Tarixə silinməz imza atan azərbaycanlı rəssam və memar

Ağa Mirək Mirzə Qiyas

Azərbaycan mədəniyyət tarixində XVI əsr Təbriz rəssamlıq məktəbinin xüsusi yeri var. Bu məktəb tarixə əbədi iz qoyan misilsiz sənət inciləri bəxş etmişdir. Həmin tarixdə Azərbaycanın paytaxtı Təbriz şəhəri şərqin əsas mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Bu dövrdə yetişən görkəmli sənətkarlardan biri də Ağa Mirək Mirzə Qiyas idi. Onun adı Azərbaycanın ən gözəl memar və rəssamları sırasında yer alır.

Təbrizdə Şah İsmayıl və Təhmasibin zəngin saray kitabxanasında çalışan Behzad və Sultan Məhəmməd kimi böyük sənətkarlarla, Ağa Mirək Mirzə Qiyas da vardı. Onun adı dünya rəssamlıq tarixinə yaxşı tanışdır.

Onun yüksək ustalıqla işlənmiş əsərləri bir çox dünya muzeylərində, o cümlədən “Məcnun səhrada”, “Xosrov və Şirin qızların söylədiyi əfsanələri dinləyərkən” və “Xosrovun taxta çıxması” kimi əsərləri Londondakı Britaniya muzeyində saxlanır.

Amma Ağa Mirəkin adı tarixə əsasən hind imperatoru Humayunun şərəfinə ucaldılan məqbərənin memarı kimi düşmüşdür. Bu əsərlə eyni zamanda böyük sənətkar Hindistan mədəniyyəti tarixində əbədi iz qoymuşdur. Unikal memarlıq abidəsinin xüsusi yaranma tarixi var. 1544-cü ildə böyük Moğollar sülaləsindən olan hind imperatoru Humayun əfqan hakimi Şirxanla döyüşdə məğlub olaraq ailəsi və yaxın adamları ilə birlikdə səfəvi şahı I Təhmasibin sarayına sığınmır. Humayun hakimiyyət uğrunda mübarizədə Təhmasibdən dəstək istəyir. Bir neçə ildən sonra şah I Təhmasib Budaq xan Qacarın sərkərdəliyi altında 12 minlik qızılbaş ordusunu ona qoşur. Bu dəstək sayəsində Şirxanı məğlub edən Humayun Böyük Moğolların taxt-tacını geri qaytarır.

Humayun Təbrizdə mədəniyyət və sənətkarlıqla yaxından maraqlanır, saray kitabxanasının, bədii emalatxanaların, miniatür sənəti ustalarının, xəttat və memarlarının əsərləri ilə tanış olur və Azərbaycan incəsənətinə heyran qalır. O, taxtını geri qaytarandan sonra bu gözəl nümunələri Hindistanda öz sarayında yaratmaq qərarına gəlir. Yenidən hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra Humayun məşhur Azərbaycan sənətkarlarını Dehliyə öz sarayına dəvət edir. Miniatürçü rəssam Mir Seyid Əli də həmin sənətkarlar arasında idi. Hələ Təbrizdə ikən Humayun Seyid Əliyə 16 cildlik “Əmir Həmzə” dastanına illüstrasiyalar işləməyi sifariş verir. O, azərbaycanlı rəssamı “Əmir Həmzə” dastanının 16 cilddə nəzərdə tutulan və 2400 illüstrasiya ilə bəzədilməli olan unikal əlyazmasının işlənməsinə ümumi rəhbər təyin edir. Bu qiymətli əlyazmanın üzərində 30-dan artıq rəssam işləmişdi.

Humayunun şərəfinə ucaldılan məqbərə

Astrologiya və rəssamlığa dərin maraq göstərən Humayun Mir Seyid Əli ilə rəssamlıq dərsləri keçmək və astronomik müşahidələr aparmaq üçün tez-tez Şirxan tərəfindən tikilmiş bir binaya gəlir. Onun nadir əlyazmalar saxlanan zəngin kitabxanası da burada yerləşirdi. Belə günlərdən birində, 1565-ci il yanvarın 24-də Humayun kitabxananın damına çıxaraq üfüqdə Venera planetinin görünməsini gözləyir. Taleyin işi elə gətirir ki, qaranlıq düşəndən sonra Humayun aşağı enmək istəyir. Amma bədbəxt hadisə baş verir. İkinci pilləyə ayaq qoyarkən müəzzinin azan səsini eşidir və əyilmək istəyəndə paltarının ətəyi ilişir. Humayun pilləkəndən üzüstə yıxılır, başı partlayır və ölür.

Qeyd edildiyi kimi, Humayun Azərbaycandan öz ölkəsinə geri qayıtdıqdan sonra Səfəvi memarlığının böyük pərəstişkarına çevrilmişdi. Bunu unutmayan xanımı Həmidə Banu Bəyim həmin il Məkkə ziyarətindən qayıdarkən Azərbaycandan keçdiyi zaman memar Ağa Mirək Mirzə Qiyası özü ilə sevimli ərinin məqbərəsini tikdirmək üçün Dehliyə gətirir.

Tikintisi səkkiz il davam edən məqbərə 1573-cü ildə başa çatır. Azərbaycanlı memar Ağa Mirək sübut edir ki, bu qədər yolu boş yerə qət etməyib. Hind sənətşünaslarının fikrincə, həmin məqbərə Hindistanda bu cür xatirə komplekslərinin tikilişində dönüş nöqtəsinə çevrilir. Unikal abidə Böyük Moğollar dövründə ucaldılmış bu tipli məqbərələrin birincisi olur. Bənzər abidələrin zirvəsi isə, heç şübhəsiz, dünya memarlığının Aqradakı şedevri Tac-Mahal sayılır. Məlum olduğu kimi, onun memarı da mənşəcə türk olan memar Məhəmməd İsa Əfəndidir.

Böyük tarixin şahidi olan sənət incisi

“Ağa Mirəkin ucaltdığı məqbərə kvadrat formalı görünüşə malikdir. Mərkəzdəki oktaqonal zalın ətrafında nisbətən kiçik daha 4 zal var. Ağa Mirək ən yaxşı Səfəvi ənənələrinə uyğun bir şəkildə məqbərənin ətrafında bağçalar salınmasını nəzərdə tutub. Bağ-bağat məqbərənin ”Nizaməddin" adlanan yerində salınıb. Məqbərənin özü iki geniş xiyabanın kəsişdiyi parkın ortasında tikilib. Çaharbağ adlandırılan bu cür planlaşdırma Təbrizdə, Qəzvində və Ərdəbildə saray bağlarının salınmasında da gözlənilmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İsa xanın (1547) oktaqonal məqbərəsi də həmin bağın içində yerləşir. Mütəxəssislərin fikrincə, belə formalı məqbərələr Hindistanda əvvəllər də tikilmişdi. Bunlar oktaqonal Divanxanalar - misal üçün, Şirvanşahlar saray kompleksi ilə qəribə bir oxşarlıq təşkil edir. Yaxud da əksinə, divanxanalar bu məqbərələrin kiçildilmiş nüsxələri sayıla bilər"(Vikipedia).

Zəmanəsinin böyük sənətkarı olan Ağa Mirək öz əsərində Səfəvi, Orta Asiya və türk memarlığına xas monumental səth strukturunu qoruyub saxlamaqla birgə, ona Hindistan üslubuna məxsus cizgilər də əlavə etmişdi. Səfəvi və Orta Asiya memarlarının məscid, saray və məqbərələrin bəzənməsində daha artıq istifadə etdikləri əlvan lövhələr əvəzinə, Ağa Mirək ağ mərmərlə müxtəlif çalarlı rəngli daşların uyuşmasına çalışmışdı.

Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, Hindistan tarixində Böyük Moğolların sonu və müstəqillik uğrunda mübarizə ilə bağlı bir çox faciəvi hadisələr həmin abidə ilə sıx bağlıdır. 1857-ci ildə Böyük Moğollar sülaləsindən olan hakimlərdən biri - Bahadur şah Zəfər Britaniya ağalığına qarşı müsəlman və hinduların məşhur üsyanının başında dayanır. Bu üsyan yatırıldıqdan və ingilislər vəziyyətə nəzarəti ələ aldıqdan sonra Bahadur şah öz ailəsi ilə Humayunun məqbərəsində gizlənir. Elə həmin ilin 22 sentyabrında ingilislər parka soxularaq, Bahadur şahın iki oğlunu və bir nəvəsini öldürür, onun özünü isə Ranquna sürgün edirlər. Teymurun xələflərindən axırıncısı elə burada da ölür.

Tarixdə görkəmli bir şəxs kimi qalan Humayunun adı Azərbaycan mədəniyyətinə əbədi həkk olunmuşdur. Onun adı altı əsas muğamdan birinin adında yaşayır. Deyilənə görə, “Humayun” muğamı imperator Humayunun Təbrizdə şah I Təhmasibin sarayında qaldığı zaman yaranmış, sonradan cilalanıb, indiki halına düşmüşdür.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 4 aprel.- S.14.