ABŞ-da təhsil
müəssisələrinin
akkreditasiyası necə
təşkil olunur?
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyevin 2013-cü il
24 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş
"Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı
üzrə Dövlət Strategiyası"nın "Strateji
hədəflər və tədbirlər" bölməsində
(bölmə 7) qeyd olunur ki, "Təhsilin nəticələrə
görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə
mexanizmlərinə malik, dövlət-ictimai xarakterli və
dövlət-biznes partnyorluğuna əsaslanan idarəetmə
sistemi formalaşdırılmalı və beynəlxalq təcrübə
əsasında təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası
sistemi yaradılmalıdır" (3.1.3.). Bu sahədə ən çox diqqət
çəkən təcrübələrdən biri də
ABŞ akkreditasiya sistemidir. Düşündüm ki, ABŞ təçrübəsi
haqqında müəyyən məlumatın verilməsi məqsədəuyğun
olardı.
Dünyanın ən
inkişaf etmiş təhsil sistemlərindən biri də
ABŞ təhsil sistemi, xüsusilə ali təhsil sistemidir. Hələ
ABŞ-da təhsil aldığım illərdə müəllimlərimdən
soruşanda ki, ABŞ təhsil sisteminin özəlliyi nədədir?
Onlar yarızarafat, yarıciddi cavab verərdilər - Bu sistemin
özəlliyi elə onun sistemsizliyindədir.
İlk baxışdan
qəribə görünsə də, bu əslində elə
reallığı əks etdirir. ABŞ-da təhsilə
ümumilikdə nəzarət edən federal nazirlik yoxdur.
Ştatların özləri ştatdaxili nisbi nəzarəti həyata
keçirir. Təhsil müəssisələri, xüsusilə
də ali təhsil müəssisələri nəzərəçarpaçaq
qədər müstəqil və avtonom fəaliyyət
göstərirlər. Bunun da nəticəsidir
ki, ABŞ-da təhsil müəssisələri təqdim etdikləri
proqramların keyfiyyətinə, təhsilin səviyyəsinə
və xüsusiyyətlərinə görə bir-birinə bənzəmirlər.
Əlbəttə, bu heç də o demək deyil ki, təhsil
müəssisələri necə gəldi fəaliyyət
göstərə bilərlər. Onların fəaliyyətini
tənzimləyən nizamnamələr, qaydalar, əsasnamələr
və digər normativ sənədlər vardır. Bunlar da həmişə
nəzarət mexanizmi kimi istər daxildən, istərsə də
müəssisədən kənardan yoxlanılır. Belə nəzarət
mexanizmlərindən ən mühüm olanı təhsil
müəssisəsinin akkreditasiyasıdır.
Akkreditasiya
nədir? Ümumi götürdükdə akkreditasiya dəyərdir.
Özümüzün ictimai, özəl və peşə həyatımızda
əhəmiyyətli rol oynayan universitet və kolleclərin
proqramlarının rəqabətli, davamlı əmək
bazarının tələblərinə cavab vermək
üçün dözümlülük göstərə biləcək məzunları
yetişdirən tədris proqramlarının müəyyən
standartlara cavab verdiyini təsdiqləyən bir prosesdir.
Akkreditasiya olunmuş, özünə "yaşamaq"
hüququ almış proqramlarla oxuyub qurtaran məzunlar əmək
bazarında, lisenziyalaşmada, qeydiyyatda və sertifikasiyada,
magistratura və doktoranturada təhsilini davam etdirməkdə,
eyni zamanda qlobal mobillikdə geniş imkanlara malik olurlar.
Akkreditasiyanın əsas
funksiyalarına nələr daxildir?
1) Təhsil müəssisəsinin
və onun ixtisaslarının müasir standartlara cavab verdiyini
təsdiqləmək.
2) Tələbələrin
universitet seçməkdə qərar verməklərinə
"köməklik" göstərmək, onları
"ayıltmaq ."
3) Universitetlərə
kənardan gələn tələbələrin kreditlərini
transfer etməkdə köməklik göstərmək.
4) Müəssisəni
istər daxili, istərsə də xarici zərərli təsirlərdən,
təzyiqlərdən qorumaq.
5) Keyfiyyəti
aşağı olan tədris proqramlarının keyfiyyət
standartlarının artırılmasına stimul vermək.
6) Təhsildə
iştirak edənlərin (müəllim, tələbə,
yardımçı heyət) hamısının müəssisənin
qiymətləndirilməsi, planlaşdırılması və
strateji inkişafi məsələlərinə yaxından cəlb
olunmasına şərait yaratmaq.
7) Dövlət və
beynəlxalq təşkilatlardan maliyyə dəstəyi almaq
üçün təhsil müəssisəsinə əsas
vermək.
Bəs akkreditasiya kimlərə
lazımdır? Birinci növbətə tələbələrə.
Sonra təhsil müəssisələrinə və onların
təklif etdikləri proqram-ixtisaslara lazımdır. Nəhayət,
geniş ictimaiyyətə, biznes, sənaye qurumlarına və
əlbəttə, dövlətə lazımdır.
ABŞ-ın akkreditasiya sisteminin yüz
ildən çox tarixi vardır. 100 ildir
ki, bu keyfiyyətə nəzarət sistemi amerikalıların
səhiyyəsinin, intellektual inkişafının, təhlükəsizliyinin
və ictimai maraqlarının qorunmasına xidmət edir.
ABŞ-da təhsilin keyfiyyətinə nəzarət,
kənar nəzarət bir qayda olaraq özəl, müstəqil
təşkilatlar tərəfindən aparılır.
Ümumilikdə ABŞ ali təhsil sistemi (bu hardasa 4635 təhsil
müəssisəsi deməkdir) 25 milyondan çox tələbə
kontingentini, 3,5 milyon tam - yarım ştatlı müəllim
heyətini əhatə edən, 420 milyard maliyyəsi olan
strateji bir sahədir (2010-2011-ci ilin göstəriciləri). ABŞ akkreditasiya təşkilatları 50 ştatda və
113 xarici ölkədə kollec və universitetləri
akkreditasiyadan keçirirlər.
ABŞ-da akkreditasiya orqanlarının fəaliyyətinə
nəzarət iki təşkilat tərəfindən həyata
keçirilir. Biri Ali Təhsilin Akkreditasiya
Şurası (CHEA, 17 nəfərdən ibarət Direktorlar
Şurası var), digəri isə ABŞ Təhsil
Departamentidir (yəni Təhsil Nazirliyi). Hazırda Ali Təhsilin
Akkreditasiyası Şurası və ABŞ Təhsil Departamenti tərəfindən
tanınmış 80-dən çox akkreditasiya qurumu fəaliyyət
göstərir.
ABŞ-da (demək olar ki başqa ölkələrdə
də) akademik akkreditasiyanın iki forması vardır: 1) tədris
müəssisəsinin tam akkreditasiyası, 2)
ixtisasların-proqramların akkreditasiyası.
Təhsil müəssisəsinin akkreditasiyası regional
və milli akkreditasiya agentlikləri tərəfindən həyata
keçirilir və
bütövlükdə təhsil müəssisəsinin
akkreditasiyası nəzərdə tutulur, ayrı-ayrı
ixtisas-proqramlara diqqət yetirilmir.
Xüsusiləşmiş, yaxud
proqram-ixtisasların akkreditasiyası isə ayrı-ayrı
proqram-ixtisasların akkreditasiyasını nəzərdə
tutur.
Akkreditasiya prosesi:
1) Təhsildə keyfiyyətin təminatıdır - bu
proses zamanı müəyyən edilməlidir ki, kollecin,
universitetin, yaxud ixtisasın-proqramın məzmunu keyfiyyətli
kadr yetişdirməyə zəmin yaradır, ya yox. Akkreditasiyanın nəticəsi cəmiyyətə,
gələcək tələbələrə, dövlət
qurumlarına, beynəlxalq arenaya bir mesajdır (akkreditasiyanın
nəticəsi müsbətdirsə, yaxşı mesaj, mənfidirsə
pis mesaj).
2) Dövlət, özəl, beynəlxalq maliyyə
institutlarından maliyyə dəstəyi almaq
üçün müraciət etməkdə bir imtiyazdır.
3) Müəssisə, təşkilat və əmək
bazarı üçün bir inamın yaranmasıdır. Alınan müsbət qərar kollec və
universitetin nüfuzunun artma göstəricisidir. Mənfi qərar isə onlara inamın
aşağı düşməsinə gətirib
çıxarmaq deməkdir.
4) Tələbə mobilliyinin etibarlılıq mənbəyidir.
Bir tədris müəssisəsindən digərinə transfer
olunan tələbənin aldığı kreditlərə inam
deməkdir, onların keçərliliyi deməkdir.
ABŞ akkreditasiya qurumları fəaliyyət
göstərmək üçün maliyyəni haradan
alırlar? İki mənbədən.
Ən mühüm mənbə akkreditasiyadan
keçmək üçün müraciət edən tədris
müəssisələrinin verdiyi üzvlük haqlarından və
bir də sponsorlardan. Onlar bəzən
dövlətin və özəl fondların da maliyyə dəstəyindən
yararlanırlar.
Təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası
müddəti, bir qayda olaraq, bir neçə il
fasilədən tutmuş 10 il fasiləyə qədər ola
bilər, çünki akkreditasiya davamlı bir prosesdir. ABŞ-da akkreditasiya prosesi (təhsil müəssisəsinin
özünü təhlili, sənədlərin yoxlanması,
akkreditasiya təşkilatının komissiyasının təhsil
müəssisəsinə göndərilməsi, nəticələrin
təhlili və yekun qərarın verilməsi) demək olar əksər
ölkələrdə olduğu kimidir. Akkreditasiya
qurumları akkreditasiya elədikləri tədris müəssisələri
qarşısında, cəmiyyət və dövlət
qarşısında çox böyük cavabdehlik, məsuliyyət
daşıyırlar.
ABŞ-da ali təhsil müəssisələri
üç istiqamətdə akkreditasiyadan keçirilir. 1) Dini
yönümlü akkreditasiya təşkilatları ancaq dini
qurumların nəzdində olan tədris müəssisələrini
akkreditasiyadan keçirirlər. Bu müəssisələr,
adətən, akademik dərəcə verən və gəlirlə
işləməyən təhsil müəssisələridir.
2) Ümumamerika karyera yönümlu akkreditasiya təşkilatları.
Bunlar ancaq əsasən gəlirlə işləyən,
dərəcə verən və verməyən tədris müəssisələrini
akkreditə edir. 3) Regional akkreditasiya təşkilatları.
Bu akkreditasiya qurumları bir qayda olaraq, gəlirlə
işləməyən, dərəcə proqramları təklif
edən təhsil müəssisələrini akkreditasiya edirlər.
2011-2012-ci illərdə 18
tanınmış akkreditasiya qurumu 7818 təhsil müəssisəsini
(ümumilikdə 30400 ixtisas və proqram) akkreditasiyadan
keçirmişdir. O cumlədən, bunların 3050-si regional
akkreditasiya qurumu tərəfindən, 4298-i Milli karyera
yönümlü akkreditasiya qurumu və 470-i isə dini
yönümlü akkreditasiya qurumları tərəfindən
akkreditasiya olunmuşdur. Bütövlükdə
bu akkreditə olunmuş təhsil müəssisələrində
28 milyona yaxın tələbə təhsil alır.
Akkreditorların bəziləri ilə tanış
olaq. Məsələn, ABET(1932-ci ildə
yaranıb) 1997-ci ildə Amerika Ali Təhsilin Akkreditasiyası
Şurası tərəfindən tanınıb və tətbiqi
elmlər, kompüter elmləri, mühəndislik və mühəndislik
texnologiyaları ixtisaslarını akkreditə edən qurumdur.
2011-2012-ci illərdə 3259 təhsil müəssisəsini
və ya proqramları akkreditasiyadan keçirmişdir. Tibbi Təhsil Proqramlarını akkreditasiya edən
Komissiya (1994-cü ildə yaradılmışdır) həmin
müddətdə (2011-2012-ci illər) 1980 proqram və təhsil
müəssisəsini (70000 tələbə) akkreditasiyadan
keçirmişdir. Amerika Stomatoloji
Assosiasiyasının Stomatologiya Akkreditasiyası Komissiyası
(1975-ci ildə yaranıb) 1449 proqram-ixtisası və fakültəni
(52985 tələbə) akkreditasiya edib.
Akkreditasiya qurumlarında 2011-2012-ci illərdə
bütövlükdə 850 tam ştatlı (o cümlədən
102 yarımştatlı) işçi olmuşdur. Bu qurumların büdcəsi 115 milyon dollar
olmuşdur. Bundan başqa akkreditasiya
işində 20 mindən çox könüllü iştirak
etmişdir ki, onlara da 21 milyon dollardan çox pul ödənilmişdir.
Bəs aparılan akkreditasiyalar zamanı
hansı nəticələr əldə olunmuşdur?
1) İlkin akkreditasiya qabağı müraciət edən
təhsil müəssisələrinin 545-i bəyənilmişdir,
ilkin akkreditasiyaya üçün müraciət edənlərin
isə 26-na rədd cavabı verilmişdir.
2) İlkin akkreditasiyanın nəticələrinə
görə 1108 müəsssisə və proqrama müsbət
cavab verilmişdir, 49-na isə rədd cavabı verilmişdir.
3) Yenidən akkreditasiya üçün müracət
edənlərin 3280-nə müsbət rəy verilmiş,
1556-na müəyyən müddət verilmiş, 161-nə xəbərdarlıq
edilmiş, 131-nə sınaq müddəti verilmiş, 603-nə
şərti cəza verilmiş və 94 müəssisə isə
bağlanmışdır.
Göründüyü kimi, ABŞ
akkreditasiya qurumlarının işi çox əhatəlidır,
eyni zamanda bu mürəkkəb bir prosesin həyata
keçiririlməsini tələb edir.
Bundan başqa ABŞ akkreditasiya
qurumları beynəlxalq akkreditasiya proqramlarında da çox
fəal iştirak edirlər. Göstərilən
müddətdə bu qurumlar tərəfindən 122 ölkədə
720 təhsil müəssisəsı və proqramı
akkreditasiya olunmuşdur.
Akkreditasiya aparan təşkilatlar bir qayda
olaraq, hesablılıq prinsipi ilə işləyirlər. Onlar akkreditə
etdikləri universitetlərə, akkreditə etdikləri
proqramlara görə təhsilə investisiya eləyən
dövlət və cəmiyyət qarşısında
böyük məsuliyyət daşıyırlar. Çünki keyfiyyətli təhsil hamının
arzu elədiyi və görmək istədiyi təhsildir.
Akkreditasiyaya cavabdeh olan qurumların
özləri də fəaliyyət göstərmələri
üçün "Tanınma (lisensiya verilmə)"
prosesini keçməlidirlər. Onların
tanınması, fəaliyyətlərinin hüquqi müstəviyə
keçməsi özəl təşkilat olan Ali Təhsilin
Akkreditasiyası Şurası (CHEA), ya da ABŞ Təhsil
Departamenti (Təhsil Nazirliyi) tərəfindən
tanındıqdan sonra baş verir. Akkreditasiya
prosesi birmənalı şəkildə qeyri-hökumət təşkilatının
işi olsa da, bunu onların tanınması prosesinə aid etmək
olmaz. Onda belə bir sual ortaya
çıxır - Tanınma (fəaliyyətə lisenziya
verilmə) prosesi necə baş verir?
Bunun üçün bir neçə prosedur qaydadan
keçmək lazımdır:
1) Ali Təhsilin Akkreditasiyası
Şurası və ABŞ Təhsil Departamenti
tanınmaq-lisensiya qazanmaq istəyən akkreditasiya təşkilatlarının
birmənalı surətdə yerinə yetirməli olduqları
standartlar hazırlayırlar.
2) Akkreditasiya təşkilatı tanınma
standartları əsasında özünü qiymətləndirmə
mərhələsini keçirlər.
3) ATAŞ və ya ATD öz nümayəndə heyətlərini
həmin akkreditasiya təşkilatlarına göndərə
bilər və sonra da onların hesabatlarını tələb
edə bilərlər.
4) Təhlillər əsasında tanınma-lisenziya
üçün müraciət edən akkreditasiya təşkilatına
ya müsbət, ya da mənfi cavab verilə bilər.
5) Müsbət cavab almış akkreditasiya təşkilatları
öz lisenziyalarını saxlamaq üçün müntəzəm
olaraq nəzarətdən keçirilirlər.
Ali Təhsilin Akkreditasiyası
Şurası akkreditasiya ilə məşğul olmaq istəyən
qurumların professionallığını yoxlamaq
üçün 6 cür standartlardan istifadə edir. Bu standartlar əsasən akademik keyfiyyətin təminatına
və təhsil müəssisəsinin və proqramların
inkişafına daha çox diqqət yetirir.
Akkreditasiya ilə məşğul olan qurumlardan bir mənalı
surətdə tələb olunur ki, akademik keyfiyyəti yoxlama
prinsiplərini, hesabatlılıq-məsuliyyət prinsiplərini
daim inkişaf etdirsinlər, müasirləşdirsinlər, fəaliyyətlərində
məqsədyönlü dəyişikliklər aparsınlar,
düzgün, ədalətli qərarların verilməsi
prosesində şəffaflığı təmin etsinlər,
müntəzəm olaraq akkreditasiya təcrübələrini daim
yenidən qiymətləndirsinlər və maliyyə
dayanıqlıqlarını saxlasınlar.
Ali Təhsilin Akkreditasiyası
Şurasınin akkreditorları 10 illik müddətə (iki
aralıq hesabatlar verilməklə) lisenziya alırlar. Qeyd etdiyimiz 6 yoxlama standartları hansılardır?
1) Müasir akademik keyfiyyət - Akkreditorların özlərinin
akademik keyfiyyəti nümayiş etdirən aydın
kriteriyaları və gözləntiləri olmalıdır ki,
akkreditasiya etdikləri təhsil müəssisəsinin və
proqramların keyfiyyət standartlarını təmin edib-etməmələrini
müəyyən edə bilsinlər.
2) Hesabatlılıq və cavabdehlik - Akkreditorlar təhsil
müəssisələri və proqramların müasirliyini,
yararlılığını, akademik keyfiyyətini, keyfiyyətli
kadr hazırlığı ilə cəmiyyətdə və təhsilə
investisiya edənlərdə inamın
artırılmasını təmin edən akkreditasiya prosesinin
formalaşdırılmasını nümayiş etdirsinlər.
3) Müasirləşmə və təkmilləşmə
üçün özünütəhlil və
planlaşdırma - Akkreditorlar təhsil müəssisələri
və proqramların akkreditasiyası zamanı davamlı olaraq
yeniləşdirilmiş və təkmilləşdirilmış
özünüdəyərləndimənı həyata
keçirməlidir.
4) Qərarların qəbul olunmasında uyğun və ədalətli
prosedurların tətbiqi - Akkreditorlar uyğun və ədalətli
qərarların qəbulu üçün müvafiq təşkilati
siyasətə və prosedurlara malik olmalıdırlar ki,
effektiv yoxlama və balansı qoruya bilsinlər.
5) Akkreditasiya təcrübəsinin davamlı olaraq
icmalını, xülasəsini nümayiş etdirmək -
Akkreditorlar özlərinin akkreditasiya fəaliyyətlərinin
təhlilini verməlidirlər.
6) Kifayət qədər resurslara malik olmaq - Akkreditorlar
stabil və kifayət qədər resurslarını (birinci
növbədə, maliyyə resurslarını) qoruyub
saxlamalıdırlar.
ABŞ Təhsil Departamentinin də
akkreditorları tanımaq (lisenziya vermək) prosesi
üçün öz standartları vardır. Təhsil Departamentindən lisenziya almaq təhsil
müəssisələrinə federal hökumətdən tələbələrə
maliyyə dəstəyi və digər məqsədlər
üçün qrantlar, təqaüdlər almaq imkanı
verir. ABŞ Təhsil Departamentinin
lisenziyasının müddəti bir qayda olaraq, 5 illik müddətədir.
Təhsil Departamenti 10-a yaxın standart əsasında
akkreditorların tanınması (eləcə də
tanınmaması) haqqında tövsiyə
seçilmış təhsil ekspertlərinin və ictimaiyyət
nümayəndələrinin təmsil olunduğu "Təhsil
Müəssisəsinin Keyfiyyəti və İnteqrasiyası
üzrə Milli Məşvərət Komitəsi"nə təqdim
edilir. Bu komitə isə öz növbəsində
ABŞ Təhsil Katibinə (təhsil nazirinə) öz
tövsiyəsini verir. Son qərar məhz
burda qəbul edilir.
ABŞ Təhsil Departamentinin isə əsaslandığı
standartlar bunlardır:
1) Dövlət lisenziya (buraxılış)
imtahanının nəticələri, eləcə də məzunların
işə qəbul olma reytinqi.
2) Tədris proqramlarının keyfiyyəti.
3) Professor-müəllim heyətinin hazırlığı.
4) Təhsil üçün əlverişli şərait,
avadanlıq və digər təchizatın lazımi normada, səviyyədə
olması.
5) Maliyyə və administrativ gücün olması.
6) Tələbəyə dəstək (yataqxana, yeməkxana,
kitabxana, tələbə təşkilatları, təqaüd
proqramları və s.) məsələsi.
7) İnsan resursları, akademik nəşrlərin
olması.
8) Professional peşə hazırlığı
standartlarının olması.
9) Tələbələrin ərizə və şikayətlərinin
qeydiyyatı, akademik göstəricilərinin
qeydiyyatının olması və s.
Təhlillərdən də göründüyü kimi,
ABŞ akkreditasiya sistemi kifayət qədər mürəkkəb
bir proses olsa da, keyifyyətin təmin olunmasına və
artırılmasına birbaşa məsuliyyət
daşıyır. Akkreditasiya təhsil
icmasının həyata keçirdiyi özəl
(qeyri-hökumət) və gəliri olmayan bir prosesdir.
Eyni zamanda akkreditasiya dövlətlə
qarşılıqlı münasibət, əlaqə deməkdir,
xüsusilə ali təhsilin maliyyələşməsi
istiqamətində.
(Materialın
hazırlanmasında ABŞ Dövlət Departamentinin və digər
akkreditasiya qurumlarının akkreditasiya haqqında sənədlərinə
istinad edilmişdir)
Əfqan ABDULLAYEV,
professor, Təhsil Nazirliyi Hüquqi Ekspertiza
və
Lisenziyalaşdırma şöbəsinin baş məsləhətçisi,
iki dəfə
(1998, 2005) ABŞ-ın Senator
Fulbrayt
proqramının mükafatçısı
Azərbaycan
müəllim.- 2014.- 21 noyabr.- S.5.