Əmircanın iki yaşıd abidəsi

XIV əsrin şahidi Əmirhac türbəsi

Azərbaycanın böyük tarixi dəyərli abidələrlə zəngin olan bölgələri arasında Abşeron xüsusi yer tutur. Ölkəmizin bu qədim bölgəsində onlarla ölkə və dünya əhəmiyyətli tarixi abidələr qeydə alınıb. Belə abidələrdən bir neçəsi də Abşeron yarımadasının cənub-qərbində yerləşən Əmircan kəndinin payına düşüb. Bu kəndin başqa bir tarixi adının da Xilə olduğu söylənir. Bu adın VII əsrdə kənddə Xilə adlı qəbilənin məskunlaşması ilə əlaqəli olduğu güman edilir. Bundan başqa, Əmircan adının “Əmirhac” sözünün təhrif olunmuş formasından yarandığını deyən tədqiqatçılar da var.

Bu qədim kəndin ən maraqlı abidələrindən biri Əmirhac türbəsidir. Türbə üzərində daş kitabə olmadığından, onun hansı əsrə aid olduğu barədə yazılı məlumat yoxdur. Amma abidə haqqında uzun illər əvvəl yazılmış bir elmi məqalədə qeyd olunmuşdu ki, türbənin qapısının sağ və sol tərəfindən eyni formada 2 daş buta, yəni gülşəkilli naxış var. Bu naxışlar kənddəki başqa bir abidə, Nizaməddin məscidinin qapısı üzərindəki buta ilə oxşar olsa da, burada 2 buta arasında digər butanın təsviri də həkk olunub. Söylənilənlərə görə, ötən əsrlərdə Əmirhac türbəsinin ətrafında qəbiristanlıq da olmuş, sonradan həmin qəbiristanlıq dağılmışdır. Bununla bağlı tarixçi alim Sima Kərimzadə yazırdı: “Keçmişdə Əmircan kəndində Əmir və Şərif adlı 2 qardaş yaşayırmış. Guya kəndin binasını da onlar qoymuşlar. Uzun müddət Əmircanda yaşamış bu qardaşlardan biri olan Əmirin Cahanbanu adlı arvadı varmış... Köhnə məscidin (yəni Nizaməddin məscidinin) üzərində XIV əsrə aid kitabələrin birində Əmir Hacın, o birində Şərafəddinin adı çəkilir. Əmir həmin Əmir Hac, Şərif həmin Şərafəddin, Cahanşah da Əmir Hacın arvadıdır. Yəqin ki, kəndin adı da Əmir Hacla əlaqədardır. Yazılı mənbələrdə bu kəndin adının ”Əmir Hacan", “Amir-adcan”, “Amir Xandcan” şəklində yazılması buna sübutdur".

Beləliklə, Əmirhac türbəsində dəfn olunan qəbirlərin başdaşındakı yazılara görə, ötən əsrlərdə tədqiqatçılar abidəni XIV əsrə aid etmişlər. Daha sonradan həmin başdaşının bölünməsi nəticəsində yalnız 3 sətirlik ərəb dilindəki yazıda “Bu qəbir Cahanbanunun” sözləri oxuna bilmişdir. Buradakı ikinci qəbrin isə Cahanbanunun əri Əmir Hacın olduğu ehtimal edilir. Bununla türbədə dəfn olunanların Əmir Hac və Cahanbanuya məxsusluğu aşkar olunur.

Tarixi dəyişən yeni faktlar

Tarix üçün çox böyük əhəmiyyəti olan bu abidənin adı Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin qorunan tarixi abidələr siyahısına daxil edilib. Amma türbə uzun illər baxımsız qalıb. Onun mühafizə olunan abidə olduğunu nişan verən kiçik elementlər belə unudulub. Yerli sakinlərin dediyinə görə, neçə illər öncə türbənin yaxınlığında şəxsi həyətyanı sahədə tikinti zamanı qədim qəbir aşkar edilib. Burada qazıntı aparan şəxslər saxsı küpün içərisindən insan sümükləri və üzərində ərəb dilində yazısı olan başdaşı tapıblar. Tapılan başdaşı sonradan türbədə dəfn olunan 2 qəbirin yanına qoyulub. Bununla, bir vaxtlar alimlərin ilkin elmi araşdırmaları nəticəsində XIX əsrə aid etdiyi türbə ilə bağlı daha bir dəlil ortaya çıxıb. Sakinlər bu abidəyə elmə məlum olmayan yeni bir tapıntı əlavə ediblər. “Ancaq üçüncü başdaşı nisbətən böyük olması ilə o birilərdən fərqlənir. Neçə illərdir ki, türbə ətrafda yaşayan sakinlərin ümidinə qalıb. Bir vaxtlar ziyarətçilər hətta türbədə kiçik abadlıq işləri də aparıblar. Qeyd edək ki, nəcib xeyirxahlıqla yanaşı, həm də çox acınacaqlı bir vəziyyət yaranıb. Bakının və qədim Əmircan kəndinin keçmişini yaşadan XIV əsr türbəsindəki məzarların başdaşları üzərinə təmizlik adı altında mavi rəngli boya çəkilib. Alimlərin türbədəki başdaşılarda böyük zəhmət hesabına tədqiq etdiyi qədim yazılar isə çəkilən rəngli boyanın altında görünməz olmuşdur. XIV əsr memarlıq abidəsi Əmirhac türbəsinin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının alimləri tərəfindən yenidən bərpa edilməsi öncə burada dəfn olunan müqəddəs insanların ruhlarını şad etməklə, gələcək nəsillərə yurdumuzun tarixinin qorunmasına da töhfə olar”(Təranə Cəbiyeva, tarixçi).

Nizaməddin məscidi

Kənddəki ikinci tarixi əhəmiyyətli abidə XIV əsrə aid edilən Nizaməddin məscididir. Məscid yonulmuş əhəngdaşından tikilib. Kəndin xüsusi tikililərindən biri olan bu abidəni Əmir Nizaməddin Kəsrani hələ Şirvanşahlar dövlətinin hakimiyyəti dövründə inşa etdirib. Məscidin qapısı üzərində fars dilində yazılan beytdə “Dünya bir əyləncə, dəbdəbə, şan-şöhrət və iztirabdan başqa bir şey deyildir” yazılıb. Ərəb dilində yazılan daş kitabənin 2-ci sətrində isə “Bu Allah evinin tikilməsini əzəmətli Fəxrəddin oğlu Əmir Nizaməddin Əmirhac əmr etdi. Hicri-qəməri tarix 730-cu il, miladi tarix 1329-1330-cu il” yazılıb. Tarixi mənbələrdən məlum olduğuna görə, Əmir Nizaməddin Şirvanşahlar sarayının nüfuzlu şəxslərindən biri olub. Onun “əmir” titulu daşıması, bütöv kəndi və ya Abşeronun hansısa ərazisini idarə etdiyi ehtimalını doğurur: məscidin cənub tərəfindəki qapının üzərində ərəb dilində “Bu imarətin tikilməsini Nəsrəddin Qutluqşah oğlu Şeyx Mahmudun oğlu Şərifəddin əmr etmişdir. Hicri-qəməri 786-cı il, miladi tarix 1384-1385-ci il” yazılıb. Bu kitabəyə istinadən, 1384-1385-ci illərdə Nizaməddin məscidinin Şərifəddin adlı şəxs tərəfindən tikdirilməsi aydın olur. Bundan başqa, məscidin qapı yerinin yuxarısında olan yazıda tikilinin usta Süleyman tərəfindən təmir olunması da göstərilir. Tarixi abidənin hicri-qəməri 1283-cü ildə(miladi tarix 1866-67 və 1876-cı illər) təmir olunması haqqında məlumat tikili üzərindəki daş kitabədə belə göstərilib: “Həqiqətən bu məscidi (yəni əlavə edilən hissəni) Hacı Rəsul qızı Fatma xanım tikdirmişdir. Kitabəni Məhəmməd Nağı yazmışdır. Hicri-qəməri 1293-cü il, miladi tarix 1876-cı il”.

Hazırda istifadə olunmadan qorunan tarixi abidə ötən əsrin əvvəllərində də təmir olunmuşdur. Aydın görünür ki, burada inşaat işləri aparılarkən məscidin qərb eyvanının mərkəzində olan qapının qarşısında dörd sütundan ibarət giriş yeri xüsusi ustalıqla Şərq memarlığı formasında inşa edilib. Əmircan kəndinin tarixi keçmişinə işıq tutan hər iki əhəmiyyətli abidəyə xüsusi diqqət ayırmaq, onların təmir ehtiyaclarını nəzarətdə saxlamaq və ölkəmizə gələn turistlərin üzünə açmaq çox faydalı olardı.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 19 sentyabr.- S.14.