Oturaq həyat tərzi və profilaktika
yolları
İldən-ilə təhsil
proqramları və üsulları mürəkkəbləşir,
mükəmməlləşir və uşaqların sərbəst
yaradıcılıq imkanları artır. Lakin
məktəblilərin təlim-tərbiyə prosesi
zamanı elə problemlərlə rastlaşırıq ki, onları müəllim, həkim və
valideynlərin birgə səyi nəticəsində həll
etmək mümkündür. Belə
problemlərdən biri və ən vacibi fiziki fəallıqdır.
Hərəkət bütün canlılara
məxsus olan həyat əlamətidir. Orqanizmin hərəkətə olan
bioloji tələbatı - "kinezofiliya" adlanır. Hərəki fəallıq
uşaq və yeniyetmələrin sağlam həyat tərzinin əsas komponenti hesab edilir.
Sağlamlıq və
sutkalıq hərəki fəallıq qarşılıqlı
olaraq əlaqəlidir. Hərəkətin
və fiziki tərbiyənin
sağlamlaşdırıcı rolu
aşağıdakılardan ibarətdir:
- Patogen
mikroorqanizmlərin və ətraf mühitin
əlverişsiz amillərinin təsirinə orqanizmin
qeyri-spesifik davamlılığını
artırır, nəticədə xəstələnmələrin
azalmasına səbəb olur,
- Böyümə və
inkişaf proseslərini stimulə edir, orqanizmin mühim sistemlərini inkişaf
etdirir, funksiyaları təkmilləşdirir,
- İstilik
tənzimi reaksiyalarının güclənməsi nəticəsində
soyuqdəymə xəstəliklərinə qarşı orqanizmin davamlılığını
artırır,
- Hərəki
analizatorların vaxtında formalaşması, əsas fiziki keyfiyyətlərin (güc,
itilik, cəldlik, dözümlülük,
müvazinət, koordinasiya) inkişafı
nəticəsində orqanizmin normal iş qabiliyyəti təmin
edilir,
- Baş-beyin
qabığı tonusunun artması və
müsbət emosiyaların yaranması ilə ruhi
sağlamlığın mühafizəsi və möhkəmləndirilməsinə
səbəb olur.
Hərəkət azlığı
"hipokineziya" və ya
"hipodinamiya" adlanır. Hərəki
azlığın hansı səviyyədə olması və
nə qədər davam etməsindən
asılı olaraq orqanizmdə baş verən dəyişikliklər müxtəlif
olur. Gündəlik həyatda hərəki
fəallığın kifayət qədər olmaması ilk əvvəl orqanizmin
adaptasiyasına və yeni fəaliyyət
səviyyəsinə uyğun olaraq yenidən qurulmasına səbəb olur. Belə fizioloji yenidənqurulma
orqanizmin vəziyyətində zahirən əks
olunmur. Lakin orqanizmin rezerv
imkanlarını səfərbər etmək lazım olan ekstremal vəziyyətlərdə
hipokineziyanın nəticələri özünü
büruzə verir.
Hərəki fəallıq
məhdudiyyətinin davam etməsi patologiya (xəstəlik) qabağı vəziyyətlərin
inkişafına gətirib çıxarır. Bu
vəziyyətin səciyyəvi əlamətlərinə aiddir:
- Orqanizmin
ümumi qeyri-spesifik rezistentliyinin azalması (tez-tez
xəstələnmə),
- Fiziki
iş zamanı tez yorulma,
- Vegetativ
funksiyaların aşağı funksional
imkanları və hərəki keyfiyyətlərin
inkişafının geri qalması,
- Fiziki
inkişafda dəyişikliklər - adətən,
artıq piy hesabına kütlə
artıqlığı (fiziki inkişafın
pozulması, artıq çəki), qamət pozulmaları, skoliozlar, kifozlar və s.
Hələ Ərəstun
(Aristotel) öz
zamanında söyləmişdi: - "Uzunmüddətli fiziki hərəkətsizlik qədər
insanın məhvinə səbəb olan başqa bir şey yoxdur". Texnologiyaların yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi, texnoloji komfort şəraiti
yaranan müasir dövrümüzdə isə azhərəkətli
həyat tərzi problemi, xüsusilə də,
hərəki fəaliyyətə böyük
ehtiyacı olan uşaq
və yeniyetmələr üçün aktual məsələlərdən hesab edilir.
Uşaq və yeniyetmələrin oturaq həyat tərzinə keçməyinin bir sıra səbəbləri vardır. Bu səbəblərdən biri
dövrün tələbi olan
məktəb tədrisinin intensifikasiyasıdır. Elm və texnika inkişaf etdikcə məktəblilərin gələcək
həyatları üçün daha çox
informasiyanın, biliyin alınması zərurəti
yaranır. Bu, məktəblilərin tədrisə
ayırdığı vaxtın artmasına gətirib
çıxarır. Kiçik siniflərdə
5-6, yuxarı siniflərdə 7-8 dərs uşaq
və yeniyetmələrin 4-7 saatını məktəbdə oturaq vəziyyətdə keçirməsinə
səbəb olur. Daha sonra ev
tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi gün ərzində onları 2-4 saat ərzində masa
arxasında oturmağa məcbur edir. Yuxarı siniflərdə, ali
məktəblərə hazırlıq dövründə isə
bu vaxt artaraq
hətta 7-8 saat, bəzən də daha çox təşkil edir. Digər tərəfdən,
həyatımıza sıx daxil olmuş müxtəlif kompüter
texnikaları, videooyunlar, sosial
şəbəkələr, televiziya
verilişləri öz təsirini göstərir.
Əvvəllər hər asudə, hətta boş
olmayan vaxtlarında belə həyətə
can atan uşaq və yeniyetmələri,
hazırda asudə
vaxtlarının böyük hissəsini kompüter və televizor
arxasında keçirən nəsil əvəz etmişdir. Beləliklə, müasir
uşaq və yeniyetmələrin ayıq qalma vaxtının 80-90 faizi
oturaq vəziyyətdə keçir.
Oturaq həyat tərzi keçirən uşaqlarda tez yorulma baş verir, iş qabiliyyəti enir, tez-tez baş
ağrıları olur. Bundan
əlavə, vaxtının çox hissəsini
kompüter və TV arxasında keçirən
məktəblilərdə görmə problemləri ilə
yanaşı, emosional gərginlik
yaranır ki, bu da yuxunun pozulması, iş qabiliyyətinin aşağı enməsinə
səbəb olur.
Oturaq həyat tərzi nəticəsində qan dövranı yavaşıyır, orqan və toxumalara qan vasitəsi ilə daşınan oksigen və qida maddələri
azalır. Nəzərə alsaq
ki, bu yaşlar
orqanizmin böyümə və
inkişafı, formalaşması dövrüdür,
orqan və sistemlərin
qidalanmasının belə pisləşməsi onların normal inkişafının pozulmasına gətirib
çıxarır və patologiyaların yaranmasına səbəb
olur. Belə uşaqlarda
tədricən onurğa əyilmələri,
yaxından görmə, həzm
sistemi problemləri, müxtəlif xəstəliklər
inkişaf edir, bir sıra xəstəliklərin isə rüşeymi qoyulur. Məlumdur ki, inkişaf
dövründə skelet və əzələlər
düzgün formalaşmırsa, nəinki
dayaq və hərəkət
funksiyaları, həmçinin vegetativ funksiyalar - qan
dövranı, tənəffüs, həzm, ifrazat
və nəsil artırma funksiyaları da pozulur. Hərəki fəallığın
azalması əsas mübadilə səviyyəsinin, arterial qan təzyiqinin enməsinə,
əzələ kütləsinin, qan
plazmasının həcminin və eritrositlərin
sayının azalmasına səbəb olur.
Bəs bunun qarşısını necə almaq olar? Əlbəttə,
ilk növbədə, uşaqların gün rejiminin düzgün qurulması mühüm
əhəmiyyət daşıyır. Gün
rejiminin mühüm əhəmiyyətli
sağlamlıq amili olan
komponenti açıq havada
gəzintilərdir. Məktəblilərin gün
rejimində fəal istirahətə kifayət qədər vaxt ayrılmalı və bu
vaxta riayət edilməlidir. Bu komponent fəaliyyət
prosesində orqanizmin enmiş
funksional vəziyyətinin və iş qabiliyyətinin bərpası üçün ən səmərəli
istirahət növüdür. Gəzintilərin səmərəliliyi qanın
oksigenlə zənginləşməsi, oksigenləşdirmə
proseslərinin və toxuma tənəffüsünün
yaxşılaşdırılması, üzv
və toxumalarda yerləşmiş reseptorlardan gələn impuls
sellərinin baş-beyin
qabığına və qabıqaltı törəmələrə
olan tonuslaşdırıcı təsiri
ilə əlaqədardır. Açıq havada
hərəkətli oyunlar, orqanizmin
möhkəmləndirilməsi, ultrabənövşəyi şüa çatışmazlığı
və hipodinamiyanın profilaktikasında da
təsirli vasitədir. Məktəblilər ev
tapşırıqlarından əvvəl və sonra, gecə yuxusundan əvvəl
açıq havada olmalıdırlar. Məktəbli
1,5-2 saat açıq havada
olduqdan sonra onun iş qabiliyyəti
yüksəlir. Kiçikyaşlı məktəblilərdə
açıq havada ümumi
olma müddəti 3-3,5 saat,
orta yaşlı məktəblilərdə
2,5-3 saat, yuxarı siniflərdə isə
2-2,5 saat təşkil etməlidir. Müasir şəraitdə məktəblilərin
həddən artıq yüklənməsi gün
rejiminin məhz bu komponentinin pozulmasına səbəb olur: açıq havada olma müddəti qısalır,
uşaqların hərəki fəallığı azalır.
Valideynlər kişik yaşlardan uşaqlarda səhər idmanı etmək vərdişi
formalaşdırmalıdırlar. Yaxşı olar
ki, səhər idmanı açıq havada (bağda, parkda) qaçış və müxtəlif idman hərəkətləri formasında olsun. Uşaqların
sağlamlığından asılı olaraq
onların əlavə idman növləri
ilə məşğul olması da məqsədəuyğundur.
Məktəblilərin
ev tapşırıqlarını yerinə
yetirdikləri zaman hər 45 dəqiqədən
bir 5-10 dəqiqə ərzində idman hərəkətləri etməsi də
orqanizmdə olan statik
gərginliyin və oturaq vəziyyət nəticəsində
yaranan qan durğunluğunun aradan
qaldırılmasına kömək edir.
Məktəblərdə
oturaq həyat tərzi problemlərinin
profilaktikası məqsədilə müxtəlif tədbirlər
görmək olar. Bu tədbirlərə dərslər
başlamazdan əvvəl 10-15 dəqiqə
müddətində səhər idmanının təşkil
edilməsi, dərslər zamanı, xüsusilə də
kiçikyaşlı məktəblilər üçün
dərsin 20-ci dəqiqəsində 2-4 dəqiqəlik idman pauzalarının təşkilini aid etmək olar. Məktəblərin həyətində tənəffüs
zamanı məktəblilərin fəal oyunları üçün xüsusi
zonalar ayrılmalı və 2-3-cü dərsdən
sonra tənəffüsdə müəllimlərin
nəzarəti altında şagirdlərin hərəkətli
oyunları təşkil edilməlidir. Məktəblilərin
tədris zamanı hərəki fəallığını
artırmaq üçün hazırda bir sıra ölkələrdə (ABŞ, Almaniya, Rusiya və s.) dərs məşğələlərinin bir hissəsini ayaq üstə
keçirməyə imkan verən kontorkalardan istifadə edilir.
Tədrisin belə təşkili zamanı məktəblilərdə
fəallıq artır, iş qabiliyyəti
yüksəlir, yorulma gec
baş verir.
Sonda XVIII əsrdə yaşamış
fransalı həkim Tissonun sözlərini
yada salmaq istəyirəm:
"Hərəkət, təsirinə görə demək olar ki, bütün
dərmanları əvəz edə bilər, lakin,
dünyanın bütün dərmanları
hərəkətin təsirini əvəz edə bilməz".
Şəhla BALAYEVA,
Azərbaycan Tibb Universitetinin uşaq və
yeniyetmələr
gigiyenası kafedrasının dosenti
Azərbaycan
müəllimi.- 2014.- 30 may.- S.7.