“Öz sahəmdə tanınan bir tədqiqatçıya
çevrilmək arzusundayam”
Hüseyn Abdulla,
ABŞ-ın Texas A&M Universitetinin doktorantı: “Elmdə məni
ən çox cəlb edən biliyin istehsalçısına
çevrilməyin gətirdiyi intellektual həzzdir”
Dünyanın müxtəlif
nüfuzlu universitetlərində təhsil alan azərbaycanlı
gənclərin elmi-tədqiqat sahələrinə maraq
göstərməsi və ciddi uğurlara imza atması hər
birimizi sevindirir. Reytinqli universitetlərdə yüksəkixtisaslı
peşəkarlar kimi yetişən və elm sahəsində
öz sözünü deyə biləcək gənclərimizin
hər biri ölkəmizin intellekt potensialıdır. Bu dəfə
onlardan biri ilə - hazırda
ABŞ-ın Texas A&M Universitetində doktorant təhsili alan Hüseyn Abdulla ilə söhbətləşirik.
Tanıtım.
Hüseyn Abdulla 1994-cü ildə Bakıda anadan olub. 2011-ci ildə 72 nömrəli məktəb-liseyi
qızıl medalla bitirib. Ali məktəblərə qəbul
imtahanlarında 690 bal toplayaraq
Qafqaz Universitetinin (Bakı Mühəndislik
Universiteti) sənayenin təşkili
və idarəolunması (ingilis dilində) ixtisasına qəbul
olunub. Prezident təqaüdünə layiq
görülülb. 2015-ci ildə
ali məktəbdən ən yüksək akademik göstərici
ilə “Universitet birincisi” kimi məzun olub. “2007-2015-ci illərdə Azərbaycan
gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili
üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində ABŞ-da Berkli Kaliforniya
Universitetini “Sənaye
mühəndisliyi və əməliyyatlar tədqiqi” üzrə magistr ixtisası üzrə
bitirib. Hazırda ABŞ-ın Texas A&M Universitetinin
doktorantıdır.
-
Hazırda doktorantura təhsiliniz necə keçir? Hansı mövzu
üzərində işləyirsiniz? Tədqiqatlarınızın
aktuallığı və əhəmiyyəti barədə.
-
Hazırda doktorantura təhsilimin ikinci ilindəyəm,
proqramı başa vurmaq cəmi beş il
çəkir. İlk iki ildə bir çox
metodoloji dərslərdə, həmçinin kafedramızın
təşkil etdiyi seminarlarda iştirak edirik. Dərslərə paralel olaraq elmi rəhbərlərimlə
birlikdə tədqiqat işləri ilə də məşğulam.
Bizim sahədə dissertasiya işi böyük
bir mövzuya həsr edilmiş tək elmi əsərdən
ziyadə, bir-birilə ümumi mövzu baxımından əlaqəsi
olan, lakin fərqli suallara cavab axtaran, fərqli tədqiqat
metodları tətbiq edilmiş iki-üç essenin toplusu
şəklində olur. Bu esselərdən
hər biri sahəmizin ən nüfuzlu jurnallarında məqalə
kimi çap edilməsinə hədəflənməlidir. Mənim tədqiqatımın
ümumi mövzusu pərakəndə satış (riteyl)
sektorunda biznes strategiyaları və əməliyyatların
idarə edilməsindəki problemlərdir. Hal-hazırda
son illər ABŞ-da sektoru ciddi narahat edən, böyük
logistika xərclərinə və gəlir itkisinə səbəb
olan və şirkətlərin həll tapmağa
çalışdığı “məhsulların keyfiyyətlə
əlaqədar olmayan səbəblərdən kütləvi
geri qaytarılması” problemi ilə bağlı tədqiqat
aparıram. Mövzunun əhəmiyyətini görmək
üçün təsəvvür edin ki, ABŞ-da hər il
orta hesabla 370 milyard dollar dəyərində məhsul mağazalara
geri qaytarılır və bu məhsulların təqribən
ancaq 10%-i aşkar keyfiyyət defektləri ilə
bağlıdır, geri qalanı ehtiyac və gözlənti ilə
uyğunsuzluq, daha sərfəli qiymətin aşkarlanması,
sui-istifadəçilik və
saxtakarlıq (müvəqqəti istifadə edib geri qaytarma,
kredit kartı bonusları qazanma cəhdləri) zəminində
baş verir. Vəziyyəti belə kritik həddə
gətirib çıxaran faktorlardan biri ABŞ-da iri
mağazaların həddindən artıq “müştəri
dostu”, sərbəst geri qaytarma siyasətlərinin
olmasıdır. Mən də hazırda bu
siyasətləri, onların dizaynı prosesi və bu siyasətlərin
müştərilərin alış və geri qaytarma
davranışları üzərindəki təsirlərini
araşdırıram. Aparıcı müəllifi
olduğum, mövcud ədəbiyyatı (hansı ki, tədarük
zənciri və əməliyyatların idarə edilməsi,
marketinq, iqtisadiyyat, istehlakçı psixologiyası sahələrinə
səpələnib) təsnif, təhlil və tənqid edən
məqaləmiz hazırda sahəmizin ortalama ən yüksək
impakt faktoruna sahib “Journal of Operations Management” jurnalında rəy
prosesindən keçməkdədir və bu yaxınlarda ikinci
tura dəvət alıb; hazırda rəyçilərin məqalədə
görmək istədiyi məqamlar üzərində işləyirəm.
Ümid edirəm ki, ilin sonuna doğru çapa
qəbuluna nail olacağıq. Bundan əlavə, yuxarıda qeyd
etdiyim mövzularla əlaqəli, hazırda üzərində
işləməkdə olduğum iki layihəm yenə var. Biri
empirik, digəri isə riyazi-analitik tədqiqat layihəsidir,
müvafiq olaraq laboratoriya eksperimentləri və oyunlar nəzəriyyəsi
metodlarından istifadə edirəm. Yaxın bir il
ərzində bu layihələri də tamamlayıb elit
jurnallardan birində çapına nail olmaq istəyirəm.
- Hədəfdə
iştirak etmək istədiyiniz yeni elmi layihələr
varmı?
- Bəli,
hazırkı layihələrimizin məqalə kimi
çapına nail olduqdan sonra üstündə işləmək
istədiyim bir neçə layihə də var. Qısaca bu
layihələr pərakəndə satış sektorundakı
iri şirkətlərin məhsulların satışı və
geri qaytarılan məhsulların qəbulu kanallarının
(məs. onlayn, mağaza, ikili və çarpaz)
dizaynındakı strateji qərar-vermə və tətbiqetmə
problemlərinin, habelə istehlakçı gözləntiləri
və seçimlərinin bu problemlərdəki rolunun öyrənilməsi
ilə bağlıdır.
- Məlumdur
ki, doktorantura
təhsilində önəmli məqamlardan biri “Tədqiqat mövzusu”nun seçilməsidir. Siz mövzunu
özünüz seçdiniz, yoxsa elmi rəhbəriniz və
ya universitet tərəfindən müəyyən olundu? Ümumiyyətlə, bu məsələ ABŞ-da və
ya konkret desək, sizin universitetdə necə qoyulur?
- Öncəliklə
qeyd etməliyəm ki, tədqiqat mövzu seçimi nəinki
universitetdən və ixtisas proqramından, hətta fərddən
fərdə də dəyişə bilir. Məsələn,
təhsil aldığım universitetə müraciət edərkən
hazırda elmi rəhbərlərim olan professorların
qapalı dövrə tədarük zəncirlərinin idarəetməsi,
təkrar istehsal, bərpa və təkrar emal məhsullarının
marketinqi məsələlərindəki tədqiqatları məndə
maraq oyatmışdı. O vaxtlar özümdə həm
bu mövzularda, həm də pərakəndə satış
obyektlərinin biznes strategiyaları və əməliyyatlarının
idarəedilməsi mövzusunda maraq artıq mövcud idi. Konkret tədqiqat
suallarım isə doktorantura proqramına başladıqdan
sonra aldığım dərslər, seminarlar və elmi rəhbərlərimlə
müzakirələr fonunda yarandı. Maraq
dairələrimlə bağlı mövcud ədəbiyyatı
oxuduqca cavab tapmamış çoxlu sualların
mövcudluğunu gördüm və beləcə öz
istiqamətimi müəyyən etdim. Ümumilikdə
isə tədqiqat mövzusunun seçimi tələbə ilə
onun birlikdə çalışmağa maraqlı olduğu
professorların müzakirələri əsasında təbii
olaraq formalaşır. Bizim kafedramızda doktorantların
qəbulunu professorlar fərdi olaraq yox, qəbul komitəsi həyata
keçirir, həmçinin professorlar tələbələri
öz şəxsi büdcələri hesabına maliyyələşdirmir,
bu proses kafedra büdcəsindən idarə olunur. Ona görə də tələbələr öz
elmi rəhbərlərini, dolayısı ilə də
mövzularını proqrama daxil olduqdan ilk üç semestr ərzində
fərdi axtarışla və professorlarla
qarşılıqlı dialoqla müəyyən edə bilirlər.
- Nüfuzlu bir universitet, deyək ki,
Harvard, Berkli və s. özünə lazım olan doktorantı
hansı kriteriyalar əsasında seçir?
- Kriteriyalar ABŞ-dakı bir çox qabaqcıl
universitetdə bənzərdir. Bunlar arasında əvvəlki təhsil
pillələrində ciddi uğurları, motivasiya məktubunda
elmi-tədqiqat və gələcək akademik karyeraya
marağın yaxşı ifadəsini, ümumi də olsa
maraqlı gələn tədqiqat istiqamətlərinin
dolğun izahı və bunların müvafiq kafedranın tədqiqat
istiqamətlərinə uyğun olmasını, yaxşı
elmi jurnallarda çap edə bilmiş professorlardan müsbət
tövsiyə məktublarını və tələb olunan
imtahanlardakı (məsələn GRE, GMAT və s.) göstəriciləri
saya bilərəm.
- Amerikada
doktorantura təhsili nə dərəcədə aktual hesab
olunur, təhsilin
bu növünü aktual edən faktorlar hansılardır?
- Sözün düzü, ABŞ-da
doktorantura təhsili alan yerli tələbələr
xarici tələbələrlə müqayisədə
azlıq təşkil edir. Bu yaxınlarda “New York Times” qəzetində
oxuduğum bir məqalədə qeyd edilirdi ki, bakalavr səviyyəsində
tələbələrin 80%-i ABŞ vətəndaşlarıdırsa,
bakalavrdansonrakı təhsildə
isə 80%-i əcnəbi tələbələrdir. Doktorantura təhsilində bir çox sahələrdə
bu rəqəm 65-70% xarici tələbələrin xeyrinədir.
Əlbəttə ki, ABŞ-da doktorantura təhsili
almaq ciddi intellektual meydan oxumadır, bunun öhdəsindən
gəlmək bacarığında olanlar çox deyil. Amma burada maddi məsələlər, yeni, erkən
vaxtlardan yüksək gəlirli bir işə başlama həvəsi
də rol oynayır. Xaricdən doktorantura təhsili almaq
üçün gəlmiş tələbələr bunu daha
qətiyyətlə edirlər və bilirlər ki, təhsillərini
yarımçıq qoysalar, ölkələrinə geri
qayıtmalı ola bilərlər. Yerli tələbələr
arasında isə doktorantura təhsilinin stressli tərəflərinə
çox tab gətirməyib sənayedə yaxşı gəlirli
bir iş imkanı çıxan kimi doktorantura təhsilini
yarımçıq qoyub ayrılma halları çox
müşahidə edilir. Məncə, artıq
universitetlər də bu tendensiyaların fərqindədir və
davamlılığından şübhə etdikləri namizədləri
qəbul etməməyə, yaxud əcnəbi tələbələri
daha çox cəlb etməyə başlayırlar. Sonda qeyd etməliyəm ki, ABŞ-da universitetlərdə
professor-müəllim heyətinə olan tələbat təkcə
yerli doktorantlar hesabına ödənilə bilməz.
- ABŞ
kimi bir ölkədə doktorantların (bakalavr və magistrlərlə
müqayisədə) statusu necədir?
Doktorantlara ABŞ-da tələbədən ziyadə
artıq professor-müəllim həyətinin bir üzvü
kimi baxılır və gözləntilər də bu əsasda
olur. Şəxsi
təcrübəmdən nümunə verim: bir doktorant kimi mən
istər öz elmi rəhbərlərim, istərsə də
digər professorlarımızla tədqiqat ideyaları, metodlar
və nəticələr ətrafında debatlar edə bilirəm,
yaxud professorlar bizdən öz məqalələrinə ilkin rəyçi
olmağımızı xahiş edirlər.
Kafedramız yeni professorların işə qəbulunu
elan edəndə seçim prosesində biz də iştirak
edirik, gələn namizədlərlə
görüşürük, müşahidələrimizi
kafedra müdirimizə təqdim edirik. Gələn ildən etibarən, 3 il ərzində bakalavrlara tək mühazirəçi
kimi dərs də deyəcəyəm. Bütün
bunlar artıq özümü bir tələbə kimi yox,
professor-müəllim heyətinin üzvü kimi hiss etməyimə
səbəb olur. Zənnimcə, bu,
ABŞ-da bir çox universitetdə bənzərdir.
- Müşahidələriniz
necədir, Amerika universitetlərini güclü edən nələrdir? Ənənələr
və ya innovasiyalara daha çox meyillilik?
- Həm ənənələr,
həm də innovasiya meyilliliyi vacib faktorlardandır. Ancaq məncə, daha da vacib faktor innovasiya prosesinin
özünün ənənəyə çevrilməsidir.
ABŞ-dakı ən nüfuzlu universitetlərin
yaşı 100-150 ildən çoxdur. Bu
universitetlərin əksəriyyəti ABŞ-ın sənaye və
iqtisadi inkişafı fonunda formalaşıb, eləcə də
bu inkişaf prosesinə elmi-tədqiqat bazası və
yetişdirdiyi mütəxəssislərlə təkan verib.
Məncə, məhz bu qarşılıqlı
təsir davamlı və dayanıqlı inkişafa gətirir.
Başqa ölkələrdəki gənc universitetlərin
çox böyük maddi imkanlarla belə bir neçə il ərzində ABŞ-ın qabaqcıl
universitetləri səviyyəsinə çatması çox
çətindir. Burada ənənənin gətirdiyi
üstünlük danılmazdır. Buna baxmayaraq təlim-tədris
və tədqiqat sferasında davamlı innovasiyalar, sənaye
yaxınlığı və müxtəlif mənbələrdən
(dövlət, iş dünyası, başqa universitetlər və
s.) həm maddi, həm insan resursları cəlb etmə
bacarığı gənc universitetlərin inkişaf prosesini
və ənənə yaratma prosesini sürətləndirə
bilər. Şərqi Asiya universitetləri
arasında buna gözəl nümunələr var.
-
Bilirsiniz ki, Azərbaycan
universitetlərinin beynəlxalq rəqabətliliyinin
artırılması üzrə Prezident sərəncamı
var. Yəni sərəncamla doktorantura təhsilinin
inkişafına və ikili
diplomların verilməsinə diqqət
artırılır. Bu sərəncam
barədə fikirlərinizi bilmək istərdik.
- Təbii
ki, ali təhsilin inkişafına dair
bütün addımları təqdir edirəm. Əminəm
ki, bu sərəncam yeni tədqiqatçıların
yetişməsinə, xarici universitetlərlə birgə tədqiqat
layihələrinə, akademik kadr mübadiləsinə
müsbət təkan verəcək. Yəqin
ki, gənclərimiz sərəncamın xaricdə doktorantura təhsili
ilə bağlı hissəsini daha həyəcanla
qarşılayıb. Bununla bağlı yüksək
göstəriciləri və akademik karyera marağı olan gənclərimizə
demək istərdim ki, ABŞ-da əlavə maddi dəstəyə
ehtiyac olmadan, tamamilə universitet tərəfindən maliyyələşdirilərək
bir çox istiqamətlər üzrə doktorantura təhsili
almaq mümkündür, mənim təhsilim də məhz
Texas A&M Universiteti tərəfindən maliyyələşdirilir.
Ona görə də, yaxşı olardı ki,
proqrama da təhsil haqqı maliyyələşdirmə
mexanizmi kimi yox, nüfuzlu universitetlərə təqaüdlə
qəbul olmuş qabaqcıl doktorantların
yaşayışlarına (xüsusilə ailəli namizədlərin)
və tədqiqatları ilə bağlı fəaliyyətlərinə
dəstək (konfrans səyahətləri, tədqiqat
üçün resurs təminatı) mexanizmi kimi
baxılsın. Məncə, bu yanaşma
doktorantura təhsili almaq istəyən namizədlərimizin
universitet seçimlərindəki hədəflərini və
rəqabətliliyini yüksəldər.
- Elmdə sizi ən çox cəlb
edən nədir və həyatınızda elmin rolunu necə
qiymətləndirirsiniz?
- Elmdə
məni ən çox cəlb edən biliyin təkcə
istehlakçısı olmaqla kifayətlənməyib, həm
də istehsalçısına çevrilməyin gətirdiyi
intellektual həzzdir. Bilirsiniz, maraq insan təbiətinin
ən fundamental hissələrindəndir. Mənim
üçün ətrafımda gördüyüm hadisələrin
səbəbləri, nəticələri ilə bağlı
suallar vermək və onlara cavab tapmağa çalışmaq
özümü dərk etdiyim gündən maraqlı olub.
İndi isə bunu daha spesifik istiqamətlər
üzrə, daha sistematik şəkildə etməkdəyəm.
Hər nə qədər zamanla peşəkar
bir fəaliyyətə çevrilsə belə, mənim
üçün elmi fəaliyyətin işdən ziyadə
bir həyat tərzi olaraq qalacağına inanıram.
Konfutsinin çox sevdiyim bir sözü var: “Sevdiyiniz bir
peşə seçin və ömrünüzün sonunadək
bir gün belə işləməli olmayın”. Məncə, mənim
elmi işlə münasibətim də bu qəbildəndir, bu
cəhətdən özümü xoşbəxt hesab edirəm.
- Gələcək
hədəf və planlarınız barədə.
-
Doktorantura təhsilinin özü uzun bir prosesdir. Onun
üçün hazırda əsas hədəfim yaxın
üç il ərzində davam etməkdə
olan layihələrimin nüfuzlu jurnallarımızda dərcinə
nail olmaq və yeni, maraqlı layihələrin
özülünü qoymaqdır. Təhsilimi
bitirdikdən sonra ABŞ-da nüfuzlu tədqiqat universitetlərinin
birində professor kimi akademik karyerama başlamaq istəyirəm.
Öz sahəmdə tanınan bir tədqiqatçıya
çevrilmək, həmçinin özümü effektiv bir
mühazirəçi kimi inkişaf etdirmək arzusundayam.
Vaxt keçdikcə öz fəaliyyət və
təcrübələrimdən əmələ gələn
biliyi və akademik mühitdəki əməkdaşlıqlarımı
ölkəmizin elmi-tədqiqat, təhsil və sənaye
mühitinə də müxtəlif formalarda transfer etmək
istəyirəm. Bunu Azərbaycanda təhsil
almaqda olan, yaxud xaricdə təhsil almış gənclərdən
ibarət işçi qruplar formalaşdıraraq sənaye
yönümlü layihələrlə, bir sıra
konfransların, seminarların təşkili, sənaye əhəmiyyətli
dövlət qurumları və elmi-tədqiqat institutları ilə
əməkdaşlıqlarla etmək arzusundayam. Yəqin
ki, ABŞ-da çalışacağım universitetdə azərbaycanlı
bir gəncə elmi rəhbərlik edib onu nüfuzlu universitetlərdən
birinin professor heyətinə daxil etdikdən sonra Vətənə birdəfəlik
qayıdıb fəaliyyətimi ölkəmdə davam etdirəcəyəm.
Oruc MUSTAFAYEV
Azərbaycan müəllimi.- 2019.- 7 mart.- S.9.