Şuşada da bir Təbrizli var...
Tarixi on
iki məhəllədən biri
Yüz
illərdən bəri Qarabağın qəlbi sayılan
Şuşanın özəlliklərindən biri də şəhərin
tarixi ayrı-ayrı məhəllələrdən meydana gəlməsidir.
Şuşa şəhəri yarandığı vaxtdan etibarən
yeni-yeni məhəllələrlə genişlənməyə
başlamışdır. Bu formalaşma XIX yüzili əhatə
edən üçüncü mərhələ ilə
başa çatmışdır. Bu tarixdə şəhərin
dağlıq qərb hissəsində yeni 12 məhəllə
salınmışdı.
Şuşa şəhərinin ilk məhəllələrindən
biri Təbrizli məhəlləsidir. Bu məhəllə sakinləri
Təbrizdən Bayat qalasına, ordan Şahbulağa, ordan isə
Şuşa şəhərinə gəlmişlər.
Onların Bayat qalasına gəlməsi
haqqında tarixçi Mirzə Camal Qarabaği yazır: “Hələ
Qarabağın Xəmsə mahalları ona tabe
olmadığı zaman (Pənah xan) ətraf xanların öz
üzərinə hücum edəcəkləri təqdirdə
ailə və qohumlarının, qulluqçu və yaxın
adamlarının və (el) böyüklərinin qorunması
üçün ellərin arasında münasib bir yerdə
qala tikilməsini lazım bilmişdi. Məşvərətdən
sonra, indi Kəbirli mahalı içində olan Bayat
qalasının binası qoyuldu. Qısa bir zamanda möhkəm
hasar və xəndək qayrıldı, bazar, hamam və məscid
tikildi. Xan bütün ailəsini, qohumlarının və el
böyüklərinin əhli-əyalını oraya
topladı. Ətrafda olan camaat, hətta Pənah xanın tərəqqisini,
onun rəftar və məhəbbətini eşidən Təbriz
və Ərdəbil vilayətlərinin bir çox əhalisi
və sənətkarları belə öz ailələri ilə
birlikdə gəlib Bayat qalasında yerləşdilər. Bayat
qalası müsəlman tarixi ilə 1161, xristian tarixi ilə
1745-ci ildə tikilmişdir ( Hicri 1161-ci il miladi 1748-ci ilə bərabərdir)”.
Bundan başqa, İbrahimxəlil xan Cavanşir 1783-cü ildə və 1785-ci ildə
Təbriz xanlığına yürüş zamanı oradan
xeyli ailə gətirib Təbrizli məhəlləsinə yerləşdirmişdi.
Həmin dövrdə hələ Təbrizdə
yaşayanÿ Ağa Hüseyn Arif İbrahimxəlil xan
Sarıcalı-Cavanşirin Təbrizə
yürüşünü şeirlərində pisləmişdi.
O, bu yürüşlə bağlı yazırdı:
Vurhavur, zülmi-Cavanşirə dəxi qalmadı
tab,Dağılıb hər biri bir guşədə pünhan
oldu...
Şəhərdə müəyyən mahaldan və
el-obadan gəlib kompakt halında yaşayanlar da vardı. Bu
yaşayış sahələri sonradan böyük məhəllələrə
çevrildi: Dəmirçihəsənli mahalı
(Mamaylı, Xocavənd), Cavanşir-Dizaq mahalı
(Hacılı, Yağləvənd, Qaraxanbəyli, Merdinli,
Seyidmahmudlu, Dədəli, Zərgər və dəmirçilərin
yaşadıqları məhəllə), Cavanşir mahalı
(Köçərli, Keştazlı, Şıxbabalı, İlxıçı-Muğanlı),
İyirmidörd mahalı(Saatlı), Kəbirli mahalı
(Qurd-Dördlər, Qurd-Gürcüstan, Qurd-Qaradağlı,
sonradan Seyidli), Ağadədəli məhəlləsi (öz
adını Cəfərqulu xan Sarıcalı-Cavanşirə
bağlı olan Ağa bəy Dədəlinin
yaşadığı ünvandan alıb), Hacıyusifli məhəlləsi
(məşhur divanbəyi Hacı Yusif ağa Hacı Rəhim
ağa oğlu Muğanlının adından
götürülüb), Gəlmələr məhəlləsi
(müxtəlif yörələrdən gəlmiş adamlar tərəfindən
şəhərdə salınmış yaşayış
massivi idi).
Şəhərin
ən qədim məhəlləsi
1823-cü ildə Yermolov və Mogilyevski tərəfindən
tərtib olunmuş vergi dəftərində şəhərin
məhəllələri və demoqrafik mənzərəsi əks
olunmuşdur: Təbrizli məhəlləsi,
Qazançılı məhəlləsi, Əylisli məhəlləsi.
Eyni zamanda, şəhərdə başqa mahal və
obalardan da gəlib kompakt halında yaşayanlar da vardı. Bu
yaşayış sahələri sonradan böyük məhəllələrə
çevrildi.
Təbrizli Şuşanın ən qədim məhəlləsi
sayılır. Bu məhəllənin sakinləri Qarabağ mədəniyyətinə
təkan vermişlər. Burada yaranan gözəl muğamlar
sazı, qəzəllər qoşmanı kölgədə
qoyub. Qarabağın bir çox şairləri bu məhəllədən
çıxıb. Həmin şairlərdən Ağa
Hüseyn Arif, Abdulla Canızadə, Süleyman Faxir,
Əbdül Şahin, Mirzə Nəcəfqulu Şəms-Zakir,
Fərruxi və başqalarının adını çəkə
bilərik. Bu məhəllə sakinlərinin əksəriyyəti
savadlı olub. 1797-ci ildə Şuşada tərtib olunmuş
bir sənədə qol çəkib şahidlik edənlərin
böyük çoxluğu Təbrizli məhəlləsinin
sakinləridir. Məhəllə ilk dövründə sənətkarlar
məhəlləsi olsa da, tez bir zamanda mədəniyyət
beşiyinə çevrilib. Bundan başqa, Şuşa şəhərindən
ilk Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər seminariyasında oxuyan Təbrizli
məhəlləsinin sakini idi. Həmin şəxsin,
Əbdüləli Bağır oğlu Muxtarovun Azərbaycanda
maarifçiliyin yayılmasında önəmli rolu olub.
Yazıçı, publisist Ənvər
Çingizoğlu Qarabağ tarixi ilə bağlı
araşdırmalarında Təbrizli məhəlləsi
haqqında maraqlı bir məqama da toxunur. Təbrizli məhəlləsinin
bünövrəsi qoyulana qədər Qarabağda Xudadad
(farsca Allahverdi) adı yox idi. Qarabağa bu adı Təbrizdən
gətirmişdilər. Ad daşıyıcılardan biri
Xudadad xan Dünbili Təbrizin hakimi olmuşdu. Məhəllə
sakinlərindən biri bu adı öz oğluna qoymuşdu.
Şuşa şəhərinin digər məhəllələrində
tanınmış birisini çağıranda adının
sonuna, Təbrizli məhəlləsində isə önünə
ağa sözü əlavə edilirdi. XVIII yüzilin ikinci
yarısından başlayaraq Aşura təziyəsi əsasən
Təbrizli məhəlləsində keçirilirdi. Mərasim
daha izdihamlı, daha gur olduğundan, şəhər
qazısı da bu məhəllədə təziyəyə
qatılırdı. 1840-cı illərin önlərində
ruslara arxalanan ermənilər Təbrizli məhəlləsinin
təziyə məclisinə lağ eləmişdilər. Təziyədə
iştirak edən şəhər qazısı Mirzə
Əbülqasım bəy Mirzə Əli bəy oğlu
Haqverdiyev ermənilərin əleyhinə
fitva hazırlamış, bu işin həyata keçirilməsini
şəhər deputatı, Təbrizli məhəlləsinin
ağsaqqalı Hacı Hüseyn Kərbəlayı Mustafa
oğluna tapşırmışdı. Məhəllə əhli
hərə bir dəyənək götürüb erməniləri
xurd-xəşil eləmişdilər. Şəhər qəza
idarəsinin polisləri və keşikçilər qəzəbli
kütləni güc-bəla ilə yatırmışdı.
Erməniləri fitnəsi haqqında çara məlumat
verilmişdi.
Sənət
və tarix yaradan təbrizlilər
Eyni zamanda, 1906-cı il erməni basqınlarında
keçmiş Təbrizli məhəlləsinin sakinləri
müdafiədə fəallıq göstərmişdilər.
Belə cəsur fəallardan biri də Əfrasiyab Əzimov
idi. O, vətənpərvər, el qədri bilən bir qəhrəman
kimi tanınmışdı. 1905-1906-cı illər erməni-müsəlman
qırğınlarında igidliyi sayəsində neçə-neçə
günahsızı ölümdən qurtarmışdı. Mir
Möhsün Nəvvab yazır: “Müsəlmanlar da bir
neçə yerdə səngərlər tərtib etmişdilər.
Birinci səngər Vəzirzadələrin evinin
qabağında, ikinci səngər isə Hacı Həsən
Qaraşirzadənin evinin içində və baş tərəfində
idi. Bu səngərləri tərtib edən və onların
başçısı Abbas bəy Talıb bəy oğlu idi.
Üçüncü səngər isə Məşədi Kərimin
və erməni Xaçatur oğlunun evləri idi. Bu səngərləri
yaradan və onların rəhbəri bizim Mir İbrahim
Ağamirzadə idi. Dördüncü səngər isə
Ağadədəlidə idi. Onun da böyüyü və rəhbəri
Əfrasiyab Hacı Əzim oğlu idi. Beşinci səngər
Təzə məhəllədə yerləşirdi. Onun rəhbəri
isə Məşədi Abış Bəylər oğlu idi.
Altıncı səngər isə mərhumə Gövhər
ağanın evi və həyəti idi. Bu səngərin rəhbəri
və istiqamətvericisi cənab Axund Molla Şükür
idi”. Əfrasiyab Əzimovÿhəm “Difai”, həm də
“Qarabağ məclisi” təşkilatlarının fəal
üzvü olmuşdu. “Difai”, həm də “Qarabağ məclisi”
təşkilatlarının üzvlərindən biri də
keçmiş Təbrizli məhəlləsinin sakinlərindən
Məşədi Süleyman Kərbəlayı Allahverdi
oğlu Əsgərov idi. Təbrizli məhəlləsinin əhalisi
azad icma idi. Onlar xan divanına, rus üsul-idarəsi dönəmində
dövlətə vergi ödəyirdilər. Şuşa şəhərinin
digər məhəllələrində olduğu kimi, Təbrizli
məhəlləsində də əhalinin başlıca məşğuliyyət
sahələri sənətkarlıq və ticarət idi. Məhz
sənətkarlar və tacirlər Təbrizli məhəlləsi
əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil
edirdi. Maraqlıdır ki, bu məhəllənin əhalisinin
hamısı Təbrizlidirmi? Mənbələri diqqətlə
araşdırdıqda bu məsələnin də
düzgün izahını vermək mümkündür. Qənaət
budur ki, bu məhəllədə əslən Təbrizli
olanlarla yanaşı, Qaradağdan, Naxçıvandan,
Şirvandan və digər yörələrdən gələnlər
də məskunlaşmışdılar. Təbrizli məhəlləsi
XIX yüzilin ikinci yarısından sonra tarix meydanından
çıxdı. Bu məhəllənin sakinləri digər
məhəllələrdə məskunlaşdılar.
Ümumiyyətlə, Şuşanın başqa məhəllələri
kimi, Təbrizli məhəlləsi də şəhərin
tarixinin ayrılmaz hissəsini təşkil edir.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi
Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir
Azadlıq.- 2013.- 2 oktyabr.- S.14.