XII əsrə aid sənət
abidəsi...
Qədim memarlıq nümunəsi - Şeyx Babı Yaqub türbəsi
Azərbaycan memarlıq tarixində Qarabağ abidələrinin önəmli
yeri var. Uzaq tariximizin öyrənilməsində
böyük rol oynayan bu abidələr
tədqiqatçı alimlər
üçün zəngin
material mənbəyidir.
Qarabağ memarlığının unikal nümunələrindən
biri olan Şeyx Babı Yaqub türbəsi də belə abidələr sırasına
daxildir.
Xalq arasındaÿ "Şıxbaba türbəsi"
adıyla tanınan bu abidə Füzuli
rayonunun Babı kəndinin yaxınlığında
salınmış qəbiristanlıqdadır.
Türbədə Şeyx Babı
Yaqub dəfn olunub. Rəvayətə görə, Şeyxin
cənazəsi daş
qutuda, türbənin cənub pəncərəsi
önündə dəfn
olunmuşdur. Məqbərədəki kitabənin oxunuşuna
nail olan ilk rus alimi N.Xanıkov deyib ki, Şeyx
Babı Yaqub türbəsi 1271-1272-ci illərdə
Məşədi Babı
Yaqub ibn Saadın əmrilə tikilib. Kitabədəki yazılar ərəb
dilində olduğundan,
tərcümə edilib.
Məşədixanım Nemətin tərcüməsindən
müəyyən olunub
ki, bu müqəddəs
türbənin zahid, kamil Şeyx Babı Yaqub ibn Ismayıl Qur Xər üçün
tikilməsinə Hicri
təqvimi ilə 672-ci
ildə (Miladi
1273-1274-cü illər) əmr
verilib. Məzarın sinədaşı üzərindəki yazılar
tərcümə edilib.
Orada yazılıb ki, “Bu müqəddəs türbə
Zahid, Kamal, Şeyx Babı Yaqub ibn Ismayıl
Qur Xər üçün tikilib”.
Məzarın sinədaşında Şeyx Babı Yaqubun Ismayıl, Qur Xər oğlu
kimi göstərilməsi
onun Ismaililər hərəkatı ilə bağlı olmasını
bildirir. Türbə ilə bağlı digər araşdırmalarda
da faktların üst-üstə düşdüyünü
görürük.
Qədim dövrlərdə müxtəlif ölkələrdən
xanəgahı ziyarətə
gələrmişlər.
Bu da onu
sübut edir ki, xanəgahda dəfn olunan Məşədi Babı ibn Yaqub müqəddəs
insan olmuşdur.
Kitabədə yazılanlar göstərir ki, xanəgahı XIX əsrin
əvvəllərində Kərbəlayi
Nasir təmir etdirmişdir. Təbii ki, bu işdə
ona kömək edənlər də olmuşdur. Ibrahim Mehdiyev,
Qürbətəli Niftəliyev,
Əziz Ismayılov, Niyaz Quliyev, Hacı Oruc, Hacı Məmməd, Məşədi Səməd,
Məşədi Eyvaz
və başqaları
köməklərini əsirgəməmişlər.
Xanəgahın yeraltı yolları, həmçinin
həmin minarələrdən
biri ciddi zədələnmiş halda
qalmaqdadır. Minarələrə bitişik halda
tikilmiş məscidin
divarlarının qalınlığı
heyrətləndiricidir. Xanəgahda müxtəlif təyinatlı
hücrələrin olması
məqbərənin həm
də yadelli düşmənlərə qarşı
mübarizədə qala
kimi istifadə olunduğunu sübut edir. Hücrənin əlvan çalarlı
daşlarla örtülmüş
otaqları göstərir
ki, vaxtilə burada yaşayan insanlar yüksək sənətkarlıq qabiliyyətinə
malik olmuşlar.
O, Qarabağda çox nüfuzlu sufi
şeyxi olub
Orta əsrlərdə feodal müharibələri,
Iran-Rusiya müharibəsi
zamanı dağıntıya
məruz qalan abidələrdən biri də yenə bu səkkiz guşəli türbə olub. Indi bu unikal memarlıq
abidəsindən ancaq
türbə və minarə qalıb.
Babı türbəsi ağ
daşdan tikilib. Üst hissəsi səkkiz bucaqlı çatma günbəzlə örtülüb.
“Ornament bəzəklərinə görə türbənin
tikintisində Əcəmi
memarlıq məktəbinin
təsiri duyulur. Bəzi məlumatlara görə, abidə görkəmli Azərbaycan ilahiyyatçısı,
şair, filosof və sərkərdə Şeyx Babı Yaqubun şərəfinə
ucaldılıb. Bəlkə də,
elə bu səbəbdən el arasında
bəzən ona Şıxbaba türbəsi
də deyilir”. (Nazim Tapdıqoğlu)
Bu tarixi memarlıq abidəsinin tədqiqi ilə XIX-XX əsrlərdə bir çox rus alimləri də məşğul olub.
Orta əsrlər dövrünün
məşhur araşdırıcısı
A.Brozqula və akademik T.Roskovski öz tədqiqatlarında
Şeyx Babı Yaqub türbəsinin XII əsrə aid olduğunu göstəriblər. Daha sonra
rus tədqiqatçılarından
professor V.Kraçkovskaya da
bu türbə ilə bağlı araşdırma aparıb və onun XIII əsrə aid olduğunu təsdiqləyib. 1930-cu illərdə şərqşünas
alim M.Xanikov da Babı türbəsini
tədqiq edib.
XX əsrin ikinci yarısında rus tarixçiləri ilə bərabər, Azərbaycan alimləri də (Ə.Salamzadə, Ş.Fətullayev, M.Nemət,
K.Məmmədzadə) Şeyx
Babı Yaqub türbəsinin tədqiqilə
bağlı maraqlı
araşdırmalar aparıblar.
Onların da elmi qənaətinə görə,
türbə Naxçıvan
(Əcəmi) memarlıq
məktəbinin üslubunda
inşa edilib.
Babının qədim kəhrizləri, tarixi abidələri göstərir
ki, hələ lap qədim zamanlardan burada bizim əcdadlarımız
yaşamışlar.
Mənbələr göstərir ki,
Şeyx Babı Yaqubun çoxlu sayda müridləri olub. Onlar Qarabağda, Azərbaycanın
digər bölgələrində
fəaliyyət göstəriblər.
Hətta
Şeyx Babı Yaqub öləndən sonra belə, onlar bu ərazilərdə
fəaliyyətlərini davam
etdiriblər. Bu fikri Azərbaycanın bir çox bölgələrində aparılan
arxeoloji və tarixi araşdırmalar zamanı bu tipli qəbirüstü abidələrdə aşkar
edilən yazılar təsdiq edib. Belə güman edilib ki, Şeyx
Babı Yaqub orta əsrlərdə Qarabağda çox nüfuzlu və hörmətli sufi
şeyxi olub.
Arxeoloji qazıntılar yeni faktlara işıq
salır
Tarixçi Fəzullah Rəşidəddin “Cami ət-təvarix” əsərində
bildirir ki, şeyx Babi Yaqub XIII yüzillikdə yaşayıb. Dövrünün böyük alimi
və təriqət mürşidi olub. Elxanlı sultanları ona daim hörmətlə yanaşıblar. O, bu
dövlətin ictimai-siyasi
həyatında önəmli
rol oynayıb. Ölkədə taxt-tac qazanmaq
istəyən feodallar
birinci onunla siyasi birliyə daxil olarmış.
Arxeoloji araşdırmalar zamanı bu türbənin yanında qədim hamam xarabalığı da aşkar olunub.
Onu da deyək
ki, ta qədim
zamanlardan yerli kənd əhalisi arasında bir fikir dolaşıb: “Bu türbədən qonşu
Əhmədalılar kəndinə
və Irana yeraltı yol olub...”
“Ta qədimdən kənddə dolaşan bu fikirlə bağlı qəbiristanlığa
getdim. Gördüm ki, bu yollar
var. Amma burada əsaslı arxeoloji qazıntılar aparılmadığından
yolların istiqamətini
müəyyən etmək
çətindir...” (Nazim
Tapdıqoğlu).
Yaxın zamanlarda Babı kəndinin ərazisində orta əsrlər Qarabağına
aid iri yaşayış
məskəni aşkarlanıb.
Bu barədə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Arxeologiya və Etnoqrafiya Institutunun Bərdə arxeoloji ekspedisiyasının rəisi
Arif Məmmədov məlumat verib. Onun sözlərinə görə, buradakı böyük xanəgahda
XVIII əsrə aid məscid,
hamam kompleksi, hücrələrin qalıqları
var: “Həmin ərazidən 3 km. məsafədə ”Nağara təpəsi"
deyilən ərazidə
antik və ilk orta əsrlərə aid yaşayış yeri də aşkarlanıb. Kürdmahmudlu kəndində isə
yeraltı sərdabə
aşkara çıxarmışıq.
Burada tədqiqatlar aparmağa çox böyük ehtiyac var. Bu ərazi orta əsrlər Qarabağına
aid ən böyük
tapıntıdır".
Bundan başqa,
tarix elmləri doktoru, arxeoloq Xəqani Alməmmədov deyib ki, XIII əsrə aid Şeyx Babı Yaqub xanəgahında aparılan
qazıntılardan sonra
abidənin yaxınlığında
həyata keçirilən
növbəti arxeoloji
tədqiqatlar nəticəsində
daha bir türbənin qalıqları
və xanəgahın
mühafizə divarları
torpaq qatının altından çıxarılıb.
Onun sözlərinə görə,
tapıntılar Azərbaycan
Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyinin “Azərbərpa” Elimi-Tədqiqat
Layihə Institutunun mütəxəssislərinə təhvil verilsə də, onun mühafizəsi
normal şəkildə təşkil
edilməyib. Açıq hava şəraitində qalan arxeoloji tapıntıların xüsusi
mühafizəyə ehtiyacı
var, əks təqdirdə, onu qoruyub saxlamaq mümkün olmayacaq.
Artıq
yağmurlu havaların
yaxınlaşdığını deyən arxeoloq bildirib ki, Şeyx
Babı Yaqub xanəgahında torpağın
altından çıxarılan
tapıntılar rütubətli
hava şəraitində
qısa müddət ərzində tamamilə sıradan çıxacaq.
O qeyd edib ki, Şeyx Babı
Yaqub türbəsi Şuşa və
Xudafərin körpüsündən
sonra Qarabağ bölgəsində ən
dəyərli və böyük tarixi abidələrdən hesab olunur. Burada açıq muzey
yaradılması nəzərdə
tutulur. Bu xanəgah bərpa olunarsa, turizm üçün çox əlverişli tarixi abidələrdən birinə
çevriləcək.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər
Qrupu
KIV-ə Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə
çap edilir
Azadlıq.- 2012.- 12 yanvar.- S.14.