Naxçıvan
haqqında ilk dərslik
Azərbaycanın
ayrılmaz tərkib hissəsi olan qədim
Naxçıvan diyarı haqqında son
illərdə xeyli sayda
fundamental kitablar, xüsusilə 1 cildlik
və 2 cildlik "Naxçıvan
ensiklopediyası"nın, 3 cildlik "Naxçıvan tarixi"nin ilk cildinin
və digər bir çox
kitabların çap olunması qədim
diyarın tarixinin, mədəniyyətinin və
iqtisadiyyatının kompleks şəkildə
dərindən öyrənilməsi baxımından çox mühüm əhəmiyyətə
malikdir.
Ancaq Naxçıvan tarixinin tədrisi
baxımından orta məktəbin
müxtəlif siniflərində "Vətən tarixi" dərsliyindəki və digər oxu dərsliklərindəki kiçik
tarixi materiallar və
bəzi ali məktəblərdə
Naxçıvan tarixinə dair xüsusi kurslar nəzərə
alınmazsa, bu sahədə bir boşluq hiss olunurdu.
AMEA-nın müxbir üzvü,
Naxçıvan Dövlət Universitetinin
Azərbaycan tarixi kafedrasının müdiri, Azərbaycan Respublikasının əməkdar
müəllimi Zəhmət Şahverdiyevin
bu yaxınlarda Bakıda "Mütərcim"
nəşriyyatında çap etdirdiyi
"Naxçıvan tarixi. XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri"
adlı dərslik (redaktor professor
M.Əmrahov, rəyçilər dosentlər E.Zamanov
və A.Hüseynov) bu
sahədə atılmış ilk
addım kimi
çox uğurlu
və təqdirəlayiqdir. 204 səhifədən ibarət olan, əlavə olaraq
1727-ci ildən müasir dövrə
qədər Naxçıvanla bağlı xeyli
sayda xəritələrin, qiymətli tarixi sənədlərin də yer aldığı bu dərslik
əsasən ali məktəblərin bakalavr pilləsi üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Bu qiymətli tarixi mənbədən eyni
zamanda magistrlərin, orta
ixtisas məktəbi tələbələrinin,
ümumtəhsil məktəbləri
müəllimlərinin və Naxçıvan tarixi ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsinin
də faydalana biləcəyi qeyd olunmuşdur.
Dərslikdə
qədim Naxçıvan bölgəsinin XIX əsr və XX əsrin
əvvəlləri tarixi- Naxçıvan
xanlığının Rusiya imperiyası
tərəfindən
işğalı, bölgənin inzibati
ərazi quruluşunda dəyişikliklər
və idarəçilik sistemi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatı,
ermənilərin Naxçıvana köçürülməsi və onların azərbaycanlılara
qarşı soyqırımı siyasəti çox
dəqiq və qiymətli sənədlər əsasında geniş şəkildə şərh olunmuşdur.
Giriş, 5 fəsil və əlavələrdən
ibarət olan dərsliyin ilk
fəsli "Naxçıvan xanlığının Rusiya imperiyası tərəfindən
işğalı. İnzibati-ərazi quruluşunda
dəyişikliklər və idarəçilik" adlanır.
Bu fəsildə Naxçıvan
xanlığının
işğalı və Türkmənçay müqaviləsinin
mahiyyəti tam dolğunluğu
ilə təhlil olunmaqla yanaşı, həmin
mərhələ bir neçə dövrə
bölünərək xronoloji ardıcıllıqla şərh olunur.
Dərsliyin bu fəslinin işlənməsində müəllif
indiyə qədər Azərbaycan
tarixşünaslığında istinad
olunmamış xeyli mənbələrdən
istifadə etmiş və maraqlı sənədlər
ortaya çıxarmışdır.
Dərsliyin
"Naxçıvan bölgəsinin iqtisadi
vəziyyəti" və "Naxçıvan bölgəsinin
sosial həyatı. Demoqrafik
vəziyyət" adlanan ikinci
və üçüncü fəsillərində kənd təsərrüfatı və
aqrar münasibətlər
(taxılçılıq, maldarlıq,
bağçılıq, üzümçülük,
ipəkçilik, toxuculuq), sənətkarlıq və
sənaye sahələrinə aid göstəricilər,
nəqliyyat və ticarət məsələləri dəqiq statistik rəqəmlər əsasında
göstərilmiş, eyni zamanda
indiyə qədər tədqiqatdan kənarda qalmış bir çox sahələr
dərslikdə geniş şəkildə
əksini tapmışdır. Üçüncü fəsildə mətndən
əlavə xeyli sayda
cədvəl və diaqramlar verilmişdir ki, həmin cədvəllərdə
də müxtəlif tarixi mənbələrə
istinadən, dərsliyin əhatə etdiyi
dövrlərdə İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinin,
Ordubad dairəsinin inzibati-ərazi bölgüsü və əhalisi haqqında
statistik məlumatlar öz
əksini tapıb. Eyni zamanda Naxçıvan, Ordubad və Dərələyəz
mahalları əhalisinin 1829 və
1873-cü illər üzrə say
dinamikası, həmçinin 1829 və 1917-ci illər üzrə
Naxçıvan bölgəsinin, Naxçıvan və Ordubad şəhərləri əhalisinin say dinamikası dəqiq faktlar
əsasında müqayisəli şəkildə təhlil edilir. Dərsliyin həmin fəslində
Naxçıvan xanlığının son
dövrlərində sosial-iqtisadi və milli ədalətsizliklərə qarşı baş qaldıran
xalq narazılığı, qaçaq hərəkatı da
yeni faktlarla,
maraqlı şəkildə əks olunmuşdur.
Xüsusilə, görkəmli xalq qəhrəmanı
Qaçaq Nəbinin 1894-1895-ci illərdə
Naxçıvana gəlişi, Naxçıvanla əlaqələri diqqət çəkən
cəhətlərdir.
Tarixdən
məlumdur ki, çarizmin
mürtəce siyasəti ilə Azərbaycanın digər
bölgələri kimi, Naxçıvana da
ermənilər köçürülmüş
və Naxçıvanın bir çox bölgələrində məskunlaşaraq
bir neçə onilliklər boyu yaşamış və sonda
da onlar azərbaycanlılara
qarşı törədilən
soyqırımının icraçılarına
çevrilmişlər. Bu məsələlər
dərsliyin dördüncü fəslində
geniş şəkildə öz
əksini tapmışdır. Dərsliyin
son fəsli isə XIX əsr və XX əsrin
əvvəlləri Naxçıvan bölgəsinin mədəni
həyatını əks etdirir.
Dərsliyin dəyərini
artıran, çox mühüm tədris
vəsaiti kimi ona
ehtiyacı zəruri edən əsas cəhətlərdən biri də onun "Əlavələr"
bölməsində 1804-1917-ci
illər ərzində Naxçıvanda baş
verən, eyni zamanda
Naxçıvanla bağlı bir çox mühüm ictimai-siyasi hadisələrin xronoloji ardıcıllıqla verilməsidir. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin
tarixşünaslığımız qarşısında qoyduğu vəzifələr baxımından icra edilən dərsliyə magistr
hazırlığı üçün
"Naxçıvan bölgəsi XIX-XX əsrin əvvəllərində"
adlı seçmə fənn
proqramının da
salındığını nəzərə alsaq,
deyə bilərik ki, müəllif ali məktəblərimizin bakalavriat
və magistratura pilləsində təhsil
alan tələbələrə çox gərəkli bir
dərslik təqdim edə bilmişdir.
Vaqif MƏMMƏDOV,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 14 noyabr.- S.8.