Sumqayıt olayları: Heç vaxt heç bir yerdə deyilməyənlər

əvvəli ötən sayımızda

Tək Sumqayıt hadisələri ilə bağlı adlandırılacaq filmin beynəlxalq ictimaiyyət üçün maraqlı olmayacağından filmi o cür adlandırmışdı. Həmin dövr Təhsil Naziri vəzifəsində çalışan Misir Mərdanovla görüşüb Sumqayıt hadisələri həqiqətlərinin vacibliyini qeyd etməklə tədris proqramında əks etdirilməsini xahiş edib kitabı ona təqdim elədim. 3 gün sonra Misir müəllim mənə zəng vuraraq kitabda olan məlumatların çox vacib olduğunu və bununla bağlı 10 və 11-ci siniflərlə görüşlərin keçirilməsini təklif elədi.

Təşəbbüsü müsbət qəbul edəndən bir neçə gün sonra məktəblərin birində şagirdlərlə 2 saatdan artıq davam edən və çox maraqlı bir tədbir baş tutdu. Bundan sonra, vaxtilə Əli Kərimlinin yanında durmağı ilə fəxr edən, bu gün onu qamçılayan AZ TV-nin aparıcı siması Ibrahim Məmmədov kitabla bağlı film çəkəcəkləri müjdəsini verdi və bu işdə ona kömək etməyimi xahiş etdi. Bir müddət keçmiş Sumqayıtla bağlı yeni saytın təqdimat mərasiminə dəvət etdilər. Kitabın özündə yazmışdım ki, bu hadisə o qədər zəngindir ki, kitabda qeyd olunan hər bir başlıqla bağlı ən azından onlarla kitab yazıla və sayt yaradıla bilər. Güman etdim ki, bundan sonra hakimiyyət Sumqayıt hadisələrinə lazımi diqqəti yetirəcək. Ancaq yenə yanıldım...

Əli Həsənov və Mənsur

İbayevin “qəhrəmanlığı”

Xarici Işlər Nazirliyi nəinki kitabı başqa dillərə tərcümə etmədi, götürdükləri kitabları belə yaymadı və ardınca mənimlə bütün əlaqələri kəsdilər. Təhsil Nazirliyi tərəfindən təşkil edilən tədbir şagirdlərlə birinci və sonuncu görüşüm oldu. Mənə məlum olmayan səbəblərdən bu təşəbbüsü dayandırdılar. Saytın təqdimatında gördüyüm o oldu ki, eyni bizim yaratdığımız saytdakı məlumatlardır, sadəcə www.sumgayit1988.com adında “g” hərifi “q” hərfinə dəyişdirilib. Hadisələri olduğu kimi filmdə canlandırmaq istəyən Rüstəm Ibrahimbəyov düşmən elan olundu. Sənədli filmin çəkilişi üçün Ibrahim Məmmədova məhkəmə prosesini gizli izləyib, sahiblərinə telefonla məlumat verən, tərəfimdən məhkəmə prosesində iştirak edən gənclərlə birlikdə tutulub Ali Məhkəmə sədrinə təhvil verilən erməni milliyyətindən olan DTK (KQB) işçisi Çaturyanın haradan, necə zəng etməsini yerində göstərməkdən tutmuş, bir çox məsləhətlərimi bildirməklə əlavə olaraq bir günlük müsahibə verdim. Hər seriyası 1 saat 20 dəqiqədən ibarət 3 seriyalı, Sumqayıt hadisələri ilə bağlı çəkilmiş sənədli filmdə mənə 1 dəqiqədən az vaxt ayrıldı. Onun da ayrılması bir səbəblə bağlı idi ki, tamaşaçılar Sumqayıt işində prokurorun kim olduğunu bilsinlər. Bu da bəd niyyətdən doğmuşdu, çünki, o filmi çəkdirənlər gözəl bilirlər ki, Azərbaycan tamaşaçıları ədalətsiz baxılmış istənilən cinayət işində günahı prokurorda görürlər. Əvəzində o dövr Sumqayıtda yüksək vəzifə tutmuş, qorxusundan səsini belə çıxartmayan, bu gün Baş Nazirin 1-ci müavini, Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin Işləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri işləyən Əli Həsənov və yuxarıda qeyd etdiyim Mənsur Ibayev bolluca öz qəhrəmanlıqlarından danışdılar.

Dindirmə yoxsa məzhəkə?

Bir müddət sonra Azərbaycan Respublikası Baş prokurorluğu Baş prokuror Zakir Qaralovun adından Sumqayıt hadisələri ilə bağlı cinayət işinin təzələnməsini, istintaq qrupunun yaradılmasını elan etdi və xahiş etdi ki, kimlərdə Sumqayıt hadisələri ilə bağlı hər hansı məlumat varsa onlara bildirsinlər. Niyyəti əslində o hadisələri araşdırmaq olan orqan birinci növbədə o işin bilavasitə iştirakçısı kimi məni dəvət edib dindirməli idi. Bu olmadı. Dəfələrlə etdiklərim zənglərdən uzun müddət keçəndən sonra məni dindirmə üçün Ağır cinayətlər üzrə istintaq idarəsinə dəvət etdilər. Səhər tezdən getdim ki, işlə bağlı ən azından gün ərzində dindiriləcəm. Ifadə verməyə başladıqdan az müddət sonra müstəntiq bildirdi ki, qısa olmaq lazımdır, bu qədər ətraflı danışmağa ehtiyac yoxdur. Artıq protokolu yekunlaşdıracaqlarını gördüyümdən imza edəndə öz xəttimlə əlavə etdim ki, dindirmənin gedişindən, səthiliyindən mənim dindirilməyimin formal xarakter daşıdığının şahidi oldum. Müstəntiqə bildirdim ki, əlavəni ona görə etdim ki, qoy gələcək nəsillər görsün ki, 20 ildən artıq müstəqil dövlət olsaq da bu günki hakimiyyət Sumqayıt hadisələrinin ətraflı araşdırılmasında maraqlı deyil! Əlavəmi narazılıqla qarşılayan müstəntiq, otaqdan çıxmaq istədikdə, başqa müstəntiqlərlə bildirdilər ki, tələsməyin Sizinlə bağlı əlavə istintaq hərəkəti keçirəcəyik və qarşıma 10-a yaxın cürbəcür şəkillər qoyaraq bu insanlardan kimləri tanıyırsınız, kitabınızda qeyd etdiyiniz Çaturyan bunların arasında varmı sualını ünvanladılar. Bir anlığa, necə deyərlər, dalağım sancdı. Bunların məni istintaqa dəvət etmələrinin səbəbini anladım. Üstündən 22 il müddət keçəndən sonra cəmi 10 dəqiqə gördüyüm Çaturyanı tanımasam deyəcəkdilər ki, kitabda yazılanlar yalandır, Ismayılov özündən qəhrəman düzəltmək istəyir, Çaturyanın şəklini təqdim etdik heç tanımadı. Gücüm, içimdə yardım üçün, uca Allaha müraciət etməyə və bütün diqqətimi şəkillərə yönəltməyə çatdı. Bir anlığa 22 ildən sonra Çaturyan gözümün önündə canlandı. Şəkillərin birində onu tanıdım. Ancaq şəkildəki Çaturyan gördüyümdən təxminən 5 yaş cavan olardı. Şəkili götürüb məni diqqətlə izləyən müstəntiqlərə dedim: “Çaturyan budur, ancaq mən gördüyümdən təxminən 5 il əvvəlki şəkilidir, çünki, mən görəndə başında saçları daha seyrək idi”. Bunu deyib dərhal şəklin arxasına baxdım, çünki bilirdim ki, müstəntiqlər şəklin arxasında özləri üçün şəkli əks olunmuşların adlarını yazırlar. Şəkilin arxasında Çaturyanın adı, soyadı və işlədiyi yer “SSRI DTK-sının DQMV-də nümayəndəsi” sözləri yazılmışdı. Elə oradaca bəlli oldu ki, həmin dövrdə Azərbaycan DTK-sında başqa bir Çaturyan da işləmişdir.

Əsədağa Abdullayev bildiklərini

o dünyaya aparmalı oldu...

Istintaqçılardan, o cümlədən Sumqayıt hadisələri ilə bağlı yaradılmış istintaq qrupunun rəhbəri, Baş prokurorun 1-ci müavini Rüstəm Usubovdan, AZ TV sədrinin müavini Ibrahim Məmmədovdan, artıq ağır xəstə olan, Sumqayıt hadisələrini məndən də mükəmməl bilən, həm Azərbaycan, həm də Rusiya məhkəmələrində Sumqayıt hadisələri ilə bağlı baxılan cinayət işlərində vəkil qismində iştirak edən, bu hadisələrdə ancaq Vətən marağı güdən nadir insanlardan biri olan əslən Masallılı Əsədağa Abdullayevin dindirilməsini xahiş etsəm də buna fikir verən olmadı. O hadisələrdə bildiklərini elə həmin il rəhmətlik Əsədağa Abdullayev özü ilə o dünyaya aparmalı oldu...

Bu gün də hakimiyyət orqanlarının Sumqayıt hadisələri ilə bağlı cinayət işini yenilədiklərini elan etdikləri bəyanatdan 4 il vaxt keçsə də hələ də görülmüş işlərdən bir xəbər yoxdur. Bu gün Azərbaycan hakimiyyəti vaxtilə Türkiyə hakimiyyətinin yol verdiyi, dövlətçiliklərinə ciddi ziyan vuran səhvi eyni ilə təkrarlayır. Onlar da illər boyu Ermənistan hakimiyyətinin təşkil etdiyi uydurma “erməni soyqırımı” iddiasını görməməzliyə vurdular. Əvəzində Türkiyə, ona heç bir fayda verməyən, NATO-ya üzv oldu. Uzun illər, Türkiyəyə Avropa qapılarını açacaq, Avropa Birliyinə üzv olmağa hazırlıq gördülər. Həlledici məqamda Avropa Birliyi Türkiyə hakimiyyəti qarşısında bir neçə şərt qoydu, başlıcası da o oldu ki, Türkiyə dövləti “erməni soyqırımı”nı tanımalıdır. Bu tələbi təkzib etməyə isə Türkiyə əsla hazır olmadı. Dünya dövlətləri dalbadal “erməni soyqırımı” ilə bağlı qanunlar qəbul etdilər. Türkiyə hakimiyyətinin təkzibinə, arxivlərinin belə açılmasına səs verən olmadı. Yeri gəlmişkən, bu günlərdə Türkiyə Baş Naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Almaniya səfəri zamanı, özləri demiş, “yediyi birinci tokat” Almaniya kansleri Angela Merkelin Türkiyə dövləti tərəfindən “erməni soyqırımını” tanıması tələbi oldu. Əminəm ki, bu gedişlə yaxın illərdə dünya dövlətləri “Sumqayıt soyqırımı” adında qanunlar qəbul edəcək və bizim hakimiyyət buna hazır olmadığından həmin “tokat”ı yeməyə məcbur olacaq... Bu müddət ərzində özüm kitabı rus dilinə tərcümə edib, çap etdirdim. Bəlkə Türkiyə dövləti öz maraqları üçün istifadə edəcəklər deyə, türk tərcüməçilərin köməyi ilə kitabı türk dilinə tərcümə etdirib çap elətdirdim. Tam istifadə etməsələr də Türkiyə tərəfi, heç olmasa, TRT telekanalında və rəsmi saytalarında kitabla bağlı bir neçə məlumat yaydılar. Oğlum Vaqif kitabı ingilis dilinə tərcümə etdi və çap olundu. Sonra yenə Vaqifin köməyi ilə kitab yenidən işlənildi və amerikalı professorlar Tomas Qolts, Daniyel Bruks, David Svedman, Djudis Qanderson və Rob Ralstonun məsləhətçiliyi ilə yeni “SUMGAYIT: An Armenian Agitator And The Beginning of the Collapse Of The USSR” adlı kitab çap olundu, elektron versiyası hazırlandı və bu günə qədər 2 ABŞ dollarına “amazon.com” saytında satışdadır. Kitab, sadalanan dillərdə tərəfimdən 20 minə yaxın nüsxədən artıq pulsuz bütün dünyaya yayılmışdır. 500 minə qədər insan www.sumgayit1988.com saytına daxil olub oradan kitabın müxtəlif dillərdə olan elektron versiyasını oxumuşdur.

Bütün bunların əvəzində hakimiyyət Ibrahim Məmmədovun başçılığı ilə facebook səhifəsində “pavlik morozov”lardan ibarət bir qrup yaradıb məni ermənilərə işləməkdə ittiham etməyə başladılar. Ədalət naminə qeyd edim ki, müəyyən məqama qədər Fuad Ələsgərovun bu işə can yandırdığının şahidi oldum. Sonra sanki, ciddi göstəriş almış kimi bu məsələ ilə bağlı əsla maraqlanmadı. Nəticədə gördüyüm o oldu ki, həmişə olduğu kimi, Azərbaycanda milli mənafeyə toxunan məsələlər belə fərdlərə münasibətə qurban edilir. Belə olmasaydı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ilham Əliyevin Sumqayıt hadisələri ilə bağlı müşavirə keçirib göstəriş verməsinə, Heydər Əliyev mərkəzinin açılışında, Sumqayıt hadisələrinin kitabda qeyd edildiyi kimi baş verməsini göstərməsinə baxmayaraq kitaba, sayta ancaq mənim adımla bağlı olduğuna görə bu cür insafsız münasibət göstərməzdilər. Əvəzində bu illər ərzində Sumqayıt hadisələrinin ört-basdır edilməsində xüsusi rolu olan hakim Mansur Ibayev “Şöhrət” ordeni, Prezident təqaüdü ilə mükafatlandırılmazdı. Bununla belə, bir daha gənclərimizə müraciət edirəm, Vətən, Millət üçün əlinizdən gələni edin. Tarix hər addımın dəyərini düzgün verir.

Aslan İsmayılov

Azadlıq.- 2014.- 13 fevral.- S.11.