Uşaqlarda bütün
bacarıqları erkən
yaşlarından inkişaf etdirmək vacibdir
Son illər
ibtidai siniflərə qəbul
prosesində uşaqların üzərində
aparılmış müşahidələr və onların
psixoloji diaqnostikası zamanı aşağıdakı
halların olması müəyyən edilir:
* İxtiyari diqqətin zəif olması,
* Özünü idarəetmənin və
özünütəşkilin aşağı olması,
* İnamsızlıq,
* Ünsiyyət bacarıqlarının zəif olması,
* Məqsədyönlülüyün zəif
olması və s.
Valideynlər uşaqlarının daha çox nə isə öyrənmək
həvəslərinin olmamasından, verilən
tapşırıqların yerinə yetirməmələrindən,
onların hiperaktivliyindən, tərslik göstərmələrindən
şikayətlənirlər. Qeyd olunanlara diqqət yetirdikdə uşaqların
həm sosial bacarıqlar sahəsində, həm də idrak proseslərində
və emosional - şəxsi sahələrdə problemlərinin
olmasını müşahidə
edirik. Hər bir uşağın şəxsiyyətinin inkişafında və məktəbdə yüksək nailiyyətlər
əldə etmək üçün qeyd olunan məsələlər vacib və önəmli yer tutur. Bu halların baş verməməsi üçün
uşağın körpə
ikən həm idrak proseslərini, həm də emosional sahəsini və sosial bacarıqlarını inkişaf
etdirmək vacibdir.
Bu bacarıqları və keyfiyyətləri necə inkişaf etdirmək olar?
Qeyd
etmək istərdim ki, uşaqda bütün bacarıqları
erkən yaşlarından
inkişaf etdirmək vacibdir. Bu inkişafın
əsas yolu oyundur. Bu yaşda oyun uşaqların bütün bacarıqlarının
inkişafında aparıcı fəaliyyət
rolunu oynayır. Daha erkən yaşlarında
(3-5 yaş) əyani -hərəki oyun növləri aparıcı
rol oynayır. Daha sonra (5-7 yaşlarda) rollu süjetli, əyani - obrazlı oyunlar üstünlük təşkil edir. Oyun vasitəsi ilə uşaqda saymaq, oxumaq, yazmaq və ən əsas düşünmək,
təhlil etmək, sübut etmək və nəticə çıxarmaq kimi bacarıqları formalaşdırmaq,
şəxsiyyətdə özünəinam,
özünütəşkil, müstəqillik, iradi keyfiyyətləri inkişaf
etdirmək mümkündür.
Oyunların təşkilində onların cəlbedici, maraqlı, uşaqların
yaş səviyyələrinə
uyğun olması vacibdir. Oyun zamanı uşağın
marağı, həvəsi
dəstəklənməlidir. Onun hər hansı bir fəaliyyəti uğursuz alındıqda buna görə uşağı qətiyyən
günahlandırmaq olmaz,
əks halda o, oyuna da, öyrənməyə
də marağını
itirər. Təşkil
etdiyiniz məqsədyönlü
oyunlarda uşaq nə qədər səhvlər etsə də, ilk növbədə,
onun etdiklərində
müsbət tərəfi
müəyyən etmək,
misal üçün,
göstərdiyi səyə,
cəhdə görə və
s. daha sonra nələrə yenə diqqət yetirməli olduğunu qeyd etmək vacibdir. Məsələn, "Sən bu
şəkli çəkməyə
çox çalışdın,
əşyaları bənzətdin.
Şəkildə xətləri düz
çəkməyə çalışdın.
Növbəti dəfə xətləri
bir qədər düz çəkməyə
çalış, onda
şəklin daha yaxşı olar".
Bu cümlələr ilə siz uşağın özünəinam
hissini möhkəmləndirirsiniz,
onun nəyə nail olduğunu və nəyin üzərində
yenə çalışmalı
olduğunu konkret göstərirsiniz. Yadda saxlayın ki, bu yaşda
uşağa dedikdə
ki, "Bunu sən pis etmisən
", o bu kəlməni
böyüklər tərəfindən
ona qarşı olan mənfi reaksiya kimi , "Sən pissən" cümləsi
kimi qəbul edir. Oyun zamanı səhv edilən tapşırıqlar
dərindən təhlil
edilməlidir. Lakin düzgün
cavab böyüklərin hazır cavabı ilə yox, onların istiqamət vermələri ilə uşaq tərəfindən
müstəqil tapılmalıdır.
Bu zaman nəyə görə məhz bu cavabın seçilməsi uşaq tərəfindən
izah edilməlidir. Böyüklər tərəfindən
məhz bu cür yanaşma uşaqda
özünəinam hissini formalaşdırır və
inkişaf etdirir. Oyun zamanı neqativ emosiyaların qarşısını
almaq vacibdir. Uşaq tərəfindən çoxlu
səhvlərin edilməsi,
diqqətin oyundan yayınması onun artıq yorulmasının
göstəricisidir. Uşağın
"Artıq oynamaq istəmirəm " cümləsinin deməsini gözləməyin,
fəaliyyəti dəyişin.
Misal üçün
şəkil çəkmək,
konstruktor toplamaq
və s. "Otur məşğul ol, tənbəlin birisi tənbəl " və
s. kimi ifadələr ilə müşayiət olunan hər hansı fəaliyyətə
uşağı məcbur
etmək onda özünəinamsızlıq hissi formalaşdırır. Hər bir valideyn, uşaqla
məşğul olan digər böyüklər
bilməlidirlər ki,
kiçikyaşlı uşağa
saatlarla hər hansı bir kitabı
oxutdurmaq, ona saatlarla nəyisə izah etmək istənilən səmərəni
vermir, bu, uşaq üçün bezdirici olur. Uşaqda vacib olan şəxsi keyfiyyətləri, qabiliyyətləri
formalaşdırmaq üçün
inkişafetdirici oyunlar
qurmalı və onların vasitəsi ilə uşaq inkişaf etdirilməlidir.
Çox təəssüf
ki, bir çox
valideynlər böyüdükdən
sonra uşaqlıqda
oyunun onun özü üçün
nə qədər önəmli olduğunu unudurlar. Lakin qeyd olunanlardan belə bir nəticə
çıxarılmamalıdır ki,
uşaq bütün
günü
başlı-başına qalmalıdır,
sadəcə olaraq oynamalıdır. Bu, əlbəttə ki, belə deyil. Uşaq hətta özü tək oynayarkən belə böyüklər
onun oyunlarına diqqət yetirməli, uşağın oyununu istiqamətləndirməlidirlər. Misal üçün, gəlin
iki uşağın gəlinciklə necə oynamasını nəzərdən
keçirək. Birinci situasiyada
uşaq gəlinciklə
oynayır, daha sonra onu tullayır
kənara və başqa oyuncağını
götürür. İkinci situasiyada
uşaq gəlinciklə
oynadıqdan sonra onu qayğı ilə uzandırır, yatızdırır və
ya səliqə ilə yerinə qoyur. Gələcəkdə birinci uşaqda
ətrafdakı əşyalarına,
insanlara qarşı laqeydlik hissinin formalaşması, davamlı
ixtiyari diqqətin aşağı olması,
özünütəşkilin zəif olması kimi hallar müşahidə
oluna bilər. İkinci uşaqda isə ətrafdakılara qayğı ilə yanaşma, başladığı
işi sona kimi çatdırma, davamlı ixtiyari diqqət formalaşacaq. Bəs birinci haldakı vəziyyətin
yaranmaması üçün
həmin oyun valideyn
tərəfindən necə
təşkil olunmalıdır
və necə davam etdirilməlidir? Misal üçün, qeyd olunan oyunda valideyn
və ya uşaqla işləyən
digər böyüklər bu
cür halları müşahidə etdikdə
onlar uşağın
diqqətini yenidən
oyuncağa yönəltməli
və oyunu onunla birlikdə düzgün istiqamətdə bitirməlidir.
Məsələn, "Balacanı
(gəlinciyi) yatızdıraq, axı
o, artıq yoruldu".
Hər bir valideyn məktəbə
şagirdi hazırlayarkən
onun yalnız intellektinin yox, hərtərəfli inkişaf etdirilməsini qarşısına əsas
məqsəd kimi qoymalıdır. Məhz bu cür oyunlar
vasitəsi ilə məktəbdə şagirdə
lazım olan əməkdaşlıq,
qayğıkeşlik, qaydalara
uyğun hərəkət
etmək kimi sosial bacarıqlar formalaşdırmaq olar. Sosial bacarıqların, emosional sahənin inkişaf etdirilməsi ilə bərabər məktəbəqədər yaşda
olan uşağın idrak proseslərinin -diqqətin, yaddasaxlamanın,
təfəkkürün və
həmçinin ətraf aləm haqqında məlumatlılığın
inkişaf etdirilməsi
vacibdir. Lakin burada uşağa verilən tapşırıqlar
maraqlı, eyni zamanda düşündürücü, yaş və inkişaf səviyyəsinə
uyğun olmalıdır.
İnkişaf səviyyəsinə
uyğunluğu burada xüsusi vurğulamaq istərdim, çünkü
ola bilər ki, uşağın fizioloji yaşı 5-6 yaşdır, lakin psixoloji yaş 3-4 yaşlı
uşağın inkişaf
səviyyəsinə uyğun
olur. Buna mütləq
diqqət yetirməli və tapşırıqlar
məktəbəqədər uşağın inkişaf
səviyyəsinə uyğun olmadıqda
biz müsbət
nəticə əldə etmək əvəzinə uşaqda
maraq və həvəsi aşağı
endirə bilərik. Mütləq
uşağın inkişaf
səviyyəsinə uyğun
olan tapşırıqlardan
başlayaraq ona daha mürəkkəb tapşırıqlar vermək
lazımdır.
Məktəbəqədər
yaş dövründə
uşaqlarda nitqin inkişafı da çox önəmlidir. Söz ehtiyatını, natiqlik
bacarıqlarını inkişaf etdirmək
üçün ilk
növbədə mühit düzgün
təşkil olunmalıdır. Valideyn uşağa mütəmadi
olaraq şəkilli kitablara
əsasən nağıl danışmalı və
oxumalıdır. Bu oxuma
passiv xarakterdə olmamalıdır. Yaxşı olar ki, valideynlər (digər böyüklər) nağıla aid daim düşündürücü suallar verərək
onu oxusun. Bundan başqa, tez-tez uşaqları teatrlara
aparmalı, orada olanlara dair suallar
verilməlidir.
Nitqin inkişafı
ilə bərabər uşağın xırda
əl motorikasını da inkişaf etdirmək vacibdir. Bəzən
bu bacarığı formalaşdırmaq üçün uşağa
hələ ilk vaxtlardan
hərf, rəqəm yazmağı öyrədirlər. Bu, əlbəttə ki, düzgün yanaşma deyil. Hərfləri və
yazmağı məktəbəqədər yaşlı uşağa
öyrətməzdən əvvəl barmaq
əzələlərini qayçı ilə fiqurlar,
şəkillər kəsməklə, plastilindən nələrsə
yapmaqla, xırda cismləri seçməklə
(misal üçün,
müxtəlif rəngli xırda düymələri rənglərinə
görə seçib ayırmaq) möhkəmləndirmək
lazımdır. Bu cür
fəaliyyətlər həm də diqqətin inkişafına
kömək edir.
Sonda bir məsələni də diqqətə
çatdırmaq istərdim ki, məktəbəqədər
yaşda uşağın sosial, emosional sahədə nə qədər çox problemləri aradan
qaldırılsa, bacarıqlar inkişaf
etdirilsə, şagird təlim prosesində bir o qədər az problemlə qarşılaşar və təlimdən yalnız zövq alar.
Bahar
KƏRİMOVA,
Bakı
Avropa Liseyinin psixoloqu
Azərbaycan müəllimi.-
2014.- 17 yanvar.- S.5.