Dədə Qorqud zamanından qalan Qazançı

Qazan xanın adını yaşadan qala

Naxçıvanın tarixi abidələri sırasında Culfa rayonunda mövcud olan qədim tikililərin də xüsusi yeri var. Bu abidələrdən bəzilərinin tarixi uzaq minilliklərə gedib çıxır. Belə qədim memarlıq xüsusiyyətlərinə malik qalalardan biri rayonun Qazançı kəndindən şimalda yerləşən Qazançı qalasıdır. Əlincəçayın hər iki sahilində yerləşən qalanın tarixi e.ə. II-I minilliyin əvvəllərinə gedib çıxır.

Tədqiqatçıların əksəriyyəti qalanın adının türk dilində olması fikrini irəli sürürlər. Onlardan bəziləri də Qazançı qalasının adını "Kitabi Dədə Qorqud" dastanının baş qəhrəmanlarından biri olan Qazan xanın adı ilə əlaqələndirirlər.

Günümüzə böyük bir tarixi dövrün şahidi olan qalanın divar qalıqları gəlib çatmışdır. Qalanın sol sahil hissəsində aparılan arxeoloji araşdırmalar zamanı əldə edilən gil qab parçaları burada Orta Tunc dövründən başlayaraq, Dəmir dövrünədək yaşayış olduğunu göstərir.

Qazançı abidəsinin yerləşdiyi ərazinin təbii cəhətdən müdafiə olunmasına baxmayaraq, bu ərazi relyefə uyğun şəkildə qala divarı ilə əhatə olunmuşdur. Arxeoloji qazıntı işləri aparılmadığından, divarların tikildiyi dövrü müəyyənləşdirmək çətindir. Amma memarlıq xüsusiyyətlərinə əsasən demək olar ki, qala divarları, əsasən, iki dövrdə inşa edilmişdir. Birinci dövrə aid tikintiləri təqribən e.ə. II minilliyin ortalarına və ikinci yarısına aid etmək olar. Divarların xarici tərəfində birtərəfli çıxıntılara rast gəlinir ki, diş biçimli belə çıxıntılara Çalxanqala abidəsində də təsadüf olunmuşdur.

Diqqətlə tədqiq olunduqda, qala divarlarının quruluşu onların dəfələrlə bərpa edildiyini göstərir. Divarların salamat qalan hissəsinin hündürlüyü 1-2 metrdir. Qalanın içərisində dördkünc planlı bina qalıqları var.

Qalanın sol sahil və sağ sahil hissəsi bir-birindən sıldırım qayalardan ibarət dərin dərə ilə ayrılır. Sağ sahil hissəsi hündür konusvari təpə formasındadır. Mənbələrə görə, təpənin zirvəsində yarımdairəvi bürclərlə möhkəmləndirilmiş qala olmuşdur. Abidənin sol sahili iki hissədən ibarət olub, hər tərəfdən sıldırım qayalarla əhatələnmişdir ki, bu hissədə yarımdairəvi bürclərin qalıqları saxlanmışdır. Qala çoxpilləli möhtəşəm müdafiə sistemindən ibarətdir. Sədlərdən bir-birinə keçid yolu var. Müdafiə divarları yonulmuş iri daşlardan yetkin memarlıq üslubunda inşa edilmişdir. Qazançı qalasının e.ə. II minilliyin əvvəllərində Əlincəçay vadisində yaşamış iri tayfa birliklərindən birinin mərkəzi olduğu güman edilir. Qala divarlarının tikinti texnikasıÿ Oğlanqaladakı ilə eynidir.

Burada aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış boz və çəhrayı rəngli gil qab nümunələri, daşdan əmək alətləri dən daşı və başqa nümunələr Boyalı Qablar mədəniyyəti üçün səciyyəvidir.

Qazançının “Qozbel körpü”sü də var...

Qazançı kəndi ərazisində yerləşən daha bir tarixi memarlıq abidəsi də eyni adlı körpüdür. Əlincəçay üzərində inşa edilmiş bu körpü xalq arasında “Qozbel körpü” adı ilə də məşhurdur. Körpüÿ XVI-XVII əsrlərdə Şərq memarlıq üslubunda tikilmişdir. Böyük İpək yoluna xidmət edən bu körpü vasitəsi ilə vaxtilə Qazançı kəndindən şərq istiqamətində uzanan və Ordubad ərazisində əsas yola birləşən karvan yolları keçmişdir. Körpü nisbətən yaxşı qalsa da, nəqliyyat üçün yararsızdır. Bununla belə, o, Azərbaycanın biraşırımlı körpülərinin ən yaxşı nümunəsi sayılır. Körpünün eni 3,55 m, uzunluğu 10,85 m, hündürlüyü 8,8 m-dir. Körpü azca yonulmuş çapma daşlardan tikilmişdir.

Culfanın maraqlı abidələrindən biri də Əbrəqunis nekropollarıdır. Bu, Culfa rayonunun Əbrəqunis kəndi yaxınlığında yerləşən orta əsrlərə aid üç nekropol kompleksidir. Qədim nekropollarda müxtəlif dövrlərdə xırda tədqiqat işləri aparılmışdır. Kəndin qərbində, Ərəfsə-Naxçıvan yolunun sağında, uzunsov təpənin üzərində yerləşən və orta əsrlərə aid olan I Əbrəqunis nekropolu əkin sahələri ilə əhatə olunmuşdur. Nekropolun sahəsi 3200 kv.m-dir. 1990-1991-ci illərdə abidədə kəşfiyyat xarakterli tədqiqat işləri aparılmışdır. Nekropol ərazisindəki qəbirlər müxtəlif dövrlərə aid olub, müxtəlif formalıdır. Buradakı şimal-qərb istiqamətində olan qəbirlərin başdaşıları dövrümüzə yaxşı vəziyyətdə çatmışdır. Tədqiqat zamanı daş-qutu qəbirlərin birindən aypara formalı tunc sırğalar tapılmışdır. Əksər sinə daşları dördüzlü prizma formasında olub, kobud hazırlanmışdır. Bəzi sinə daşları isə həndəsi və memarlıq ornamentləri ilə naxışlanmışdır. Onlardan birinin üzərində sxematik quş, ucları dəyirmiləşdirilmiş həndəsi xətlər, insan və ağac rəsmlərindən ibarət oyma naxışla haşiyələnmiş süjet həkk olunmuşdur. Abidədən forma verməyən, çəhrayı rəngdə bişirilmiş şirli və şirsiz qab qırıqları aşkar olunmuşdur. Nekropolun XIV-XVII əsrlərə aid olduğu güman edilir.

Əbrəqunis nekropolları

Bu nekropoldan bir qədər aralıda, nalşəkilli kiçik təpə üzərində yerləşən II nekropolu orta əsrlərə aid arxeoloji abidədir. Nekropolun sahəsi 5600 kv.m-dir. Abidədə 1991-ci ildə kəşfiyyat xarakterli tədqiqat işləri aparılmışdır. Nekropoldakı qəbirlər qiblə istiqamətindədir. Qəbirlərin əksəriyyətinin başdaşıları saxlanmışdır. Düzbucaqlı prizma formalı sinə daşları kobud hazırlanmış, birinin üst hissəsi tağvari tamamlanmışdır. Digərinin üstündə isə insan təsviri vardır. Nekropolda bütün Azərbaycan ərazisində geniş yayılmış qəbirüstü qoç daşları da vardır. Lakin onların əksəri pis saxlanmışdır. Nekropoldan son orta əsrlərə aid şisli və şirsiz saxsı, yüksək keyfiyyətli fayans qab sınıqlarıdan ibarət yerüstü materiallar aşkar olunmuşdur. Nekropol tədqiqatçılar tərəfindən XIV-XVII əsrlərə aid edilir.

Əbrəqunis çayının sol sahilində yerləşən III Əbrəqunis nekropolu da orta əsrlərə aid arxeoloci abidədir. Nekropolun sahəsi 1800 kv.m-dir. Abidə yaşayış binaları ilə əhatə olunmuşdur. Nekropol ərazisində 1991-ci ildə kəşfiyyat xarakterli tədqiqatlar aparılmışdır. Nekropol ərazisindəki qəbirlərin başdaşıları ya saxlanmamış, ya da yararsız halda dövrümüzə çatmışdır. Əksəriyyəti qiblə istiqamətində olan qəbirlərin sinə daşları kobud şəkildə hazırlanmışdır. Bəzi qəbirlərin üstünə isə yonulmamış dördkünc daşlar qoyulmuşdur. Sinə daşlarına baxış keçirilən zaman heç bir yazıya və ya işarəyə rast gəlinməmiş, yalnız bir neçə qəbir daşında kiçik həndəsi naxışlar aşkarlanmışdır. Nekropolun yaxınlığında böyük alban-xristian monastırı olan Əbrəqunis monastırı (Müqəddəs Faddey monastırı) vardır. Tədqiqatçılar III Əbrəqunis nekropolunu XVI-XVIII əsrlərə aid edirlər.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 19 noyabr.- S.14.