Muğamlarımıza rəng verən ustad tarzən

Musiqi beşiyində böyüyən ifaçı

1901-ci ildə Şuşadakı “Xandəmirovun teatrı”nda böyük yazıçı Ə.Haqverdiyevin rəhbərliyi ilə “Şərq konserti” keçirildi. Bu konsertə Qarabağın ən yaxşı musiqiçiləri - sazəndələri, xanəndələri və aşıqları dəvət olunmuşdu. Yazıçının şəxsi təşəbbüsü ilə təşkil olunan bu konsertin məqsədi yoxsul azərbaycanlı tələbələrə maddi yardım göstərmək məqsədi daşıyırdı.

Həmin gün təqdim olunan konsert proqramı Ə.Haqverdiyevin tərtib etdiyi “Azərbaycan toyu” musiqili tamaşası ilə başa çatmış, ölkədə böyük səs-səda qazanmışdı. Bu uğurlu proqram sonradan Bakı, Moskva, Peterburq, Tiflis şəhərlərində də təqdim olunmuşdu. Bakıda ilk “Şərq konserti”ni də 1902-ci ildə Ə.Haqverdiyev hazırlamış, burada Şuşadakı konsert proqramı təkrar nümayiş etdirilmişdir.

İlk təqdimatı Şuşada keçirilən həmin konsertdəki nüfuzlu sənətkarlar arasında Cabbar Qaryağdı oğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Qasım Abdullayev, Mirzə Sadıq Əsəd oğlu Sadıqcan ilə birgə mahir tarzən Məşədi Zeynal da vardı...

Hələ gənc yaşlarından Şuşa məclislərinin bəzəyi olan Məşədi Zeynal tarzən Əli Əsgərdən dərs almışdı. O, uzun illər boyunca xalq məclislərində və “Şərq konsertləri”ndə Çəkməçi Məhəmmədi, Əbdülbaqi Zülalovu, Məşədi Məhəmməd Fərzəliyevi, Şahnaz Abbası, Segah İslamı, Məcid Behbudovu, Seyid Şuşinskini və başqa görkəmli sənətkarları müşayiət etmişdir.

Belə bir mədəni mühitdə böyük yaradıcılıq uğurları qazanan məşhur tarzən xeyriyyə tədbirlərinin də fəal iştirakçısına çevrilir. 1907-ci il yanvarın 20-də “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin yoxsul müsəlmanların xeyrinə təşkil etdiyi gecənin də əsas simalarından biri Məşədi Zeynal idi. Bu konsertə “Kaspi” qəzeti xüsusi yer ayırmış və Məşədi Zeynalın mahir ifası haqqında gözəl sözlər yazmışdı.

1851-ci ildə Şuşa qəzasının Kərkicahan kəndində dünyaya göz açan Məşədi Zeynal Haqverdiyev Şuşa Real məktəbində oxuyarkən Firudin bəy Köçərli, Yusif bəy Məlikhaqnəzərov, Azad bəy Əmirov, Kərim bəy Mehmandarov, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cabbar Qaryağdı oğlu kimi görkəmli şəxslərlə tanış olmaq şansı qazanmışdır.

Məşədi Zeynal Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində Sadıqcandan sonra ilk solo çalan tarzənlərdən biri hesab olunur. Musiqi biliciləri xanəndələr arasında “Cahargah” muğamını Seyid Şuşinski kimi məharətlə oxuyan, klassik tarzənlər arasında isə Məşədi Zeynal kimi ustalıqla ifa edən sənətkar olmadığını qeyd edirlər.

Böyük peşəkarlıqla böyük səhnələrdə...

Bu dövrdə mübaliğəsiz demək olar ki, Qafqazın, eləcə də Şərqin heç bir şəhəri Şuşanın musiqi istedadları kimi ifaçılar yetirməmişdi. Görkəmli yazıçı Ə.B.Haqverdiyev yazırdı ki, XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəlləri Qafqazın harasına getsəydin, orada musiqiçinin - ifaçının, oxuyanın qarabağlı olduğunu görərdin. Bakı, Şəki, Şamaxı, Aşqabad, Tehran, hətta İstanbul şəhərlərinin toy məclislərinə sazəndə dəstəsini çox vaxt məhz Şuşadan dəvət edərdilər. Qarabağ xanəndələri öz gözəl səsləri, mahir sənətləri ilə İran, Türk müğənnilərini həmişə kölgədə qoymuşlar. Qarabağ xanəndələri Şamaxı, Bakı musiqi məclislərinin üzvləri arasında da xüsusi bir hörmət və ehtirama sahib idilər.

Belə ustad ifaçılardan biri olan Məşədi Zeynal da o zamanlar Şuşada və Bakıda təşkil olunan xalq şənliklərinin, konsertlərin və teatr tamaşalarının uğurlu keçməsi üçün böyük həvəslə çalışırdı. Sənətkarın yüksək peşəkarlıq bacarığını qiymətləndirən Üzeyir Hacıbəyov opera tamaşalarında tar ifaçılığını məmnuniyyətlə ona həvalə edirdi. Bu faktı həmin illərdən qalan teatr afişaları da sübuta yetirir. Paytaxt Bakının küçələrinə 1911-ci ildə asılan “Leyli və Məcnun” operasının afişalarından birində yazılmışdı: “1911-ci il noyabrın 4-də Nikitin qardaşlarının teatr binasında Ü.Hacıbəyovun ”Leyli və Məcnun" operası göstəriləcək, operada xüsusi skripkaçı və məşhur tarzən Zeynal Haqverdiyev çalacaqdır".

Məşədi Zeynal ürək dostu olan tarın əsas incəliklərini bir neçə sənətkardan öyrənmişdi. Onun ilk ustadı Əli Əsgər, sonra isə Sadıqcan olmuşdu. Özü ifaçılıq sənətinin sirlərini korifeylərdən mənimsədiyinə görə, müşayiət etdiyi xanəndələri də bu əsasla seçirdi. Hər kəs cürət edib onunla səhnəyə çıxa bilməzdi. O dövrün tanınmış xanəndələri Bülbülcan, Zabul Qasım, Seyid Şuşinski, Segah İslam səhnədə bir qayda olaraq onu tərəf-müqabil olaraq seçirdilər.

Xaraktercə çox mədəni, xoşxasiyyət bir şəxs olan sənətkar xaric oxuyanlara güzəştə getmir, onlarla bir məclisə düşəndə qəzəbini gizlətmirdi. Belə olan halda Məşədi Zeynal nəinki ifasını saxlayar, eyni zamanda həmin xanəndənin məclisdən çıxmasını tələb edərdi. Ümumiyyətlə, bu, o dövrdə peşəkar musiqiçilər arasında yayılmış bir ənənə idi, belə “yarıtmaz” ifaçı məclisdən qovular, ya da xəcalətindən uzun zaman məclislərə ayaq basmazdı. “Bir gün də bir məclisdə ”Şur" oxuyan xanəndə ağzını açarkən Məşədi Zeynal ondan soruşur:

- Gəda, nə oxuyursan?

- “Şur”.

Məşədi Zeynal tarı yığışdırıb məclisə müraciət edir:

- “Camaat, bu mərsiyəxana tarzən lazım deyil. Oxuduğu isə ”Şur" yox, şordu. Özü də talış şoru: həm duzsuz, həm də yağsız"(Savalan Fərəcov).

Bütün zamanların sənət məktəbi

Məşədi Zeynal ifaçılıq məharəti ilə yalnız, tarzənlər üçün deyil, müşayiət etdiyi xanəndələr üçün də bir məktəb idi. Musiqi biliciləri onu xanəndələri oxutdurmağı bacaran ustad tarzən olaraq səciyyələndirirlər. Onun tərəf-müqabil olduğu məşhur xanəndələr də bu faktı açıq şəkildə etiraf edirdilər. Xan Şuşinski yaxından tanıdığı tarzən haqqında deyirdi: “Məşədi Zeynal olan məclisdə hər xanəndə cürət edib oxumazdı. Çünki rəhmətlik tarı elə çalırdı ki, elə bil tar xanəndə kimi dil açıb oxuyurdu. Bizim hamımız - Qasım, Seyid, İslam, Musa, mən ”Zabul" oxumağı onun çalğısından öyrənmişik. Mən tarın nə olduğunu və tarı necə çalmağın sirrini yalnız Məşədi Zeynalın çalğısında hiss etmişəm. Özü də bir layiqli insan kimi onun tayı-bərabəri yox idi. Son dərəcə alicənab, ağır adam idi. O məclisə daxil olanda hamı ayağa qalxardı. Çünki Məşədi Zeynal həm yaxşı sənətkar, həm də yaxşı insan idi"(Vikipedia).

Azərbaycan ifaçılıq sənətini böyük dəyərlərlə zənginləşdirmiş ustad tarzən Məşədi Zeynal 1918-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalq musiqisinin zənginləşməsində və təbliğində önəmli rol oynayan bu peşəkar musiqiçilər sonrakı ifaçılar nəsli üçün böyük bir məktəb olmuşlar. Muğamın bu sənətkarlar tərəfindən böyük səhnələrdə, konsert salonlarında ustalıqla səsləndirilməsi və sevdirilməsi Azərbaycanın mədəni həyatında böyük hadisəyə çevrilmişdir. Əsası xalq musiqi məclislərində qoyulan, daha sonra “Şərq konsertləri” proqramları ilə davam etdirilən bu ənənə uzun bir yol keçərək, muğamlarımızın müasir günümüzdə də elitar musiqi səviyyəsində yaşamasına stimul vermişdir. Bu gün müntəzəm olaraq keçirilən muğam konsertləri, muğam axşamları, muğam müsabiqələri deyilənləri bir daha isbat edir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 11 yanvar.- S.14.