“Tofiq Kazımov” adlı fenomen

Atası Səməd Mənsurun yolu ilə...

Onun adı milli teatr tariximizə parlaq hərflərlə yazılıb. Onun səhnəmizdə tamaşaya qoyduğu əsərlər qızıl onluqların bəzəyi olub həmişə. Azərbaycanda yeni istiqamətli bir teatr məktəbinin yaranması da bu unudulmaz sənətkarın adıyla bağlıdır...

Tofiq Kazımov 14 yanvar 1923-cü ildə Bakıda anadan olub. Yeddi illik təhsilini Bakıda adıqdan sonra 1939-1942-ci illərdə teatr məktəbini bitirib.

O, görkəmli teatr xadimi, şair Səməd Mənsurun oğludur. Səməd Mənsur Bakıda mövcud olan bir sıra mədəni-maarif cəmiyyətləri (məsələn, “Nicat”, “Səfa”) teatr truppalarının rəhbərlərindən idi.

Böyük Vətən müharibəsində iştirak edən Tofiq Kazımov döyüşlərdə yaralanaraq 1943-cü ildə Azərbaycana qayıdıb və Gənc Tamaşaçılar Teatrında aktyor işləyib. Əyyub Abbasovun “Məlik Məmməd”, Abdulla Şaiqin “Ana” dramlarının tamaşalarında Bulud və Əmrah rollarını oynayıb. 1945-1950-ci illərdə isə Moskvada Ümumittifaq Dövlət Teatr Sənəti Institutunda təhsil alıb.

Tələbə ikən Ağdam Dövlət Dram Teatrında Həsən Qasımovun “Kür sahilində” pyesini tamaşaya hazırlayıb. 1951-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrında diplom tamaşası kimi, Hüseyn Muxtarovun “Ailə namusu” (“Allanın ailəsi”) pyesinə səhnə quruluşu verib. 1952-ci il aprelin 25-də Gənc Tamaşaçılar Teatrına baş rejissor göndərilib, ancaq burada tamaşa hazırlamayıb. Elə həmin il oktyabrın 1-də Akademik teatra rejissor götürülüb. 1964-cü il martın 16-da bu teatra baş rejissor təyin olunub.

Tofiq Kazımov 1980-ci il avqust ayının 2-də avtomobil qəzasında həlak olana qədər baş rejissor işləyib. 1958-ci ildə kinostudiyaya işə qəbul olunaraq, “Azərbaycanfilm”də çəkilən “Səhər” kinolentində rejissor kimi çalışıb. Elə həmin il Rus Dram teatrında Ənvər Məmmədxanlının “Şərqin səhəri” pyesini tamaşaya hazırlayıb. 1960-cı ildə kinostudiyadan çıxaraq yenidən Akademik teatra quruluşçu rejissor götürülüb.

Tofiq Kazımov 1960-cı ildə Musiqili Komediya Teatrında Tofiq Quliyevin “Qızıl axtaranlar” operettasına quruluş verib.

Tofiq Kazımov uzun illər teatr institutunda aktyor və rejissor sənətindən dərs deyib. Xalq artistləri Ağasadıq Gəraybəyli, Məmmədəli Vəlixanlı, Kazım Ziya, Əliağa Ağayev (Zəfər Nemətovla birgə), İsmayıl Osmanlı barədə monoqrafiyalar yazıb. “Çağırış”, “Işıqlı yollarda”, “Şəfəq”, “Qoçaq Polad” və digər pyeslərin müəllifidir. Mətbuatda teatr sənətinə, müxtəlif tamaşalara aid resenziya və məqalələrlə çıxış edib. Tofiq Kazımov 1965-ci ildə “Antoni və Kleopatra”, 1979-cu ildə “Şəhərin yay günləri” tamaşalarına görə Dövlət mükafatları ilə təltif olunub. Respublikanın Əməkdar Incəsənət xadimi (1961) və Xalq artisti (1 iyun 1974) fəxri adlarına layiq görülüb.

Milli teatrımıza göstərdiyi misilsiz xidmətlər...

Tofiq Kazımov Akademik Milli Dram Teatrında baş rejissor işlədiyi müddətdə çoxlu sayda əsərə quruluş verib. Onun baş rejissorluğu dövründə teatra çoxlu istedadlı gənclər cəlb edilib. Tofiq Kazımov səhnədə məşq prosesində tamaşanın kompozisiyasını qurandan sonra ecazkar improvizələr edir, gözlənilməz fəlsəfi-estetik qənaətlərə gəlirdi. Tofiq Kazımovun tamaşalarında obraz üçün məxsusi yazılmış mahnıları aktyorlar özləri oxuyurdular. Buna görə də ifaçı səhnədə həmişə obrazda olur və bununla da vəziyyəti bilavasitə yaşayırdı. Akademik teatrda həmişə gənc qəhrəman rolları tanınmış, müəyyən fəxri adlarla təltif olunmuş 50-60 yaşlı aktyorlara verilirdi. Bu səmərəsiz ənənəni məhz Tofiq Kazımov cəsarətlə sındırdı. O, “Sən həmişə mənimləsən” tamaşasında 18 yaşlı Nargiləni tələbə Amaliya Pənahovaya, “Ölülər”dəki gənc Isgəndəri 28 yaşlı Həsən Turabova tapşırdı. Tofiq Kazımovun tamaşalarında həm fikir, həm də estetik forma baxımından həmişə yenilik vardı.

Tofiq Kazımov: “Mən kommentator... deyiləm, müstəqil sənət növünün - rejissuranın nümayəndəsiyəm, odur ki, heç kimin, hətta dahi Şekspirin ruporu olmağa razı deyiləm”.

Tofiq Kazımov xatirələrdə...

Yazıçı Elçin Əfəndiyev: “Ən əsası budur ki, Tofiq Kazımov ”sovet rejissoru" yox, milli teatr sənətimizin böyük xadimlərindən biri oldu. Tofiq Kazımovun daxilində, bütün içində sovet quruluşuna, sistemə, ideoloji riyakarlığa, söz ilə əməl arasındakı təzada, hətta mən deyərdim ki, patoloji bir nifrət var idi. Onun quruluş verdiyi əsərləri xatırlayın: bunların heç biri - uğurundan, yaxud uğursuzluğundan asılı olmayaraq, ideoloji hadisə deyildi, onun bütün sənət qələbələri yalnız Azərbaycan teatr sənətinin deyil, bizim milli mədəniyyətimizin bədii-estetik hadisələri idi..."

Yazıçı Anar:"Mənim üçün Tofiq müəllimin ilk yaddaqalan quruluşu “Ölülər” tamaşası idi. Bu tamaşada ölməz Mirzə Cəlil əsərinin ruhunu saxlamaqla Tofiq Kazımov ora bir çox yeni mətnlər - elə Cəlil Məmmədquluzadənin öz felyetonlarından alınmış mətnlər də əlavə etmişdi. Rəssam Elçinin maraqlı dekorları (personajlar sanki məzarların başdaşlarının içindən çıxırdı), Qara Qarayevin təsirli musiqisi, Kefli Isgəndər rolunda Həsənağa Turabovun, Şeyx Nəsrullah rolunda Məlik Dadaşovun, Hacı Həsən ağa rolunda Məmmədrza Şeyxzamanovun, hətta epizodik rolda Hamlet Xanızadənin ifası indiyədək gözümün qabağındadır..."

Sənətşünaslıq doktoru, professor Ilham Rəhimli: “Tofiq Kazımov XXI əsrin düşüncə tərzini, teatr estetikasını, insanlıq fəlsəfəsini, cəmiyyət və şəxsiyyət problemlərini məhz XX əsrin ortalarında dərk edirdi. Dərk edib təfəkkür süzgəcindən keçirirdi. Təfəkkür süzgəcindən keçirib Karlo Qoldoninin ”Mehmanxana sahibəsi" (1952), Mirzə Fətəli Axundzadənin “Lənkəran xanının vəziri” (1953), Lope de Veqanın “Sevilya ulduzu” (1953), “Dəlilər” (1963), Vilyam Şekspirin “Antoni və Kleopatra” (1964), “Hamlet” (1968), “Fırtına” (1974), Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” (1966), İlyas Əfəndiyevin “Sən həmişə mənimləsən” (1964), “Unuda bilmirəm” (1968), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Pəri cadu” (1969), Yujin O’Nilin “Qızıl”, Cəfər Cabbarlının “Aydın” (1972) əsərlərinin tamaşalarında poetik vüsətlə, fəlsəfi dərinliklə, cazibəli füsunkarlıqla təcəssüm etdirirdi..."

Rejissor Vaqif Ibrahimoğlu: “Şəxsən mən Tofiq Kazımov adında fenomenin mədəniyyətimizdəki, mənəviyyatımızdakı və konkret olaraq, teatr sənətimizdəki rolunu, əhəmiyyətini, nailiyyətlərini, problemlərini elmi düşüncənin müstəvisində illərlə təhlil etmişəm. Odur ki, tam məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, ustadıma bəslədiyim münasibət kor-koranə pərəstiş deyil...”

Xalq artisti Şəfiqə Məmmədova: “Zaman kateqoriyası elə mürəkkəb şeydir ki, şəxsən mənim üçün onun təsirini sadə sözlərlə ifadə etmək mümkün deyil. Tofiq Kazımovun zamanla münasibətləri çox mürəkkəb, təzadlı, ziddiyyətlə dolu, eyni zamanda, son dərəcə məhsuldar idi. Təbii ki, zaman ona təsir edirdi. Amma bir filosof sənətkar kimi onun da öz yaradıcılığı ilə zamana təsiri danılmazdır. Dediyim bu təsiri mütəxəssislər daha dəqiq və tutarlı aşkarlayar. Bütün yaradıcılığımı mən ustadım, müəllimim Tofiq Kazımovun adı ilə bağlayıram. Onun teatrında işləmək, onun sevimli aktrisası olmaq mənim üçün böyük səadət və xoşbəxtlik idi. Böyük fəxrlə özümü ”Tofiq Kazımov məktəbi"nə mənsub olan sənətkar hesab edirəm..."

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KIV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 10 aprel.- S.14.