Azərbaycanın
dövlətçilik tarixində vəzirlik
Abbasilərdən başlanan vəzifə
Türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycanın tarixində
mövcud olmuş
dövlətlərdə vəzirlik önəmli bir vəzifə sayılmışdır. Bu barədə
tarixi mənbələrdə və bədii
əsərlərdə kifayət qədər maraqlı hekayətlər
var. Əsasən, birinci
şəxsin “sağ əli” sayılan bu şəxslər çox
hallarda böyük nüfuz sahibi olmuş və xalq
arasında xeyli məşhurlaşmışlar.
Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, I Şah Abbasın
zamanına qədər vəzir vəzifəsi sırf mülki vəzifə olmuşdur.
O, divanın gəlirinə, habelə bütün
əyalətlərdən xəzinəyə daxil
olan məbləğlərə və digər
“büyutat”a nəzarət
edirdi.
Abbasilərə
qədər idari sistem
içində rəsmən “vəzir” ünvanı ilə
çağırılan bir vəzifəli
şəxs olmamışdır. 750-ci ildə Abbasi
dövləti yaranıb inkişaf başlayanda xəlifənin işlərini
üstünə götürən və ona
yardım edən təsisat da inkişaf etməyə
başladı. Bu səbəbdən,
Abbasilərin ilk xəlifəsi
Əbul-Abbas Abdullah Əs-Səffah
750-754-cü illər zamanında, Həmədanlı Əbu Sələmə
Hafs ibn Süleyman əl-Hallal ilk
dəfə bu ünvanla
vəzifəyə təyin edildi. Bundan sonra bütün
Müsəlman dövlətlərdə həmin kəlimə
işlədilməyə başlandı.
Mənbələrdəki
məlumatlara görə, Abbasilərin ilk
dövrlərində vəzirlər, dövlət idarəsi
baxımından böyük səlahiyyətlərə
malik idilər. Necə ki,
Harun ər-Rəşid (786-809) xəlifə
olanda Yəhya ibn Xalid əl-Bərməkiyi
çağırıb özünə vəzir təyin etdiyini, dilədiyini vəzifəyə
götürə biləcəyini, istədiyini vəzifədən
azad edə biləcəyini, bu baxımdan, hər mövzuda
tam bir səlahiyyətə
sahib olduğunu
söyləmişdi.
Həqiqətən, Harun ər-Rəşid zamanında onun baş vəziri olmuş Yəhya qeyri-məhdud ixtiyar
sahibi idi, hətta Harun bunun nişanəsi olan hakimiyyət üzüyünü
ona vermişdi. Yəhyanın
iki oğlu Fəzl və
Cəfər xəlifənin sevimlisi idilər.
Xüsusilə Fəzl Harun ər-Rəşidin
süd qardaşı olduğuna
görə, onun üzərində böyük təsirə malik
idi. Deyilənlərə görə, Harun Fəzlin xatirini o qədər çox istəyirdi
ki, heç bir məclisdə onsuz oturmurdu. Bərməkilər özlərinə
hədsiz sərvət toplamışdılar. Onların Xorasanda 500 min nəfərlik
qoşunu vardı, bu qoşunun 20 min nəfərini
Bağdadda yerləşdirmişdilər.
Amma gün gəldi ki, Bərməkilərin artmaqda
olan nüfuzundan qorxuya düşən Harun
öz nökəri vasitəsilə Cəfərin
başını kəsdirdi. Yəhya və oğlu
Fəzl zindana salındılar. Onların bütün əmlakı müsadirə olundu. Yəhya ilə Fəzl ağır
işgəncələr altında zindanda
dünyalarını dəyişdilər. Bərməkilər
Abbasilər xilafətində 17 ildən artıq vəzirlik
etdilər. Onların yüksəliş və süqutunu
tarixin ən ibrətli səhifələrindən
hesab etmək olar.
İki ibrətamiz hekayət
O dövrün
şairlərindən biri belə rəvayət
danışır: “Bir gecə Fəzl Bərməki
məni sarayına çağırdı. Məlum oldu ki, həmin gecə oğlu olub, körpənin
haqqında şeir deməyimi istəyir. Mən
uşağın barəsində bir beyt şeir qoşub dedim. Fəzl mənə
yüz min dirhəm ənam
verdi, sonra
tapşırdı ki, atası Yəhyanın
və qardaşı Cəfərin də yanına gedib, şeiri onlara oxuyum. Elə də etdim, Yəhya ilə Cəfər də hər
biri mənə yüz
min dirhəm pul
bağışladı. Öz-özümə dedim:
”Bircə beytə görə 300 min dirhəm
qazandım".
Bu hadisənin üstündən illər keçdi. Ruzigar məni
Misirə aparıb-çıxartdı. Yolun
toz-torpağından təmizlənmək üçün
hamama getdim. Bir cavan hamam
xidmətçisi gəlib, kürəyimi kisələməyə
başladı. Nədənsə, o an Fəzlin körpəsi haqqında dediyim beyt yadıma düşdü, həmin beyti
ucadan oxudum. Hamam xidmətçisi şeiri
eşidən kimi ürəyi gedib yıxıldı. Özünə gələndən
sonra mənim bu şeiri haradan bildiyimi soruşdu. Dedim ki, mən beytin müəllifiyəm. Oğlan
söylədi: “Mən isə Fəzlin həmin oğluyam, bu şeiri sən mənim doğum
günümdə demisən”.
Şair Bərməkilərin verdiyi
bəxşişi özünə sərmayə etmiş və gözəl şərait
yaratmışdı. Cavana
yaxşılıq etmək məqsədilə, Fəzlin vaxtilə
verdiyi yüz min dirhəmi ona qaytarmaq istəyir. Amma oğlan etiraz edib deyir: “Atamın
verdiyini mən geri almaram”.
Ümumiyyətlə,
tarixdə mövcud olmuş dövlətlərin
vəzirləri ilə
bağlı çox maraqlı hekayətlər
var. Onlardan daha biri Şah Abbasın
vəziri olmuş şəxslə bağlıdır. Deyilənə görə,
şəhər divanxanasında
bir qaraçının
da işinə baxılacağını eşidən
Şah Abbas vəzirdən təəccüblə
soruşur: - Onun günahı nədir? Vəzir təzim edərək deyir: - Şah sağ olsun, onun günahı
böyükdür. - Məsələn?
- Dünən bazar meydanında o, əlahəzrət
şahı söymüşdür.
Onu ən ağır cəza gözləyir, şahım. Şah Abbas sanki ilk dəfə görürmüş
kimi, hələ ayaq üstə olan vəzirə diqqətlə baxır: - Vəzir, mən birdən-ikiyə qaraçı
ilə oturub-duranam?.. Vəzir diz
çökür: - Allah eləməsin,
əlahəzrət? Şah
Abbas yenə əvvəlki təmkinlə
soruşur: - Bəs, onda görməzə-bilməzə
qaraçı məni
niyə söysün?
Söydürən olmasaydı,
onun başına hava gəlməmişdi ki?.. Vəzirin
çaşıb qaldığını
görən Şah Abbas qəzəblə əmr edir: - Həmin qaraçını
bu saat açıb
buraxın! Vəzir, sənə də iki gün vaxt
verirəm, məni söydürəni tapıb
cəzalandırmasan, özün
başınla cavabdehsən!
O gündən Şah
Abbas oğlu Səfi Mirzəyə öyüd verərmiş
ki, “şahı öydürən də vəzir-vüzarə, xanzadə-bəyzadələrdir,
söydürən də.
Onları gözdən
qoyma, oğul!”.
Abbasilər
imperiyasının dağılması
gedişində Azərbaycanda
bir sıra müstəqil feodal dövlətləri meydana
gəldi. Şirvanşahlar dövründə də şahın hakimiyyəti mütləq hesab olunurdu. Şahın hakimiyyəti varislərə
irsən keçirdi.
Bir qayda olaraq əyalətləri
şahzadələr idarə
edirdilər. Inzibati və
maliyyə işlərinə
vəzir baxırdı.
Şirvanşahlar vəzirin məsləhəti
ilə hərəkət
edirdilər. Şahlıq kimi vəzirlik vəzifəsi də çox vaxt atadan oğula irsən keçirdi.
Səfəvilərdə vəzirlik
Azərbaycan
türklərinin qurduqları
qüdrətli Səfəvi
dövlətində də
vəzirlərin xüsusi
rolu olmuşdur. Səfəvilərin ilk vəziri uzun
müddət Ağqoyunlu
hökmdarlarına vəzirlik
etmiş Şəmsəddin
Zəkəriyyə Keçəçi
Təbrizi olmuşdu.
O, 1500-ci ildə, Şah
İsmayıl Şirvanşahlara
qalib gəlib Mahmudabadda qışladığı
vaxt ona qoşulmuş və vəzarət-divani əla
vəzifəsinə təyin
edilmişdi. “Vikipedia” yazır ki, Şah İsmayıl
onun mühüm rolunu qeyd edərək
ona “Azərbaycanın
açarı” adını
vermişdi. İki
il sonra
1503-1504-cü ildə Əmir
Zəkəriyyə ilə
birlikdə Sultan Əlvənd
bəyİ Ağqoyunlunun
divanında qulluq etmiş Qəvaməddin
Mahmud xan (yaxud Mahmudcan) Deyləmi Qəzvini vəzir təyin olunmuşdu. Sonrakı tarixdə, Çaldıran
vuruşmasına qədər
vəzir vəzifəsinə
təyinatlar barədə
məlumat yoxdur.
Şah Hüseyn İsfahani vəkil olduğu dövrdə bu vəzifəyə Xacə
Cəmaləddin Məhəmməd
Təbrizi ilə birgə Qazi Cahan Qəzvini təyin olunmuşdu.
Tarixdən məlum
olduğuna görə,
I Şah İsmayılın
sonuncu dəfə təyin etdiyi vəzir onun ölümündən dərhal
sonra edam edilmişdir. Bununla, “yüksək divan” üzərində
nəzarət Qazi Cahan Qəzviniyə etibar edilmiş, sonra isə o, 1524-1525-ci ildə vəkil və əmir əl-üməra Div sultan Rumlu
tərəfindən vəzifəsindən
kənar edilmiş, qalaya salınmışdılar.
Daha sonra onun yerinə
Mir Cəfər Savəci
təyin olunmuşdur.
Div Sultanın vəziri
(Ağa Molla Qəzvini), Çuxa sultan
Təkəlinin vəziri
Xacə Arux Savəci kimi ona da hər
gün irili-xırdalı
bütün işlər
barədə Div Sultana, Köpək
Sultana və Çuxa
Sultana məlumat çatdırmaq
əmr edilmişdi. Əldə olan məlumatlara görə, Mir Cəfər
Savəci və Xacə Arux bərabər hüquqla birlikdə 1531-1532-ci ilədək
vəzir vəzifəsini
tutmuşlar. Həmin
ildə Hüseyn xan Şamlı vəkil vəzifəsini zorla
ələ keçirmiş, ilk növbədə hər iki vəziri
həbs etmiş, onların topladıqları çoxlu əmlak
və pullarını əllərindən almışdı.
Çünki 10 ilə yaxın İraqın, Azərbaycanın, Farsın
və Xorasanın bütün əmlak və
pul işləri bu iki şəxsin əlindən gəlib
keçmişdi. Bundan sonra Mir Cəfər Savəci edam edildi, Xacə Arux isə işgəncələr
nəticəsində öldü. Hüseyn
xanın məmurlarından biri - Əhməd bəy
Nur Kamal İsfahani divan-i əla vəziri oldu.
Tarixdən
məlum olduğuna görə səfəvilər hakimiyyətinin
sonunadək bu vəzifə dövlətdə mühüm yer
sayılmış, onların hakimiyyətindən sonrakı
illərdə də uzun zaman davam etmişdir.
“Azadlıq”ın
Araşdırmaçı Jurnalistlər
Qrupu KİV-ə Dövlət
Dəstəyi Fondunun
maliyyə dəstəyilə çap edilir
Azadlıq.- 2013.- 3 oktyabr.-
S.14.