, təlim strategiyalarının təkmilləşdirilməsi;
- müəllimlərin
elmi-pedaqoji hazırlıq səviyyəsinin
müəyyənləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi
üçün müvafiq
tədbirlərin görülməsi;
- təhsil xidmətlərinin
keyfiyyət dinamikasının öyrənilməsi;
- təhsilin keyfiyyətli
idarə olunmasının səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi.
Göründüyü kimi, təhsildə
qiymətləndirmə sistemi təhsil işçisinin səmərəli fəaliyyətinin
üzə çıxarılması və pedaqoji
prosesin təkmilləşdirilməsi üçün vaxtında tələb olunan tədbirlərin görülməsi məqsədini
daşımalıdır. Çünki
qiymətləndirmə pedaqoji prosesi tənzimləməyə, keyfiyyətini yüksəltməyə,
həm də mövcud
çatışmazlıqlar barədə təhsili idarə
edənlərin və valideynlərin məlumatlandırılmasına
xidmət edən yeganə pedaqoji vasitə
olduğundan, qiymətləndirmənin düzgün təşkili və qiymətləndirmə
aparılarkən məqsədin aydın olması təhsilin
keyfiyyətinin yüksəldilməsində mühüm
rol oynayır. Ona
görə də ümumtəhsil məktəblərində elmi, pedaqoji və psixoloji cəhətdən əsaslandırılmış
monitorinq və qiymətləndirmənin
aparılması təhsil prosesinin keyfiyyətinin
yüksəldilməsinin ən mühüm
şərtlərindən biridır.
Təlim-tərbiyə
prosesinin keyfiyyətinin, şagirdlərin
təlim nəticələrinin mütəmadi monitorinqi
təhsilin məzmununun yeniləşməsi, təhsil
standartlarının tətbiqi, dərs yükünün
normallaşdırılması, təhsilalanların sağlamlığının
qorunması və möhkəmləndirilməsi mənəvi tərbiyə problemlərinin kəskinləşdiyi
şəraitdə də xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. İndi məktəbin
qarşısında duran əsas məsələlərdən
biri ümumtəhsil məktəbində monitorinq və qiymətləndirmə sisteminin yaradılmasıdır.
İlham CAVADOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun
monitorinq
və qiymətləndirmə şöbəsinin müdiri,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan
müəllimi.- 2014.- 30 may.- S.8.