Ali təhsil müəssisələri
strateji seçim qarşısında
Milli təhsil sistemimizdə biliyə,
innovasiyaya əsaslanan universitetlər yer almalıdır
Bizim
üçün dəyişməyən bir ənənə
var: hər ailə çalışır ki,
övladının diplomu olsun. Ancaq bu bir həqiqətdir ki, diplomlu
olmaq heç də təhsilli, ixtisaslı kadr olmaq demək
deyil. Hələ də ixtisas, təhsil deyil, diplom arxasınca
qaçmağın nəticəsidir ki, ölkə ali təhsil
müəssisələrində özünə yer tapa bilməyəndə
son çarə olaraq xarici ölkələrə üz
tutanların sayı ilbəil artır. Artıq problemin
kökündən həll edilməsinin vaxtı
çatıb. Bunu ölkədə təhsil siyasətini həyata
keçirən qurumun - Təhsil Nazirliyinin son illərdə həyata
keçirdiyi strategiya da təsdiq edir. İndi nəinki bu
axının qarşısını almağın, onun istiqamətini
tərsinə çevirməyin vaxtıdır. Bəs, bunu necə
edəcəyik?
Azərbaycanda bir ali təhsil müəssisəsi...
Azərbaycanda
təhsil müəssisələri sadəcə diplom deyil,
ixtisas, təcrübə, təhsil verə bilmək
üçün tələb olunan bir sıra şərtləri
ödəməlidir. Lakin görünən mənzərə
odur ki, yerli və beynəlxalq təcrübə arasında bu
qədər ciddi fərqlər varkən axının istiqamətini
dəyişmək elə də asan olmayacaq.
Ali təhsil
müəssisələri - orta təhsil bazası əsasında
təsərrüfat, elm və mədəniyyətin
ayrı-ayrı sahələri üçün, yəni
müxtəlif ixtisaslar (ixtisaslaşmalar) üzrə ali təhsilli
mütəxəssislər hazırlayır. Cəmiyyətin və
əmək bazarının tələbatı nəzərə
alınmaqla aparılan bu proses Nazirlər Kabinetinin təsdiq
etdiyi “Ali təhsil pilləsinin dövlət standartı” ilə
tənzimlənir.
Həmin
standarta görə ali təhsil müəssisəsi təhsilalanlarda
müasir tələblərə və şəraitə
uyğunlaşmağı, rəqabət qabiliyyətli
olmağı, informasiya cəmiyyətində yaşayıb fəaliyyət
göstərməyi, ünsiyyət yaratmağı
formalaşdırmalıdır. Ali təhsil alan öz üzərinə
məsuliyyət götürə bilməli, kollegial qərarların
qəbulunda, demokratik təsisatların fəaliyyətində
və inkişafında iştirak etmək keyfiyyətlərinə
malik müstəqil, yaradıcı şəxsiyyət və vətəndaş
olmalıdır. Təhsilalanların fasiləsiz təhsil
almasını, daim yeniləşən, müasir standartlara uyğun
gələn biliklərə və
dünyagörüşünə yiyələnməsini, cəmiyyətin
tələbatının daha səmərəli ödənilməsini,
şəxsiyyət kimi inkişaf etməsini və ömür
boyu təhsilin hamı üçün açıq və bərabərimkanlı
olmasını təmin etməlidir. Ali təhsil müəssisəsi
cəmiyyətin yüksək səviyyəli və rəqabətqabiliyyətli
kadr potensialına tələbatının ödənilməsi
üçün real zəmin yaratmalıdır. Ən əsası,
təhsil müəssisəsində tədris prosesinin təhsilalanların
və təhsilverənlərin insan ləyaqətinə
hörmət etməsi əsasında qurulması təmin edilməli
və təhsilalana qarşı hər hansı fiziki və
psixoloji zorakılığa yol verilməməlidir.
Ölkə
ali təhsil müəssisələri arasında bu tələblərə
cavab verənlər olsa da, beynəlxalq standartlara uyğun bir təhsil
ocağına çevrilmək üçün bunlar kifayət
etmir. Nədən başlamaq lazımdır ki, həmin
standartlara cavab verən səviyyəyə çataq?
... öz hüdudlarını
aşmalıdır
Təhsil
naziri Mikayıl Cabbarovun fikrincə, bu məsələdə,
ilk növbədə, ali məktəb rəhbərlərinin
üzərinə böyük iş düşür.
Universitetlər öz coğrafi hüdudlarını
aşmalı, tanınmış, nüfuzlu brendə malik ali təhsil
müəssisəsi olaraq digər ölkələrin
bazarlarında fəaliyyətini genişləndirməlidirlər.
Bu məqsədlə artıq ilk addım atanlar da var. Azərbaycan
Dövlət İqtisad Universiteti özünün UNEC brendini
yaradıb və ictimaiyyətə təqdim edib. Bundan sonra
qalır həmin brendlə dünya bazarında təmsil
olunmaq. Bu da müxtəlif formalarda ola bilər. Distant təhsil
proqramları həyata keçirə, başqa ölkələrdə
filial aça bilərlər. Hətta birgə universitetlərin
yaradılması da mümkün variantlardandır.
... və beynəlxalq bazara
çıxışda ilk əngəl
Ancaq bu
prosesə başlamadan öncə milli təhsil müəssisələrində
bir sıra amillərə diqqət yetirilməlidir.
Hər
bir ali təhsil müəssisəsinin uğurlu fəaliyyəti
üçün ən əsas amillər daxili mühit, idarəetmə
və insan kapitalının keyfiyyətidir ki, bunlar olmadan
dünya bazarına nə çıxmaq, nə də uğur
qazanmaq mümkündür. Təbii ki, burada professor-müəllim
heyəti, tələbələrin bilik səviyyəsi, bundan
da vacib şərt motivasiya, zəngin maddi-texniki bazadır.
Ancaq təəssüf
ki, elə ilk sadalamada bir əngəl ortaya çıxır.
Belə ki, beynəlxalq standartlara uyğun təhsil müəssisələri
ilə milli ali təhsil sisteminə daxil olan ali təhsil
müəssisələri arasındakı fərq ilk növbədə
formalaşmış mühitdədir. Köhnə ənənələrdən,
vərdişlərdən və qaydalardan imtina etməyin
vaxtı çatsa da, bu məsələdə ciddi dəyişiklik
nəzərə çarpmır. Mane olan səbəblər
arasında dəyişmək istəməyən universitet rəhbərləri
faktoru diqqət çəkir. Onlar köhnə qaydada idarə
etmək, vərdiş etdikləri vəziyyətə davam etmək
istəyirlər.
Təhsil
üzrə ekspert, professor Əjdər Ağayev hesab edir ki, Azərbaycanda
təhsil müəssisələri hazırladıqları
kadrların elmi səviyyəsi ilə heç bir inkişaf
etmiş ölkədən geri qalmır. Ancaq əksəriyyətində
təhsil üçün sosial mühit yetərli deyil. Səbəbi
çox sadədir: “Məsələn, Bakı Mühəndislik
Universitetində mövcud olan güvən və şəffaflığa
əsaslanan mühiti bir çox universitet formalaşdıra
bilmir. Çünki bunun üçün tətbiq etdikləri
metodika yanlışdır. Cəza, qadağa və başqa
yanlış üsullarla sağlam mühit yaratmaq olmaz. Qəyyumluğu
tamamilə aradan qaldırmadan, tələbələrin
özünə deyil, yaxınlarına güvənməsinin və
formal qiymətlərə üstünlük verməsinin
qarşısını almadan həmin sağlam mühiti
formalaşdırmaq mümkün olmayacaq”.
Kadr rəqabətədavamlı...
Azərbaycan
təhsil sisteminin əsas məqsədlərindən biri
yetişdirilən kadrların əmək bazarında rəqabətliliyinin
artırılmasıdır. Ali təhsil sistemində həyata
keçirilən siyasət son illərə qədər bu
reallığı ya tanımır, ya da ali təhsil siyasətində
kifayət qədər əks etdirmirdi. Lakin son illərdə
bir çox məsələdə olduğu kimi, burada da istiqamət
dəyişib. Artıq ali təhsil müəssisələrinin
güclü rəqabət imkanına malik, müasir idarəetmə
prinsipinə əsaslanan fəaliyyətinə diqqət
artırılıb. Bu məsələdə hər hansı səhv
istiqamət məqsəddən uzaqlaşmaq demək olar. Ona
görə də ali məktəb rəhbərləri əsaslanmalı
olduqları prinsipləri düzgün müəyyənləşdirməlidir.
Təhsil
naziri Mikayıl Cabbarov güclü rəqabət
imkanlarını ali təhsil ocaqlarını xarakterizə edən
başlıca şərt hesab edir: “Ali təhsil müəssisəsini
seçərkən hər kəs özünün peşəkar
inkişafını, gələcəyini, karyera uğurunu
ön plana çəkir. Hər tələbədən təhsil
alacağı ali məktəbi seçərkən
ümummilli və dövlət maraqları prizmasından
yanaşacağını gözləmək səhv gözlənti
olar. Bu da o deməkdir ki, ali təhsil sistemindəki milli
universitetlərimiz öz strateji məqsədlərini müəyyənləşdirərkən
bu böyük mənzərəni nəzərə almalı,
strateji seçimlərini buna
uyğunlaşdırmalıdır. Fəaliyyətdə olan hər
hansı ali məktəb müasir idarəetmə prinsiplərinə
əsaslanmalı, milli ali təhsil sisteminin uzunmüddətli
qorunub saxlanması başlıca meyar kimi qeyd edilməlidir”.
... təhsil əlçatan
olmalıdır
Azərbaycan
təhsilində daha bir reallıq. Xaricdən gələn tələbələrin
böyük bir faizi ingilis dili səviyyəsinə görə
tələbə adı qazanaraq Azərbaycana gəlir. Elə
təhsil almaq üçün ölkəmizdən xaricə
kimin gedəcəyinə qərar verərkən də namizədlərin
ingilis dilindən səviyyəsinə böyük önəm
verilir. Maraqlıdır ki, bu böyük reallığa
baxmayaraq, indiyədək ingilis dilini peşəkar səviyyədə
bilən şagirdin milli ali təhsilə
çıxışı məhz ümumi imtahanın nəticəsindən
asılı olub. Təbii ki, milli ali təhsil sisteminə daxil
olan ali təhsil müəssisələrində özünə
yer tapa bilməyənlər çarəni xaricdə, daha əlçatan
ali məktəblərdə axtarıblar. Beləliklə, qəbul
imtahanlarında uğur qazanmayanlar təhsilini ən
yaxşı halda başqa ölkələrdə davam etdirib.
Bu da xarici ölkələrə tələbə
axınına təkan verən başlıca səbəblərdən
biri olub.
Göründüyü
kimi, bir sərt qayda həm ali təhsilin kütləviləşməsinə
mane olub, həm də əlçatanlığına. Ziyan
çəkən isə məhz ali təhsil sistemimizdir. Yəni
bu qaydanın tətbiqi nəticəsində kifayət qədər
yüksək, o cümlədən xarici dil, bir az fərqli təhsil
prizmasında düşüncə üslubuna malik olan, problemlərin
həlli, daha kreativ düşüncə keyfiyyətlərini
özündə əxz edən abituriyentlər faktiki olaraq ali
təhsildən təcrid edilib.
Lakin bu
istiqamətdə bir sıra islahatlar həyata keçirilməyə
başlanıb. Bu cür faktları nəzərə alan Təhsil
Nazirliyinin həyata keçirdiyi islahatdan sonra ingilis dilini
peşəkar səviyyədə, yaxud tədris dili kimi bilən
abituriyentlərə SAT, TOEFL, İELTS imtahanları ilə ali
təhsil sisteminə giriş imkanı yaradılıb.
Bir
çox universitetin kontekstində bir sıra ixtisaslarda qəbul
üçün zəruri olan minimal bal qaldırılıb.
Beləliklə, bir tərəfdən təhsilin əlçatanlığını
artırmaq, digər tərəfdən isə daha iddialı,
yüksək bilik səviyyəsi tələb edən ixtisaslar
üçün zəruri olan tələbləri qaldırmaq
siyasəti həyata keçirilib. Məsələn, 3 il bundan
əvvəl kənd təsərrüfatı ixtisasları 150
bala endirilib və bu islahat özünü doğruldub. Odur ki,
növbəti tədris ilindən başlayaraq, bu
ixtisasların sayı genişləndiriləcək.
Ali təhsilin
əlçatanlığını təmin etmək məqsədi
ilə həyata keçirilən islahatlarla bağlı nazir
Mikayıl Cabbarov bu fikirdədir ki, əlçatanlılıq
daha vacibdir: “Məsələn, dizayn ixtisasında başqa
meyarları, keyfiyyətləri görmək istəyirik. Eyni
zamanda mühəndislik, fizika, riyaziyyat və bir sıra digər
ixtisaslarda tələb olunan minimal balı
qaldırırıq, gələcəkdə də bu belə
davam edəcək. Bundan başqa, tələbəyə SAT,
TOEFL, İELTS nəticələrini bizim ali təhsil sisteminə
qəbul olunmaq üçün mümkün imtahan kimi
seçmək imkanı veririk”.
Ali təhsilin
kütləviləşməsi, prosesin daha əlçatanlığı
ali məktəblərə indiyədək olmayan sayda məzun
qəbul olunmasıdır. Yəni indiki təhsil siyasətində
universitetlərə daha çox tələbənin cəlb
edilməsi, təhsilin hamı üçün əlçatan
olması daha məqsədəuyğun hesab edilir. Bununla
razılaşmayanlar olsa da qloballaşan ali təhsil məkanının
şərtləri bunu diqtə etməkdədir. Belə ki,
dünyanın istənilən ölkəsinin universitetlərinin
məzunu olmaq ildən-ilə asanlaşır. Aydındır
ki, belə bir şəraitdə tələbələrin, gənclərin
nüfuzlu ali təhsil ocaqlarını qoyub Azərbaycan təhsil
müəssisələrini seçəcəyini gözləmək
indiki halda mümkün deyil. Bunu deməyə, ilk növbədə,
mövcud vəziyyətin təhlilləri göstərir. Məsələn,
5 ildir ki, nostrifikasiya üçün müraciət edənlərin
sayı davamlı olaraq artır. Həmin kontingentin tərkibinin
analizləri göstərib ki, onların 85 faizi qəbul
imtahanlarında uğursuz nəticə göstərib milli ali
təhsil sistemindəki təhsil müəssisələrinə
qəbul olunmayanlardır.
Təhsil
naziri məhz bunları nəzərə alaraq ali təhsil
müəssisələrinin rəhbərləri
qarşısında qəti tələb qoyur: “Universitetlər
strateji seçim edərkən bu böyük mənzərəni
göz önündə tutmalıdır. Xüsusən,
dünya miqyasında tanınan təhsil ocaqlarına qəbulun
əlçatan olması və ötən illərlə
müqayisədə asanlaşması hər bir universitetdən
öz keyfiyyətini artırmağı, fəaliyyət
strategiyasını bu reallığa uyğun qurmağı tələb
edir. Əks halda, ölkədə fəaliyyət göstərən
ali məktəblərin sayının artıb-azalmasından
asılı olmayaraq, gənclərin seçim
üstünlüyü verdiyi təhsil ocaqlarının
sayı azalacaq”.
Ancaq milli
ali təhsil sistemlərinin uzun müddət rəqabət
qabiliyyətinin qorunub saxlanılması yalnız kütləvi
ali təhsilin təqdim edilməsi ilə məhdudlaşmamalıdır.
Biliyə, elmə, innovasiyaya əsaslanan, milli ali təhsil
sisteminin tərkibində fəaliyyət göstərən ali
təhsil müəssisələrinin mövcudluğu zəruridir.
İnnovasiya və iqtisadi artım
mərkəzlərinə transformasiya
İnnovasiya
və iqtisadi artım mərkəzlərinə transformasiya
bilik iqtisadiyyatının mövcudluğundan irəli gələn
məsələdir. Ali təhsil müəssisəsini
xarakterizə edən əsas amillərdən biri də məhz
budur.
İnkişaf
etmiş ölkələrin çoxunda ali təhsil xidmətləri
göstərmək həmin ali məktəbin maliyyə
imkanlarının genişlənməsinə səbəb olur.
Ümumiyyətlə, müasir dövrdə sabit maliyyə
resurslarının olması universitetlərin davamlı
inkişafını təmin edən ən vacib amillərdəndir.
Ölkəmizdə ali məktəblərin əsas maliyyə
mənbəyi təhsil ödənişləri olsa da, layihələrlə
gəlirini artıran universitetlərin sayı ilbəil
artır. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət
Neft və Sənaye Universiteti, Azərbaycan Dövlət
İqtisad Universiteti hər il layihələrdən gəlir
götürür. Məsələn, Bakı Dövlət
Universitetində Nano texnologiyaları, biologiya, mikrobiologiya
üzrə laboratoriyalar qurulub. Həmin maddi bazanı
universitet layihələrlə təmin edib.
Məlumdur
ki, ixtisaslı kadrların hazırlanması, bazara hədəflənən
elmi tədqiqat və işləmələrin həyata
keçirilməsi üçün təhsil müəssisələrinin
maliyyə imkanları davamlı olmalıdır. Bir çox
inkişaf etmiş ölkələrin universitetləri öz
elmi-innovativ fəaliyyəti, layihələrin yerinə yetirilməsi,
konsaltinq, mühəndis və müxtəlif növ təhsil
xidmətləri hesabına maliyyələşir. Məsələn,
Almaniyada təhsil müəssisələri böyükhəcmli
layihələrdə, elmi-innovativ fəaliyyətdə
iştirak edir. İstehsalatdakı problemlərin həllində,
böyük maliyyə imkanlarına və nüfuza malik olan
firma və şirkətlərin elan etdiyi irihəcmli qrant layihələrini
həyata keçirir. Bu və başqa yollarla sabit maliyyə
resurslarını formalaşdırırlar.
Gəncədə
Aqrar Universitetin fəaliyyətindən misal çəkən
professor Əjdər Ağayevin fikrincə, kənd təsərrüfatı
üzrə mütəxəssislər hazırlayan belə ali
təhsil müəssisəsinin özünün çox
böyük ferması və ya kənd təsərrüfatı
məhsullarının becərildiyi böyük təsərrüfat
sahəsi olmalıdır ki, həm öyrətsin, həm də
qazanc götürsün: “Ərzurum Atatürk Universitetinin ərazisində
piyada gəzmək mümkün deyil. Orada müəllimlər
üçün kənd təsərrüfatı məhsulları
satan xüsusi mağazalar var ki, satışa
çıxarılanlar universitetin öz təsərrüfatlarının
məhsuludur. Həmin ali məktəb nəzdində elmi-tədqiqat
institutları fəaliyyət göstərir və onların
da ayrı-ayrı regionlarda qurulmuş təcrübə sahələri
var. Yaxud, sözügedən universitetin tibb fakültəsi fəaliyyət
göstərir. Həmin fakültənin tələbələri
universitetə aid xəstəxanalarda, klinikada təcrübə
keçir”.
Azərbaycanda
da bu təcrübənin tətbiqinə başlanıb. Ancaq nəticədən
danışmaq, deyəsən, bu tezliklə mümkün
olmayacaq: “Universitetlərin nəzdində müəyyən sahələr
üzrə institutlar fəaliyyət göstərməlidir.
Tutaq ki, Pedaqoji Universitetin uşaq bağçası, orta
ixtisas təhsili müəssisəsi, ixtisasartırma üzrə
institutu, müasir təlim texnologiyaları üzrə mərkəzi
olmalıdır. Bizdə buna doğru gedilir”.
Çağırışlarla
resursların uyğunlaşdırılması
Görünən
odur ki, əvvəlcə müasir universitetin standartlarına
qapılar açılmalı, sözügedən dəyişikliklərə
nail olmaq üçün ardıcıl islahatlar
aparılmalıdır. Müasir Azərbaycan təhsil müəssisəsinin
yeni modeli ən yaxşı təcrübələrə,
sağlam ənənələrə əsaslanmalıdır.
Qarşımızda duran çağırışlarla
mövcud imkanlarımız, resurslar
uyğunlaşdırılmalıdır.
Ruhiyyə DAŞSALAHLI
Azərbaycan müəllimi.- 2017.- 22
aprel.- S.1; 4.