Təkrar mətn yaradan
sintaktik üslubi
vasitə kimi
Mürəkkəb
sintaktik bütövün
spesifik struktur-semantik birlik kimi
formalaşmasında əsas mətndaxili əlaqələrdən
biri olan təkrarların
rolu xüsusi maraq kəsb edir. Təkrar
fikri daha qabarıq nəzərə
çatdırmaq, vurğulamaqla
yanaşı, həm də mətnin formalaşmasını təmin
edir, mənanın açılması üçün gərəkli vasitəyə çevrilir, məna bu yolla şaxələnir,
genişlənir. Təkrarın rolunu yalnız hər hansı bir ideyanı vurğulayan,
fikri qüvvətləndirən vasitə kimi məhdudlaşdırmaq olmaz, təkrar həm də mətn yaradan vasitədir.
Now these
three saw well enough that Wang Lung was afraid of them and they grew haughty
and demanded this and that and complained of what they ate and drunk . And especially did the woman complain, for she
missed the delicacies she had eaten in the inner courts and she complained to
her husband and the three of them complained to Wang Lung.
Göründüyü kimi bu sintaktik bütövdə
"complain" feli təkrar
olunaraq mətnin komponentləri arasında əlaqə yaradır, fikri aydınlaşdırır.
Təkrarlar leksik və sintaktik olaraq iki yerə bölünür. Bu məqalədə leksik təkrarların mətn yaratma rolundan bəhs olunacaqdır.
Leksik təkrarlar leksik vahid səviyyəsində
olan təkrarlardır.
Təkrar zamanı mətn
sanki eyni sözün, söz birləşməsinin və
yaxud cümlənin əhatəsində qalır.
Bu o deməkdir ki, leksik təkrarlar
məna müxtəlifliyinə
imkan vermir, mənanın həmin təkrarlanan vahid ətrafında formalaşması
üçün şərait
yaradır.
And what
will we do with a pretty woman ? We must have a woman
who will tend the house and bear children as she works in the fields, and will
a pretty woman do these things? No, not a pretty woman in our
house.
Bu mətndə" a pretty woman" birləşməsi təkrarlanaraq
mətndəki cümlələri bir- birinə bağlayır, məzmunun açılmasının
əsası kimi diqqəti cəlb edir .
Leksik təkrarlar cümlədəki
mövqeyinə əsasən
müəyyən edilir
və buraya anafora, epifora, çərçivələmə, anadiplosis,
adi, ardıcıl, zəncirvari təkrarlar kimi sintaktik üslubi vasitələri
aid etmək olar .
Təkrarın bədii əsərlərdə
rast gəlinən növlərindən biri anaforadır
. Anafora ( eyni başlanğıc) - eyni dil vahidinin ardıcıl
və ya bir - birinə yaxın yerləşən
misraların,
bəndlərin, yaxud
da cümlələrin
(və ya onun hissələrinin) əvvəlində təkrarıdır.
Anafora başqa bir sözə, başqa bir ifadəyə istinad edən hər hansı bir dil vahididir.
Məsələn , A small soft wind
blew gently from the east, a wind mild and murmurous
and full of rain. It was a good omen.
Bu nümunədə "it" leksemi "wind" sözünə
istinad bildirir və onu əvəz
edir.
Daha bir nümunəni nəzərdən keçirək:
He had not
yet told his father he had asked friends to sup that night. He had asked his
male cousin, the young son of his uncle, and his uncle for his fatherTs sake, and three neighbouring
farmers who lived in the village with him. He had planned to bring back from
the town that morning pork, a small pond fish, and handful of chestnuts.
Bu nümunədə "he had" birləşməsi hər
cümlənin əvvəlində
təkrar olunaraq mətnin elementlərini bir-birinə bağlayır.
Anafora bütöv
bir mətnin strukturunu və eləcə də xarakterini müəyyən
etmək imkanına malikdir. Belə ki, anaforanın
əsas üslubi funksiyası sadəcə olaraq təkrar olunan vahidi deyil,
daha çox təkrar edilməyən vahidi vurğulamaqdır.
Ümumiyyətlə, anafora mətn çərçivəsində firkin açılmasına, cümlələr
arasında əlaqənin
yaranmasına, mətnin
formalaşmasına xidmət
edən sintaktik üsubi vasitədir.
Mətnin yaranmasında təkrarların
digər bir növü olan epiforanın da özünəməxsus rolu
vardır. Epifora ardıcıl mətn
vahidlərində son mövqedə
eyni sözün və ya sintaktik
tamın təkrarıdır.
Epifora elə bir dayaq
əmələ gətirir
ki, bütün mətn orqanizmi bu dayağa əsaslanır.
Epifora cümlənin ifadə
etdiyi fikri daha qabarıq nəzərə çatdıraraq,
sözlərin məntiqi
vurğusunu və ifadəliliyini gücləndirir.
Nümunəyə nəzər
salaq:
This land
Wang Lung did not begrudge, even though it was high land and good for wheat , because it was a sign of the establishment of his
family upon their own land. Dead and alive they would rest upon their own land.
Yuxarıdakı mətndə "upon their own land" ifadəsi
cümlənin sonunda təkrar olunmaqla, oxucunun diqqətini cümlədəki fikrə
yönəltmək üçün
vacib olan məntiqi vurğunu yaratmaq funksiyasını yerinə yetirir.
They can not take the land from me. The labour
of my body and the fruit of the fields I have put into that which cannot be
taken away. If I had the silver, they would have taken it. If I had bought with
the silver to store it, they would have taken it all. I have the land still,
and it is mine.
Bu nümunədə "they would
have taken it" birləşməsi ayrı-ayrı cümlələri
bir-birinə bağlayaraq
epiforik təkrar yaratmışdır. "They would have taken
it" ifadəsi cümlələrin
sonunda təkrar olunaraq həm emosionallığı artırır,
həm də mətndə əsas fikrin çatdırılmasına
xidmət edir və beləliklə də mətn birləşdirici vasitəyə
çevrilir.
He went and
sat down at the table, how quick it had all been! The food was long cold and
the old man was asleep on his bench, but how quick it had all been! He shook
the old manTs shoulder.
Bu nümunədə ardıcıl
cümlələrin sonunda
təkrar olunan
"how quick it had all been" ifadəsinin
köməyilə yazıçı
yalnız nida cümləsi işlətməklə
də fikri emosional şəkildə nəzərə çatdıra
bilərdi, lakin o, fikri daha qabarıq
nəzərə çatdırmaq,
onu yaddaqalan etmək üçün epiforaya da müraciət
etmişdir, bu təkrar həm də mətnin bütövləşməsinə xidmət edir. Həmçinin burada epiforanın
rolu ondan ibarətdir ki, o, bir növ növbəti
cümləyə siqnaldır,
yəni növbəti
cümlədə həmin
baş vermiş hadisə haqqında məlumat veriləcəyinə
işarə edir.
Təkrarlara yalnız bir-birini izləyən iki və ya üç
cümlə daxilində
deyil, hətta bir abzas tərkibində
belə təsadüf
edilir. Bu isə
bir üslubi vasitə kimi onların geniş imkanlarından xəbər
verir. Təkrarın
çərçivələmə adlanan daha bir
növünü aşağıdakı
nümunədə nəzərdən
keçirək .
He was
still ashamed to think of this woman of his. Part of the time he thought of his
fields and of the grains of the wheat and of what his harvest would be if the
rains came and of the white turnip seed he wished to buy from his neighbour Ching if they could
agree upon a price... He desired suddenly that she should like him as her
husband and then he was ashamed.
Abzasın həm əvvəlində
və həm də sonunda duran "he was ashamed" ifadəsi
bütöv bir abzası çərçivəyə
salmaqla, həmin abzas boyunca ötürülməsi
nəzərdə tutulan
fikri diqqət mərkəzində saxlamağa
xidmət edir və bununla da epifora və
anaforadan daha güclü bir məntiqi vurğu effekti yaradır. Bu ifadə mətn
daxilindəki cümlələri
bir-birinə bağlayır.
O, eyni zamanda həm mənanı genişləndirir, həm
mətnin bütövləşməsinə
xidmət edir, həm də mənanı açmaq üçün gərəkli
vasitəyə çevrilir.
Təkrarın mətndə rast gəlinən digər bir növü anadiplosisdir. Anadiplosis bir cümlənin sonunda işlənən söz və ya söz birləşməsinin
növbəti cümlənin
əvvəlində təkrar
olunması hadisəsidir.
Məsələn, s Wang Lung was sweating with
his weakness in spite of the cold and bitter wind. This wind never ceased to
blow on them and against them,so
that the boys cried of its cold.
Bu nümunədə birinci cümlənin sonunda
işlənən "wind" sözü növbəti cümlənin əvvəlində
təkrar olunaraq cümlələri
bir- birinə bağlayır, mətnin bütövlüyünü təmin
edir. Daha bir nümunəni təhlil edək:
Wang Lung
stopped, struck by the thought of children running in and out of their three
rooms. Three rooms had always seemed much to them, a house half - empty since
his mother died.
Mətnin təşkilində "three rooms" birləşməsinin təkrarlanmasının
maraqlı bir əlaməti diqqəti cəlb edir. Bu da ondan ibarətdir
ki, mətnin birinci cümləsində
işlənən "three rooms" ikinci cümlənin əvvəlində təkrarlanır.
Təkrar olunan söz
birləşmələri yan-yana
gəlir. Təkrar olunan "three rooms" birləşməsi ilə
mətnin semantikası
açılır, fikir
aydınlaşır.
Adi təkrarlar
da mətn yaradan təkrar növünə aiddir. Bu təkrarlar mətndə müxtəlif yerlərdə
müşahidə olunur.
Bunu nümunələrlə
aydınlaşdıraq:
Then on the
appointed day after the priests had
finished the night of chanting, Wang Lung dressed himself in a robe of white
sack - cloth and he gave a robe like it to his uncle and his uncleTs son, and to his own sons each a robe, and to his
wife and to his own daughters. For his uncleTs wife
and for his uncleTs son, Wang Lung hired chairs also
and for all of them he had robes of sack cloth, and even for the poor fool he
made a robe and hired a chair and put her in it.
Yuxarıdakı nümunədə "a robe" sözü müxtəlif
məqamlarda təkrarlanır,
onun dəqiq işlənmə yeri yoxdur, mətnin müxtəlif yerlərində
işlənərək sintaktik
bütövün komponentlərini
bir- biri ilə əlaqələndirir.
Təkrarların mətndə rast gəlinən digər bir növü zəncirvari təkrardır. Professor Qəzənfər
Kazımov qeyd edir ki, zəncirvari
təkrarın əsas
xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, əvvəlki cümlənin
teması sonrakının
teması kimi çıxış edir və bu proses
davam edərək, cümlələri bir-birinə
zəncirin həlqələri
kimi bağlayır. Məsələn,
The love of
wicked men converts to fear;
That fear
to hate; and hate turns one or both
To worty danger and deserved death.
Bu cümlələri zəncir
həlqələri kimi
bağlayan sözlər
- fear - hate sözləridir. Bu sözlərin hər birinin ortaya çıxması özündən
əvvəlkinin tematik
gücü ilə bağlıdır.
Zəncirvari təkrarlar zamanı birinci cümlədəki yeni məlumat sonrakı cümlədə
təkrar olunaraq köhnəyə çevrilir
və bu təkrarlanma zəncirvari şəkildə davam edir.
Təkrarın mətndə rast gəlinən digər bir növü ardıcıl təkrardır. Bu növ təkrar zamanı sözlər bir-birinin ardınca, dalbadal təkrar olunur.
Now what,
woman? Cannot I say comb out your horseTs tail of
hair without this trouble over it?
But she
answered nothing except to say: "I have borne you sons, I have borne you
sons, I have borne you sons - "
And he was
silenced and uneasy and he muttered to himself, for he was ashamed before her
and so he let her alone.
Burada
"I
have borne you sons" dalbadal təkrar olunaraq mətnin emfatik gücünü artırır.
Danışanın emosiyalarını daha güclü şəkildə ifadə
etməsinə kömək
edir.
Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, mətnin yaranmasında sintaktik üslubi vasitələrin rolu böyükdür. Belə ki, bu
məqalədə sintaktik
üslubi vasitələr
kimi nəzərdə
keçirdiyimiz leksik təkrarlar
mətnin formalaşmasına,
mənanın inkişafına kömək edir, mətnin elementlərini bir-birinə
bağlayır. Bu növ sintaktik üslubi vasitələr mətnin komponentləri üzərində məntiqi
vurğu yaradaraq fikrin daha emosinal
şəkildə çatdırılması
işində vasitəçi
olur, oxucuya, dinləyiciyə çatdırılması
lazım olan fikri dəfələrlə
təkrarlayaraq onun yadda qalmasına xidmət edir.
Yeganə SƏFƏRƏLİYEVA,
Quba Dövlət Sosial-İqtisadi
Kollecinin ingilis dili müəllimi
s.yegana@yahoo.com
Azərbaycan müəllimi.-
2015.- 5 sentyabr.- S.5.