Qədim incəsənət tariximiz

Yeni inkişaf mərhələsinə doğru

Albaniyada yayılmış incəsənət sahələrindən biri də daşişləmə sənətidir. Daş üzərində naxışaçama-qliptika dekorativ tətbiqi incəsənət abidələri arasında mühüm yer tuturdu.

(II yazı)

Məmurlar, hakimlər, yüksək vəzifəli şəxslər, əyanlar və kahinlər üzərində təsvirlər və yazılar olan müxtəlif qiymətli və yarıqiymətli daşlardan möhür kimi istifadə edirdilər. Arxeoloji qazıntılar zamanı Mingəçevirdə tapılan möhürlərin üzərində uzanmış qoyunlar, Şamaxıda tapılan möhürlərin üzərində kişi büstü təsvir edilmişdir. Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar xeyli möhür şəkli (bullalar) aşkar etmişdir ki, bu möhürlərdə insan, müxtəlif heyvanlar (zebu, maral, qoyun, it, şir və s.) quşlar (xoruz, qartal, göyərçin), əqrəb, fantastik varlıqlar (qanadlı öküz, peqas-qanadlı at və başqa əfsanəvi məxluqlar), müxtəlif bitkilər, atəşpərəstlik mehrabları, göy cisimləri, müxtəlif işarələr və s. təsvir edilmişdir. Bu rəsmlərin əksəriyyəti rəmzi məna daşıyırdı və dini etiqadla bağlı idi. Həmin təsvirləri zərdüştiliyin müqəddəs kitabı olan “Avesta”ya illüstrasiyalar kimi qiymətləndirmək mümkündür.

Daş üzərində bədii oymanın gözəl nümunələri Mingəçevirdə VI əsr məbədinin qazıntıları zamanı aşkar olunmuş sütun və kapitel qalıqlarında, pəncərənin oyuq və haşiyələrində, divarların dekorativ tərtibatı ünsürlərində qorunub saxlanmışdır.

Qəbirüstü abidələrin dekorativ tərtibatında da daş üzərində bədii oyma üsulu tətbiq edilirdi. O dövrə dair tapıntılar belə abidələrdə qədim alban bəzək motivlərindən - üzüm salxımı, altıguşəli xonça, günəş, xaç, dolama və buruq şəkilli xətlərdən istifadə edildiyini göstərir.

Albaniya incəsənətinin mühüm sahələrindən olan ağacişləmə sənətinin nümunələri Azərbaycan ərazisində az tapılsa da, əldə olunan nümunələr ağac üzərində oyma ustalarının yüksək məharətinə sübut edir. VI-VII əsrlərə aid taxta qablar yan-yana düzülmüş romb və ya üçbucaqlarla naxışlanırdı. Təsvir etdiyi səhnəni zənginləşdirmək üçün usta düzəltdiyi məmulatın dairəvi forması və hamar səthindən bacarıqla istifadə edə bilirdi.

Pirsaatçay vadisindəki IV-V əsrlərə aid edilən qədim qəbiristanlıqda aparılmış qazıntılar zamanı daş qutu qəbirlərdə aşkar edilmiş oyma naxışlı taxta qədəh dövrün ağacişləmə sənətinin nümunəsidir. Mingəçevirdə tapılmış taxta təknə üzərində oyma üsulu ilə naxışlanmış “maralların qaçışı” rəsmi də belə nümunələrdən biridir.

Sənətdə incə-incə işlər...

“Vikipedia”nın yazdığına görə, Mingəçevirdə qədim albanların müqəddəs od məbədinin yerində aparılmış qazıntılar zamanı tapılmış iki relyefin kompozisiyası çox plastik və ifadəlidir. V-VI əsrlərə aid olunan bir relyef yazılı daş üzərində həkk edilmişdir. Burada üz-üzə dayanmış “müqəddəs” baftalı iki tovuzquşu təsvir olunmuşdur. Onları bir-birindən “müqəddəs” ağac rəsmi ayırır. Tədqiqatçıların fikrincə, yuxarı hissəsində geniş oyuğu olan bu daşın üstündə qurban kəsilirdi.

Qafqaz Albaniyasında sümük üzərində oyma sənəti də geniş yayılmışdır. Mingəçevirdə aparılmış arxeoloci qazıntılar zamanı III-IV əsrlərə aid edilən sümük daraqları aşkar etmişdir ki, onlardan da birinin üzərində məhsuldarlıq ilahəsini təmsil edən maral təsviri vardır. Darağın o biri üzünü hərəsində üç konsentrik dairə, eləcə də şimşək və ildırımın rəmzi olan nöqtəli qoşa dolanbac xətti və nöqtələri olan üç sıradan ibarət naxış örtür. Yerli inama görə, darağın bu naxışları onun sahibini bədnəzərdən qoruyurdu. Həmin dövrə aid edilən digər sümük daraq günəşi əks etdirən iki üfüqi zolaqda yerləşdirilmiş konsentrik dairələrlə naxışlanmışdı.

Qədim Azərbaycanda şüşə istehsalı üçün zəruri olan zəngin xammal - kvarslı qum, soda, əhəng, meşə materialları, oda davamlı gil ehtiyatları mövcud olduğundan III-VII əsrlər incəsənətinin geniş yayılmış növlərindən biri də bədii şüşə sənəti idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən şüşə kürələrin varlığı, istehsal çıxarları, yarımfabrikatlar və s. Azərbaycan ərazisində istehsalın bu sahəsinin geniş yayıldığını sübut edir. Həmçinin məlum olur ki, erkən orta əsrlərdə burada şüşəni iki texnoloci üsulla - daha qədim tökmə və üfürmə üsulları ilə hazırlamışlar. “Vikipedia”nın yazılarından məlum olur ki, bədii şüşə məmulatı nümunələri olan kuzə formalı şüşə qablar, vazalar, piyalələr, dərman və ətir qabları, qədəhlər, kuboklar, müxtəlif bəzək şeyləri Mingəçevirdə, Ismayıllıda, Şamaxıda, Gəncədə, Qəbələdə, Yuxarı Qarabağda və başqa yerlərdə aşkar edilmişdir. Eramızın III əsrinə aid edilən ən qədim şüşə qab Mingəçevirdə tapılmışdır. Arxeoloqların Azərbaycanda aşkara çıxardığı şüşə tapıntıları zaman keçdikcə həm yerli bəzək şeylərinin, həm də qabların çeşidlərinin müxtəlifləşdiyini, onların bədii dəyərinin artdığını sübut edir. IV Əsrdən başlayaraq möhürlər, VII əsrdə halqalar, daha sonra bilərziklər meydana çıxır. Vazalarla yanaşı, IV əsrdən başlayaraq yerli piyalə və kuzələrin, V əsrdən isə qədəhlərin istehsalı artır. Qadınlar üçün yumru, yastı, tilli bilərziklərlə yanaşı, eşmə üsulu ilə hazırlanan bilərziklər göy, yaşıl, sarı, qəhvəyi, qara və s. rəngli şüşələrdən düzəldilirdi. Belə bilərziklər dairəvi və ya üçbucaqlı en kəsiyinə malik idi. Bəzi şüşə qolbağıların ucları ilan başı formasında da hazırlanırdı.

Elm üçün qiymətli dəlillər

Arxeoloji komplekslərdə tapılan çoxsaylı dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri təsdiq edir ki, daş və metal üzərində oyma sənətinin, zərgərlik və şüşə emalının yüksək keyfiyyətli məhsullarını hazırlayan sənətkarlıq mərkəzləri və bütöv məktəblər mövcud olmuşdur. Şamaxıda, eramızın III əsrinə aid daş qutu qəbrində aşkar edilmiş zərli gümüş döyrə yüksək ustalıq və bədii zövq nümunəsidir. Döyrənin içərisi başdan-başa ov səhnəsi ilə örtülmüşdür: dördnala çapan atın üstündəki süvari geri çevrilərək oxunu dağ keçisinə doğru tuşlamışdır. Texniki baxımdan nadir sənət nümunəsi yaradan yerli usta forma və tənasübü pozmadan mürəkkəb ov səhnəsini qabın yarımkürəvi müstəvisinə həkk etmiş, bununla yanaşı, rəsmin realizmini qoruyub saxlaya bilmişdir.

Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə (V.Q.Lukonin, Q.O.Qoşqarlı), Şamaxıdan tapılmış qab üzərində I Şapurun oğlanlarından biri, o dövrdə (III əsrin 70-90- cı illərində) imperiyanın şimal vilayətlərinin, o cümlədən Adurbadaqanın hakimi, gələcək şahənşah Nərsə təsvir edilmişdir. Güman etmək olar ki, bu nadir qab məhz Azərbaycanın torevtika emalatxanalarından birində hazırlanmışdır.

Bakıda tapılmış, VI-VII əsrlərə aid zərli gümüş kuzə də bədii metal sənətinin nadir nümunələrindən sayılır. Kuzənin üstü başdan-başa mürəkkəb naxışlarla oyulmuşdur. Zərlənmiş fon dörd romba bölünmüş, onların ayrı-ayrılıqda hər birinin içində xoruzun, qırqovulun, otyeyən heyvanı didişdirən qartalın və əfsanəvi Simurq quşunun təsvirləri verilmişdir.

Lənkəranda tapılmış, boynunda “müqəddəs” baftası olan vəhşi qoç təsvirli gümüş döyrə də bu sənətin maraqlı nümunələrindən biridir. Elə bil nəyi isə gözləyən, sərt buynuzlu bu heyvan başını yüngülcə arxaya çevirmişdir. Onun bədəni başdan-başa yuna bənzər döymə naxışla nöqtələnmişdir.

Azərbaycanın şimal vilayətlərindən (eləcə də müasir Cənubi Dağıstandan) tapılan, adətən VI-VIII əsrlərə aid edilən tunc qablar, kuzələr və buxurdanlar da nadir sənət əsərlərindən hesab olunur. Bu sənət nümunələri arasında, hazırda Sankt-Peterburqdakı Dövlət Ermitajında saxlanılan, ötən əsrin əvvəllərində Naxçıvanda qədim əntiq əşyalar alverçisindən satın alınan tunc buxurdan xüsusi maraq doğurur. 35,6 sm hündürlükdə, tuncdan tökülmüş süvari heykəlciyi formasında olan bu buxurdan alimlərin ümumi rəyinə görə, yerli sənətkar tərəfindən düzəldilmişdir. Albaniya tarixinin ilk geniş tədqiqatçılarından olan K.V.Trever burada alban hokmdarı Cavanşirin təsvir olunduğunu güman edir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 23 noyabr.- S.14.