Diplom, yoxsa
intellekt?
İşəgötürmə prosesində namizədin
şəxsiyyəti, emosional
intellekti, empatiyası
daha vacib elementlərə çevrilir
“Ali məktəblərdə gənclərə öyrədilən
bilik və bacarıqlarla işə qəbul zamanı onlardan gözlənilən
keyfiyyətlər arasında
yerlə göy qədər fərq var”. Sizcə, kimlər belə
şikayət edir?
Bəli,
şirkət və idarə rəhbərləri,
biznes-liderlər. Özü də
getdikcə daha tez-tez. Söhbət tək Azərbaycandan
getmir, bütün dünyada belədir.
Bu tendensiya zamanla daha da artır
və artıq həyəcan təbilini çalmaq vaxtıdır:
statistikaya görə,
İqtisadi Əməkdaşlıq
və İnkişaf Təşkilatına üzv
olan ölkələrdə
25-34 yaşlı şəxslərin
40, ABŞ-da isə düz 50%-i ali məktəb məzunlarıdır. Yəni,
işlək əhalinin
tən yarısı ali savadlıdır,
ancaq işəgötürənlər
onlardan narazıdır.
Diplomu inkar edənlər
Bu barədə çox
yazmışıq, hazırkı
təhsil sistemi dünyada baş verən dəyişikliklərin
tələblərinə cavab
vermir. Biz informasiya
əsrinə qədəm
qoymuşuq, övladlarımız
sənaye inqilabının
təhsilini alırlar.
Nəticə isə göz qabağındadır:
işəgötürən ali məktəbin
illərlə yetişdirdiyi
kadrdan narazıdır.
Təbii
ki, bu vəziyyət
daimi deyil. Dünyanın inkişaf etmiş hissəsində bəzi ali
məktəblər mövcud
duruma cəld reaksiya verir, strukturlarında, müəllim-tələbə
münasibətlərində köklü dəyişikliklərə
gedirlər. Bir sıra pilot layihələr
sınaqdan çıxarılır,
məsələn, elə
ali məktəb
var ki, binası
yoxdur, tələbələri
isə hər il bir şəhərdə
“oxuyur”lar. Daha doğrusu, işləyə-işləyə
öyrənirlər. Məsafəli, onlayn təhsil də mövcud vəziyyətə göstərilən
reaksiya nümunəsidir.
Ancaq belə görünür ki, hələlik rəqəmsal inqilabın
övladlarını tam qane
edəcək oturuşmuş
sistemdən söhbət
getmir.
Təhsilin böhranı istər-istəməz
belə bir suala səbəb olur: ali
məktəblərin məzunlarına
verdikləri diplom o qədərmi vacibdir? Yaxud, sualı başqa formada qoyaq: diplom önəmlidir,
yoxsa intellekt? Savad vacibdir, ya bacarıq?
Qərbin aparıcı korporasiyalarında
diplom məsələsi
sanki lətifə mövzusuna çevrilib və belə bir qərara gəlinib ki, hazırkı reallıqda bacarıq ən mühüm dəyərdir. Bu tendensiya onu göstərir ki, böyük, beynəlxalq,
transmilli şirkətlərdə
diplomun əhəmiyyəti
getdikcə azalır.
Bir sıra hallarda şəxsi anketlərdə
diploma dair bənd, ümumiyyətlə, yoxdur.
İşəgötürmə xidmətləri üzrə
ixtisaslaşmış “Glassdoor”
saytı işçinin
qarşısına diplom
tələbi qoymayan
15 şirkətin adını
dərc edib. Bu şirkətlər
üçün potensial
işçinin nəinki
hansı ali
məktəbi necə
bitirməsi, ümumiyyətlə,
ali savadının olub-olmamasının heç
bir əhəmiyyəti
yoxdur.
ABŞ-da fəaliyyətdə
olan və eyni xidmətləri göstərən “Quartz” saytının
yaydığı siyahıya
dünyanın texniki nəhənglərinin adları
daxildir. Məsələn,
“Google”, “Apple”, IBM kimi nəhənglərə
işçinin diplomu
lazım deyil. Gəlsin, görək nəyi bacarır. Ancaq burada belə bir sual meydana
çıxır: diplom
tələb etməyən
şirkətlər yalnız
texnoloji sahədə ixtisaslaşanlardımı? Yəni
tutaq ki, gəncin informasiya texnologiyalarına hədsiz
marağı var və o, heç bir ali təhsil görmədən
təcrübə hesabına
yaxşı mütəxəssisə
çevrilib. IBM bu şəxsi işə götürdü.
Bəs, fərqli spesifikalı şirkətlərdə necə?
“Quartz”ın məlumatına
görə, transmilli şirkət “Starbucks” və
audit sahəsində dünya
liderlərindən biri
olan “Ernst&Young” da işçilərdən
diplom tələb etmir. Əlbəttə, ali təhsilin
mövcudluğu, xüsusilə
də əgər söhbət nüfuzlu universitetin məzunundan gedirsə, həmişə
böyük üstünlükdür.
Ancaq həlledici faktor deyil. “Akademik
təhsil hər zaman nəzərə alınır, ancaq başlıca amil deyil” - deyə “Ernst&Young”dan bildirirlər.
Kütləvi reallığa çevrilən
tendensiya
Bu ənənənin
pioneri birmənalı
olaraq “Google”dur. ABŞ-ın bu
texnoloji nəhəngində
hamıdan tez anlamağa başlayıblar
ki, işdə insanın əqli bacarıqları ilə universitet diplomu arasındakı bağlantı
cüzidir. Elə
bu səbəbdən də nüfuzlu ali məktəblərin
məzunlarının ardınca
qaçmağın heç
bir mənası yoxdur - bu, istehsal
fəaliyyətinə təsir
göstərən ən
önəmli amillərdən
deyil. “Quartz”ın məlumatına görə,
IBM-dəki əməkdaşların
15%-nin, ümumiyyətlə,
ali savadı
yoxdur. Təsəvvür edirsiniz? Müəllif bu sətirləri IBM kompüterində yazır.
Oxucuların da bir qismi şübhəsiz ki, qəzetimizin internet versiyasını həmin
o IBM-in istehsalı olan
kompüterlərdən izləyir.
Və bu şirkətin əməkdaşlarının
15%-nin bizdən fərqli olaraq ali savadı
yoxdur! IBM-in baş direktoru Virciniya Rometti hesab edir
ki, texnoloji nəhənglər üçün
professional məqsədlər və iş əsnasında qazanılmış
bacarıqlar diplomdan çox-çox önəmlidir.
“Pole Emploi” dövlət
agentliyinin Fransada həyata keçirdiyi araşdırmanın nəticələrindən
məlum olub ki, oxşar təzahürlər bu ölkədə də müşahidə olunur. 2018-ci ilin göstəricilərinə
əsasən, Fransada fəaliyyət göstərən
işəgötürənlərin 59%-i işçinin işə alınması prosesində təhsil səviyyəsinin o qədər
də önəmli olmadığı qənaətindədir.
Ön plana “soft skills”, başqa sözlə, “davranış
bacarıqları” çıxır.
İşəgötürənlərin 60%-i üçün
həmin bu “davranış bacarıqları”
texniki bilik və savaddan daha önəmlidir. Söhbət
bilirsiniz hansı bacarıqlardan gedir? Şirkət
və ya təşkilata tez uyğunlaşmaq və müstəqillikdən, qərar
qəbul edə bilmə bacarığından.
“Morgan Philips” kadr agentliyinin
təsisçisi və
sahibi Şarl-Henri Dyümon “Le Figaro” qəzetinə
müsahibəsində deyir:
“İşəgötürmə prosesində namizədin şəxsiyyəti, onun emosional intellekti, empatiyası daha vacib elementlərə çevrilirlər”. Özü də
bu yanaşmanı, misal üçün, mühəndislərə də
aid etmək olar.
Halbuki onlar həmkarları ilə o qədər də ünsiyyətdə
olmurlar. Dyümon
diplom barədə bunları deyir: “Empatiyası olan proqramçı qızıl
işçidir. Ancaq onu
da deməliyəm ki, savadlı və yüksək ixtisaslı əməkdaş
da eynilə qiymətləndirilməlidir”.
Təhsil sosial bərabərsizlik göstəricisi kimi
İri korporasiyalar və işəgötürənlər potensial işçidən diplom tələb etməməkdə olsunlar, dünyada baş verənlər isə əksini göstərir. Fikir verin: “The Economist” qəzetinin yazdığına görə, gənclərin ali təhsilə yatırımlarının rentabelliyi olduqca yüksəkdir. Ali təhsilin mövcudluğu işçinin gəlirlərinin digərlərinə nisbətən ciddi şəkildə artımı deməkdir. Afrika ölkələrində ali savadlı işçi diplomu olmayan işçidən təqribən 20% çox qazanır. Skandinaviya ölkələrində bu göstərici 9%-dir. Nəzərə almaq lazımdır ki, burada əhalinin 40%-i ali təhsillidir. Yəni, bir sıra işəgötürənlər və işədüzəldənlər üçün diplomun olub-olmamasının qeyri-vacibliyi kimi, onların əks qütbdəki həmkarlarının diametral dərəcədə fərqli qənaətdə olduqlarını da qeyd etməliyik. Rekruterlər və işəgötürənlərin bir hissəsi hesab edirlər ki, diplomun işlə təminat prosesində çox böyük çəkisi var. Hətta o səviyyədə ki, potensial işçinin hansı ixtisas üzrə hansı ali məktəbi bitirməsinin əhəmiyyəti o qədər də nəzərə alınmır. Əsas odur ki, diplomu var!
“Diplom vacib deyil” deyənlər belə bir arqument gətirirlər ki, namizəddən ali təhsil tələb etməklə rekruterlər həm özlərinə, həm də potensial işçiyə zərər vururlar. Özlərinin müştəri bazası məhdudlaşır, insanların isə işləmək hüququ. İnnovasiyalar və əmək bazarının təkamülü şəraitində ənənəvi olaraq universitetlərlə assosiasiya olunan diplomun hazırkı reallıqların tələblərinə cavab verib-verməməsi mübahisəli məsələdir.
Bir sıra metaanalitik
araşdırmaların nəticələri göstərir ki, intellektin
yoxlanılması testləri insanın iş
potensialını daha aydın formada nümayiş etdirir. Yəni, əgər biz
ali təhsilli və yüksək intellektli iki namizədi
götürürüksə, gözləməliyik ki, işdə ikinci daha yaxşı nəticələr verəcək.
Düzdür, birinci ali məktəbdə çox
yaxşı oxuyub, əziyyət çəkib,
yüksək qiymətlər alıb. Ancaq
intellekt testləri yeni
informasiyanı əxz etmək, düşünmək və məntiqi
qərar qəbul etmək sahəsindəki mənzərəni
daha aydın göstərir.
Daha
bir mühüm məqama diqqət yetirək. Bir sıra ekspertlər bu
qənaətdədirlər ki, ali təhsil müəyyən mənada sinfi əhəmiyyət kəsb edir. Yəni, kimin pulu çoxdursa,
övladı daha səviyyəli ali məktəbdə oxuyur.
Nəticədə o, ali
təhsilini bitirərək ata-babalarının mövqeyini tutur,
onların işini davam
etdirir. Onların fikrincə, bu, sosial mobilliyi
azaldır və bərabərsizliyi gücləndirir. Məsələn,
ABŞ-da yüksək gəlirli ailələr
uşaqlarını heç vaxt adi məktəblərdə
oxutmurlar. Bu da onların həyat yoluna
təsirsiz ötüşmür və nəticədə
imkansızları qeyri-bərabər vəziyyətə
salır.
Ardı
var
Rüstəm QARAXANLI
Azərbaycan müəllimi.- 2019.-
13 sentyabr.- S.1; 8.