Şagird psixologiyasına müsbət təsir edən
faktor
Yeni təlimdə
tədqiqatçılığın inkişaf yolları
Milli kurikulumun tətbiqindən
on ildən çox zaman keçir. Bu müddət ərzində
bu təhsil konsepsiyasını hər kəs eyni cür
qarşılamayıb, müxtəlif yanaşmalarla dərk
edilməyə çalışıldı. Ənənəvi metodika ilə yanaşı
özünüdərketmənin həyat şərtləri
adekvat qavrama və onların müxtəlif sahələrdə
inteqrasiyası hər bir fənnin ayrılmaz hissəsi oldu.
Yeni təhsil konsepsiyasının əsasını
dioloji təlim tutur. Kurikulumun əsas
istiqamətlərindən biri də şagirdlərin müstəqil
fəaliyyətinin, bacarıq və vərdişlərinin
inkişaf etdirilməsidir. Və buna
görə də şagirdlərə düşən işlər
çoxluq təşkil edir. Buna ən
çox öyrədən-öyrənən əməkdaşlığı
desək daha məqsədəuyğun olar. Bu zaman çox əhəmiyyətli keyfiyyətlər
formalaşmağa başlayır. Onlarda iş birliyi,
anlaşma, məqsədə yönlülük, hörmət,
təşəbbüskarlıq, zamana dəyər vermək
kimi amillər qarşılıqlı bir vəhdətin
meyarı üzərində qurulmuş bir işdir. Yuxarıda sadalananları öyrənənlərə
şamil etsək, bu, onlarda hər şeyə daha
yaradıcı yanaşmasına gətirib çıxarar.
Şagirdlərdə maraq və həvəsli olmaq kimi keyfiyyətləri
aşılasaq və onları bu yönümdə
formalaşdırsaq bu, onların yaradıcı
düşünməsinə səbəb olar. Daha
hansı kriteryalar var ki, bu da tədqiqatçılıq
qabiliyyətni artırar?
Əgər şagird ətraf
mühitə öz-özlüyündə müşahidəçi kimi
baxarsa, harda nəyi təhlil etməyi, düşdüyü
problemlə ətraf mühit arasında əlaqə yarada bilərsə,
bu, onun yaradıcı olma səbəbinin biri sayılar. Demək ki, biz şagirdin mühitində baş verən
ani dəyişikliyə reaksiya verməsini, ona önəm
verib dəyərləndirməsini, daha açıq
baxışla baxmasını formalaşdırmalıyıq.
Məsələn, gündəlik gedib-gəldiyi, gəzdiyi
müşahidəçi daha sonra isə özünü bu təbiətin
və onun təsvirinin bir parçası, bir hissəsi kimi hiss etməli və bunu qələmə
alanda, təbii ki, ortaya müxtəlif məcazlarla rənglənmiş,
peysajlarla əhatələnmiş bədii bir mətn
çıxar. Müşahidəçi öyrənəndə
interaktivlik mühüm vasitə kimi çıxış
edir. Bu, öyrənənlərin
intellektual hazırlığına çox böyük təsir
göstərir.
Müasir
informasiyalaşdırılmış cəmiyyətimizdə
kitabxanaların rolu danılmazdır. Doğrudur, informasiya
bolluğu, internet imkanlarının genişliyinə baxmayaraq,
kitab əsas bilik mənbəyi kimi qalmaqdadır. Məşhur
ingilis alimi Bekonun hələ XVI əsrdə dediyi “kitab
zamanın dalğaları üzərində səyahət edən
və öz qiymətli yükünü nəsildən-nəslə
daşıyan fikir gəmisidi” sözləri bu gün də
öz qiymətini itirməmişdirsə, demək ki,
şagirdlərin tədqiqatçılıq yolunun
böyük hissəsi kitabxanalardan keçir. Onların
yol bələdçisi, insanın ruhunun qidası olan kitaba
münasibəti cəmiyyətin mədəni səviyyəsi
kimi qəbul edilməlidir. Məktəb kitabxanası ilə
müntəzəm əlaqənin, onların bir mövzuya müxtəlif
aspektlərdən yanaşmasının, bədii təfəkkürünün,
yaradıcı qabiliyyətinin formalaşmasının nə qədər
mühüm yerdə olduğunu söyləyə bilərəm.
Təbii ki, mütaliə mədəniyyəti şagirdin tərbiyəsində,
dünyagörüşünün genişlənməsində
mühüm rol oynamaqla, həmçinin onun söz
ehtiyatını artıraraq nitq mədəniyyətinə
yiyələnməsinə gətirir ki, bu da hər bir tədqiqatçının
fikrini daha səlist
çatdırmasına səbəb olur. Kitabxanalarla
əlaqə, kitablara bağlılıq, mütaliənin
inkişafı üçün bir neçə yollara da əl
atmışam. Məsələn, təqdim
etdiyim ədəbiyyat siyahısını tam bitirənə
bir günlük dərs yönətçisi olmasını vəd
verdim. Bu da uşaqlarda maraq doğurdu.
İnkişaf edən, dəyişən
cəmiyyətimizdə dövrün tələbinə uyğunlaşmaq
zəruridir. Tədqiqatın aparılmasında yalnız kitablar və
ya digər resurslar kifayət etmir, həmçinin İKT-dən
istifadə aktual olmalıdır. Fasilitatorun müəyyən
etdiyi parametrlərdə tədqiqatçı öz mövzularına və
araşdırmalarına tam nəzarət edə bildiyindən nəticəyə
gəlmədə onlar üçün çətinlik
yaratmayacaqdır. Müxtəlif çeşidli
seçimlər onların maraq dairəsini zənginləşdirməyə
töhfə verər.
Yaradıcı təfəkkür
üçün digər tərəfdən dəstəkləyici
mühit, düzgün seçilmiş forma və üsullar da
böyük rol oynayır. Fərdi
tapşırıqlar ilk addım olur. Tək
işləməklə o, bacarığını müəyyənləşdirir,
müstəqil fikir yürütməyin nə dərəcədə
əhəmiyyətini başa düşür. Mən yaradıcı təfəkkürü formalar
üzrə Blum taksanomiyalarının inkişaf xəttinə
bənzədirəm. Beləliklə, fərdi
forma bilmə pilləsinə uyğundur. Daha
sonra cütlərlə iş-qarşılıqlı fikir
yürütmə ilə izah edib anlayır və şaxələndirərək
analiz edir. Kiçik qruplarla iş aparılması mahiyyət
etibarı ilə eyni olanların sintezini aparıb xarakterizə
etməklə, azad fikirləri müzakirə edib ortaq qərara
gəlinir. Nəhayət, kollektiv iş – bu zaman tədqiqatçıların vəhdəti, ideya
çıxartmaq, nəticəyə gəlmək kimi
mühakimə yürütməyə gətirir ki, bu da tədqiqatçının
həyat fenomeni ilə dərsi ümumiləşdirərək
dərk olunmasına zəmin yaradır. Bu
formaların doğru zamanda, yerində işlətmək isə
fasilitatorun öhdəsinə düşür.
Üsullara gəldikdə isə debat
və müzakirələr yaradıcı yanaşmanın əsasıdır.
Çünki tədqiqatçı nitqi ilə
debatı və ya müzakirəni şaxələndirərək
elə bir səviyyəyə gətirir ki, bir şəbəkə
yaradır. Məsələn, antonimlər mövzusunu tədris
edərkən isti, soyuq, ilıq və siyah, qara, ağ sözlərinin
hansının antonimlik yarada bilməsi haqqında müzakirə
qoydum. Bu şagirdlərin müxtəlif fikirlər
yürüdərək maraqlı qənaətə gəlmələri
ilə nəticələndi. Onlardan antonimlərin ritmlə səslənmələri,
tərəflərinin alınma
və milli olmaları fikrinə gələnlər də oldu.
Tədqiqat yönümlü
tapşırıqların seçiminə də müəllim
diqqət yetirməli, onların çətinlik sferasına nəzər
etməlidir. Onların təfəkküründə məntiqi və
tənqidi yanaşmalara imkan yaratmalıdır. Bu zaman sosial bacarıqlar daha qabarıq üzə
çıxar. Məsələn, sifətin dərəcələri
mövzusunda tədqiqatçılardan
bütün sifətlərin
eyni üsulla dərəcəyə düşə bilərmi
və dilimizdə dərəcəyə düşməyən
(burada çoxaltma və azaltma dərəcələri nəzərdə
tutulur) sifətlər varmı sualına cavab tapmağa
çalışdılar, nəticədə maraqlı,
dolğun cavablar alındı. Mövzu mətnlə
bağlı olduqda isə mətnin giriş, əsas və nəticə
hissəsini elə dəyişin ki, ideya dəyişməsin.
Əlavə abzaslar qurun və s.
Söz – sərrast seçilmiş,
müdrikliklə dolu, inandırıcı, kəsərli,
obrazlı olduqda daha böyük gücə malik olur. Söz yalnız məfhumun
varlıq forması deyil, eyni zamanda təfəkkür vasitəsidirsə,
demək ki, o, nitqdə yaradıcı ola
bilər. Elə mövzular var ki, onlar müzakirə
olunaraq açılır və yalnız dərinliyinə o
zaman varılır. Bu zaman nitq əldə
bir silah kimi qarşısındakını inandırır və
məğlub edir. Bu məqamda Keykavusun “Qabusnamə”sindən
bir ibrətamiz tövsiyəni xatırlasam yerinə
düşər, “Ey oğul, bütün sənətlər
içərisində ən gözəli natiqlikdir. Dilini gözəl danışmağa öyrət.
Dili xoş olanın havadarı çox olar.
Onu da bilməlisən ki, söz dörd
cürdür, birini nə deyərlər, nə bilərlər.
Birini bilərlər, amma deməzlər. Birini deyərlər, lakin bilməzlər. Birini də həm bilərlər, həm də deyərlər”.
İnteqrasiya
imkanlarını genişləndirməklə bu
bacarığı formalaşdırmaq olar. Belə ki, tədqiqatçı
müxtəlif fənlərə inteqrasiya edərək
yaradıcı fikir yürüdə, problemlərlə üzləşərkən
daha tez və sərfəli yolların həllinə nail ola bilər.
Müasir təlimin tələblərinə
uyğun olaraq tədqiqatçılıq metodu xüsusi əhəmiyyətə
malikdir. Şagirdlərdə həyati
bacarıqlarının inkişafı onların nəzəri
eksperimental tətbiqinə gətirib çıxarır.
Birinci onlarda özünə inam olur ki, bu da hər
bir insana lazım olan amillərdən biridir. Onlarda müxtəlif emosiyaların formalaşması
inkişafı zamanı özünü kəşf etməyin
sevincini yaşadıgı anda büruzə verir. Bildiklərini
tətbiq etdikcə, yeniliyə can atdıqca şagirdlərdə
sevincin, yaradıcılıq istəyinin artmasına gətirir.
Daim axtarış həyəcanı və bəzən
gözlənilməz sonluq onların kəşf sevincini daha da
artırır. Demək ki, tədqiqatçılıq
şagird psixologiyasına müsbət təsir edən
faktorlardan biridir. Demokratik mühitin
yaranması amirlik sisteminə son qoyur və tədqiqatın
baş tutması üçün əlverişli şəraitlə
nəticələnir.
Zəif şagirdlərin
işə cəlb olunması tədqiqatçılığın
əhəmiyyətini bir daha göstərir. Bu tip şagirdlərin maraq
daairəsini artırmaq, onların bilinməyən, gizlində
qalan tərəflərini üzə çıxarmağa xidmət
edən bu prosesin faydalı olmasını bir daha qeyd edə
bilərəm. Məsələn, tədqiqat aparılan zaman zəif
şagirdlərə yaradıcı tətbiq etmənin müxtəlif incəsənət
sahələrində – ağac üzərində oyma,
aplikasiyalarla işləmə, tikiş işləmələrində
də təqdim edə biləcəklərini söyləyə
bilərik. Bu da
peşə təhsilinə bir dəstək
forması ola bilər ki, dövlətimizin bu sahəyə
verdiyi önəmin bir göstəricisi kimi təqdim edilər.
Tədqiqatçılığın
digər gərəkliliyi də şagirdin daim ünsiyyətdə
olması, insanlarla təmasıdır. Günümüzün və
dövrümüzün müxtəlif əlaqə vasitəsi
var. Ancaq canlı söhbətin, müzakirənin yerini heç nə
əvəz etməməsini bildirirəm. Axı
biz şəxsiyyətə hörmət edən, insani dəyərlərə
önəm verən insan yetişdiririk. Bu
fikirdən də çıxış edərək tədqiqatçılığı
ünsiyyət mərkəzi kimi görür və onun
inkişaf yollarını daim genişləndirirəm.
Məşhur rus pedaqoqu A.S.Makarenko deyir:
“Uşaqları sevməyən, onları güldürməyi bacarmayan, özü də ürəkdən
gülməyən müəllimdən
müəllim olmaz”. Demək ki, müəllimlik
qəlbdən gələn, sevgiylə yoğrulan bir peşədir.
Əgər bu sevgi olmasa, o, heç zaman yeniliyə can
atmayacaq. Ustad müəllim hər zaman öz şagirdini
labirintə salmağı bacaran, hər şeyə hazırlıqlı
olandır. Bir də müəllim
özü yaradıcı olmalıdır ki, yaradıcı tədqiqatçı
yetişdirə bilsin. Demək ki, müəllim
şagirdin gözündə tədqiqatçılıq simasıdır.
O, nəyi görürsə onu da götürür. Öyrənməyi öyrənir.
Şagirdin mövqeyi kəşf edəndir. Onlar faktlar toplayır, fərziyyələr irəli
sürür, tətbiq edir, öyrəndiyi anlayışın
mahiyyətini dərk edir və öz bacarığını
nümayiş etdirir. Bunu onlar istər toplu, istər fərdi
formada yerinə
yetirməklə müstəqil qərar verməsinə, həyatda
üzləşdikləri çətinliklərə artıq
hazır olmalarına zəmin yaradır. Ümumiyyətlə,
bu sadalanan amillərin hamısı yaradıcı təfəkkürün,
tədqiqatçılıq qabiliyyətinin inkişaf
yollarıdır. Hər bir amil şəxsiyyətyönümlü
təhsilin əsas meyarıdır.
Elnurə KAZIMOVA,
Beyləqan rayon
1-ci Şahsevən kənd
1 nömrəli
orta məktəbin ədəbiyyat müəllimi,
“Həmkardan-həmkara”
layihəsinin qalibi
Azərbaycan
müəllimi.- 2019.-19 iyul.- S.10.