Görkəmli teatr xadimi Cəlil bəy Bağdadbəyov

Moskvada yüksək teatr təhsili

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında mühüm xidmətləri olan şəxsiyyətlərdən biri də Cəlil bəy Bağdadbəyovdur. Onun adı mədəniyyət tariximizə dövrünün görkəmli musiqi və teatr xadimi kimi düşüb. Bağdadbəyov xatirələrində yazırdı: “Mən Şuşa şəhərində 1887-ci ildə təvəllüd etmişəm. Uşaq ikən gördüyüm əyləncələr, tamaşalar, ümumiyyətlə, ictimaini toplayan yığıncaqlar yadımdadır. Gördüyüm xanəndə və aşıqlar bunlardır: Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Çarıqçı Bahadır, Çəkməçi Məhəmməd, Keçəçi Məhəmməd, Qaryağdıoğlu Cabbar...”.

Cəlil bəy ilk təhsilini Şuşada alıb, daha sonra isə Peterburq gimnaziyasında oxuyub. Azərbaycan Dövlət Teatr Texnikumunu bitirdikdən sonra Cəlil bəy Bağdadbəyov sonradan Moskvada teatr təhsilini davam etdirib. O, peşəkar teatr təhsili almış, Moskvada Y.Vaxtanqovun tələbəsi olmuş, Stanislavskinin təcrübə və biliklərini yaxşı mənimsəmişdir. Ona görə də o, aktyor sənətinə, teatr sənətinə dərindən bələd idi.

Ərəb, fars, fransız, rus, habelə Orta Asiya xalqlarının dilini öyrənən Bağdadbəyov uzun illər Teatr Texnikumunda dərs deyib. O həmçinin Ağdaş, Lənkəran, Şəki, Şuşa şəhərlərində fəaliyyət göstərən teatrlarda quruluşçu rejissor kimi də çalışıb.

İlk dəfə 1920-ci ildə Bibiheybət və Balaxanıda fəaliyyət göstərən teatr klublarında rejissor kimi fəaliyyətə başlayan Cəlil bəy burada həm də bədii rəhbər kimi çalışırdı. Onun əsərlərinin birində oxuyuruq: “Öz yaradıcılıq gücümü xalqımın çiçəklənməsinə sərf edirəm”.

Orta Asiya xalqlarının mədəni inkişafına kömək etmək, teatr və musiqi məktəblərinin təşkili üçün Azərbaycan hökuməti ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq ölkəmizin görkəmli sənətkarlarını Orta Asiyaya göndərmişdi. Cəlil bəy Bağdadbəyov da belə sənətkarlardan biri idi.

Cəlil bəy 1929-cu ildə Aşqabadda musiqi texnikumunda dram kurslarına rəhbərlik etmişdir. O, türkmən dram truppasını yaratmış, Aşqabad teatrı üçün “Aulda radio” pyesini yazmışdır.

O, Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərini də ilk dəfə türkmən dilinə tərcümə etmişdir. Ümumiyyətlə, Aşqabad Azərbaycan Teatrının inkişaf edərək sonradan Dövlət Opera və Dram Teatrına çevrilməsində Azərbaycan ziyalılarının və musiqişünaslarının böyük əməyi olmuşdur. Cəlil bəy Bağdadbəyovun da bu işdə xidmətləri çox olmuşdur.

Yeganə qızıyla birgə müharibə yollarında...

Cəlil bəy həmin teatrda həm yeni tamaşalar hazırlayır, həm də pyeslər yazırdı. Onun Düşənbə, Səmərqənd, Daşkənd, Kokand, Aşqabad və başqa şəhərlərin teatrlarında “Buxaranın əmiri”, “Parlayan ulduzlar” və s. pyesləri səhnəyə qoyulmuşdur.

Cəlil bəyin evi həmişə qonaq-qaralı olarmış. Orta Asiyanın sənət adamları, artistlər, rəssamlar tez-tez onlara gələrmişlər. Günlərin birində Bağdadbəyovların Aşqabadda yaşadığı evin qapısı yenidən döyülür...

Bu barədə sənətkarın qızı Züleyxa xanım belə yazırdı: “Atamın qapını açdığını yaxşı xatırlayıram. Otağa dəri pencəkli və papaqlı adamlar soxuldular. Onlar atama nə isə deyib evdə axtarışa başladılar. Qısa zamanda döşəmə kitab, kağız və digər əşyalarla doldu. Bu qatmaqarışıqlıqda anamın rəngi ağarmağa, gözlərindən yaş axmağa başladı. Atam onu sakitləşdirdi: ”Özünü ələ al, bu, anlaşılmazlıqdır, hər şey yoluna düşəcək". Çağırılmamış qonaqlar evi ələk-vələk etdikdən sonra kitab və kağızları, hətta fotoalbomu da kisələrə yığdılar. Onlar atamı apardılar. Əslində mən baş verənlərin mahiyyətini dərk etməsəm də, duyurdum ki, nə isə qorxulu hadisə baş verib".

Bundan sonra ailənin məhrumiyyət və əziyyət dolu günləri başlayır. Cəlil bəy həbs olunur və uzun müddət sürgün həyatı yaşamağa məhkum olur. Uzun sürən sürgün həyatı nəhayət başa çatdıqdan sonra Cəlil bəy Bağdadbəyov Daşkənddə qalıb xalq komissarının müavini vəzifəsində işləmək təklifini rədd edir və Bakıya qayıdır.

Bakıya qayıtdıqdan sonra Cəlil bəy Bağdadbəyov Azərbaycan Dövlət Teatr Texnikumunda müəllim kimi fəaliyyətə başlayır. Həmin vaxt “Xanlar” pyesi üzərində işləyən Cəlil bəy bu pyes əsasında film çəkməyi düşünürdü. Lakin nə film çəkildi, nə də o əsər tamaşaya qoyuldu. İkinci dünya müharibəsi başladı və onun məktəbli qızı Züleyxa Bağdadbəyova könüllü surətdə Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordusunun sıralarına daxil olaraq ön cəbhəyə getdi. O, Cəlil bəyin yeganə övladı idi. Əslində onların ailəsində dörd uşaq doğulmuşdu - iki oğlan, iki qız. Bacı-qardaşları vaxtsız vəfat etdiyindən, Züleyxa tək qalmışdı. Cəlil bəy o dövrdə özü də mədəniyyət xadimləri ilə birlikdə İrandakı Qızıl Ordunun tərkibində idi. Uzun müddət bir-birindən xəbəri olmasa da, Züleyxa ağır yaralanıb hospitalda müalicə olunduğu vaxt Cəlil bəy qızına baş çəkə bilmişdi. Müharibədən sonra ata-övlad hər ikisi vətənə qayıdıb.

Azərbaycan mədəniyyəti üçün böyük xidmətləri

Müharibədən sonra Cəlil bəy Bağdadbəyov quruluşçu rejissor kimi müxtəlif teatrlarda öz fəaliyyətini davam etdirib. Bakıda Konsert Birliyinə direktoru, Cəfər Cabbarlı adına Teatrın direktoru vəzifələrində çalışıb. O, eyni zamanda Teatr İnstitutunda “Müxtəlif dövrlərdə xalqların incəsənət tarixi” mövzusunda mühazirələr oxuyub. Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında göstərdiyi xidmətlərə görə ona əməkdar artist fəxri adı verilib.

Türkmənistan və Tacikistan teatrlarının bünövrəsini qoyan Cəlil bəy Bağdadbəyov rejissor, teatr təşkilatçısı, bədii rəhbər kimi xidmətlər göstərmiş, teatr xadimi idi. Onun yazdıqlarını oxuduqca qətiyyətlə Azərbaycanın ilk sənətşünaslarından biri olduğu qənaəti hasil olur. Azərbaycan musiqi tarixini və etnoqrafiyasını, xüsusilə də Qarabağ elatının məişət və gündəlik həyatını öyrənmək baxımından bu əsərlər mükəmməl mənbədir.

Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Dəli İsmayıl bəy, Mir Möhsün Nəvvab, Bağban Əkbər, Məcid Behbudov və onlarca başqaları haqqında ilk yazılı məlumatı məhz Cəlil bəy Bağdadbəyov verib. Azərbaycan muğamlarının tarixini də ilk dəfə yazan Cəlil bəydir. Məhz o, ağıl və məntiqlə bu muğamların Azərbaycan torpağında mayalanıb pərvazlandığını sübut edib. Eyni zamanda Azərbaycan musiqisinin qonşularımız olan gürcü və xüsusilə ermənilərə təsirini də ilk dəfə yazan Cəlil bəy Bağdadbəyov olub. Erməni və gürcülərin bizim xalq mahnılarımızı azərbaycanca oxuduqlarını da qələmə alıb. Cəlil bəy xalq havaları, rəqsləri haqqında da yazıb.

Cəlil bəy Bağdadbəyov həm də mükəmməl etnoqraf idi. Onun “Nişan”, “Paltarbiçmə”, “Toy”, “Duvaqqapma”, “Kənd toyları” yazılarını oxuduqca adət-ənənələrimizin bir daha hansı mənbədən qaynaqlandığının səbəbini anlayırıq.

Bağdadbəyovun əsərlərində Şuşada Cıdır yarışlarından söhbət açılır, bu yarışların növündən, necə təşkil olunmasından yazılır.

Cəlil bəy Bağdadbəyov xalqın dini adət-ənənələrini də qələmə almış, Şuşada keçirilən dini mərasimlərdən, Qarabağ şairləri tərəfindən yazılan dini qəzəllərdən, o cümlədən Qarabağı dolaşan dərvişlərdən, seyidlərdən, məşhur şəxsiyyətlərdən ətraflı və dolğun məqalələr yazıb.

Onun qələmə aldığı nağıl və rəvayətlərdə xalq həyat tərzinin müəyyən mənzərəsi təsvir olunub, xüsusilə də Qarabağ xanı Pənahəli xanın dövründə xalq arasında yayılan rəvayətlərin mahiyyəti açılıb.

Cəlil bəy Bağdadbəyov 21 aprel 1951-ci ildə 64 yaşında Bakıda vəfat edib.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 31 mart.- S.14.