Beş qardaş güllələndi
"Üçlüy"ün
altıncı qardaş barədə ölüm hökmü
10 il sürgünlə əvəzləndi
Repressiya... Deportasiya... Sürgün... Qaçqınlıq... Köçkünlük... İrəvandan tutmuş Şuşayacan torpaqlarımızın zaman-zaman işğalı... Böyük rus imperiyası tərəfindən Azərbaycan xalqına və dövlət müstəqilliyinə qarşı məqsədli şəkildə yönəldilmiş Soyqırımı siyasətinin mərhələli tərkib hissəsidir. Bu məkrli siyasətin qurbanı olmuş yüz minlərlə Azərbaycan ailəsindən biri kimi Şəmkirdə, Bədirbəyovlar nəslinin bir çox üzvləri də bu faciənin ağrı-acısını yaşayıblar.
***
İsfəndiyar bəy axşam oturub Gədəbəydəki dükanının haqq-hesabını etdi. Sübh tezdən durub Morula yola düşdü. Slavyankada yeməkxanaya çatanda dayandı, atının yüyənini yaxınlıqdakı tut ağacına bağlayıb, içəri keçdi, boş yerlərdən birində əyləşib çay istədi. Çayını içə-içə qonşu masada gedən qumara diqqət yetirdi. Oyunçulardan biri "Bəy, oynamaq istəyirsənsə, buyura bilərsiniz",- deyə ona "lütfkarlıq" göstərdi.
İsfəndiyar bəy çayını içib, yeməyini yeyəndən sonra oyunçulara qoşuldu...
Bir də əlini cibinə salanda hiss etdi ki, sonuncu yüzlükləri ortaya atır. Təsadüfən geri dönəndə gördü ki, çay paylayan malakan balası arxada dayanıb onun əlinə baxıb o biri oyunçulara işarələr edir. Hirslənib belindəki "mauzer"i çıxartdı...
Sarışın malakan balası: "Bəy, bir qələtdi eləmişəm, vurma məni!" - deyib, bəyin ayaqlarını qucaqlayaraq, dili topuq vura-vura başladı yalvarmağa: - bəy, başına dönüm, öldürmə məni, vaxt gələr, bəlkə lazımın olaram...
İsfəndiyar bəyin əli boşaldı, "mauzer"i qaytarıb yerinə qoydu, malakan balasının qolundan tutub ayağa qaldırdı, - Hayıf ki, uşaqsan... -deyib, bərk acıqlandı, təzədən oyuna başlayıb, uduzduğu pullarını geri qaytarana kimi oynadı.
Aradan
aylar-illər keçəndən sonra İsfəndiyar bəylə
sarışın malakan balası yenə üz-üzə gəldilər...
Bu dəfə həbsxana kamerasında.
***
1929-30-cu illərdə Azərbaycanda kənd təsərrüfatının
kollektivləşməsinə və qolçomaqların bir
sinif kimi ləğv edilməsinə başlananda məşhur
Şəmkir bəylərindən olan Bədirbəyovların
da qol-qanadı sındı. Bolşevik və komsomolçular
bəy nəslinin gündə birinin bostanına daş atır, evlərində yoxlamalar aparır, -
varlısan, qolçomaqsan, bizim quruluşun düşmənisən,
- deyib, mülkünü, torpağını,
varını-dövlətini əlindən alır, ailəsini
pərən-pərən salır, özlərini işgəncələrə,
sürgünlərə, güllələnməyə məhkum
edirdilər. O vaxtın arxiv materiallarından bəlli
olur ki, 1920-ci ildə Azərbaycan Rusiya imperiyası tərəfindən
işğal olunanda bu nəslin bir neçə
adlı-sanlı nümayəndəsi, cümhuriyyətin
qurucuları ilə birlikdə Türkiyəyə mühacirət
edib. Şəmkirdə qalanlarından isə elin, obanın
ağsaqqalı hesab olunan 14 nəfəri keçmişdə
bəy olduqları üçün Şura hökuməti
1930-1937-ci illərdə mülkədar, qolçomaq adıyla
ya güllələmiş, ya da gedər-gəlməzə
sürgün etmişdi. Onlardan yalnız iki nəfərin
- Səməd ağa Bədirbəyov (həyat yoldaşı
rus olduğuna görə) azadlığa buraxılmış,
Bədirbəyov İsfəndiyar Süleyman bəy oğlu barəsində
çıxarılan güllələnmə hökmü isə
təsadüf nəticəsində ləğv edilərək
10 illik sürgünlə əvəzlənmişdi.
***
Morulda hamı qorxu və səksəkə içində yaşayırdı. İki gündən bir kiminsə "qara xəbəri" çıxırdı... O gün də səhər tezdən rayon mərkəzindəki bazarda camaat bir-birinə dəydi. Eşitdilər ki, Süleyman bəyin oğlu İsfəndiyar bəyi gecə ilə aparıblar. Mənzilindən 15 ədəd rus dilində, 5 ədəd türk dilində qadağan olunmuş siyasi ədəbiyyat, "Müsavat"ın Gəncə təşkilatına məxsus 17 səhifəlik material, bir bloknot, üç vəsiqə, 14 ədəd ov tüfəngi üçün patron, piston, qırma, barıt və s. götürüb, evin əşyalarını bazara satışa çıxarıblar. İsfəndiyar bəyin həyat yoldaşı Bəyaz xanım qızları 13 yaşlı Şahruxu, 11 yaşlı Simruxu, 9 yaşlı Dilrubanı və 7 yaşlı Xədicəni də götürüb yaxınlıqdakı qohumunun evinə sığınıb. Eşidən-bilən bazara gedib, bəyin ev əşyalarına baxıb geri qayıtdı. Yerli camaat bəyə və ailəsinə hörmət əlaməti olaraq bu əşyaları ucuz versələr də almırdı. "Lap pulsuz versinlər, axı kişinin halal malını evimə necə aparım" - deyə, bunu özlərinə rəva görmürdülər.
1920-ci ildə Bədirbəyovlar nəslindən çoxları səsvermə və seçki hüququndan məhrum edilmişdi. İsfəndiyar bəy 30-cu ilə kimi iki dəfə tutulub. Birinci dəfə 1920-ci ildə, üstündə odlu silah gəzdirdiyinə görə beş sutka, ikinci dəfə 1929-cu ilin sonlarında kollektivləşmə zamanı rayon sovetinin sədri Əsgər Məmmədovu camaat içində söyüb təhqir etdiyinə görə on beş sutka həbs olunub. Buna baxmayaraq 13 baş camışının, bir atının, 6 desyatin üzüm bağının ona və qardaşlarına qaytarılmasına nail olmuşdu. Üçüncü dəfə isə...
21 dekabr 1930-cu ildə İsfəndiyar bəy Bədirbəyovun adına açılmış "7929 ¹-li cinayət işi"ndəki anketdən məlum olur ki, o, 1887-ci ildə Şəmkir rayonunun Morul kəndində doğulub. 1930-cu il dekabrın 19-da tutulub. Atası Süleyman bəyin Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulana kimi 40 desyatin torpağı, 25 atı, 45 inək-camışı, 300-dən çox qoyun-quzusu, kəli, atı, arabası, kotanı, qoşqusu, mal pəyəsi, yatağı... Morulda, Şəmkirdə, Gədəbəydə, Gəncədə dükan-bazarı, beşotaqlı mülkü var idi. Həyat yoldaşı - xan qızı Əzət xanımla yeddi oğul, bir qız böyüdüb, təhsil almalarına nail olmuşdu...
İsfəndiyar bəy tutulmamışdan təxminən 10 il qabaq - 1920-ci ildə, elə atasının sağlığında Şura hökuməti ailənin var-dövlətini əlindən almışdı. Buna baxmayaraq, İsfəndiyar bəy və qardaşları yenə əkin-biçinlə, xırda ticarətlə məşğul olurdular. Amma bolşeviklər Milli hökumətin fəallarından olan İsfəndiyar bəyi, qardaşları müsavatçı Əşrəf bəyi, Ədil bəyi, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyəti parlamanının üzvü olmuş Əhməd ağanı addımbaaddım izləyirdilər. Bolşeviklər İsfəndiyar bəyin əlindən hətta "vintovka"sını da almışdılar. Amma o, "mauzeri"ni gizlətmişdi.
Ümidini haqqa, ədalətə və üstündə gəzdirdiyi "mauzer"in son gülləsinə bağlayan İsfəndiyar bəy Şura hökuməti qurulandan Quruluxlu Qaçaq Əbdüləli, Qaçaq Paşa, Qara Astan və bölgədə "Müsavat"ın lideri hesab olunan, Milli hökumətin parlaman üzvü olmuş, Düyərli kəndində yaşayan Hacı Əhmədlə dostluq edirdi. Məscidlərə, mədrəsələrə, inanc yerlərinə, dinimizə, şəriətimizə qadağa qoyan, allahsızlığı təbliğ edən yeni quruluşa qarşı Hacı Əhmədin yaratdığı "Allahlılar" partiyasının qurultayında Hacının müavini seçilmişdi. Hətta Morulda bu təşkilatın özəyini də yaratmışdı.
9 yanvar 1931-ci ildə istintaqa şahid qismində ifadə verən həmkəndlisinin yazdıqlarından: "...İsfəndiyar bəylə qonşu olmuşuq, uşaqlıqdan onu bəylərbəyinin köməkçisi kimi tanımışam. 40 desyatin torpağı olub, bundan başqa, hər il kəndlilərdən 70 desyatindən çox torpaq icarəyə götürüb muzdurlara, rəncbərlərə becərtdirir, yaxşı gəlir götürürdü. Ticarətlə də məşğul olurdu, Morul kəndində üç dükanı vardı, bir ət dükanı - Annino (Şəmkir şəhəri, o vaxt belə adlanırdı) şəhər bazarında, biri Gəncə şəhərində, biri də Gədəbəydə "Zinger" markalı tikiş maşını ilə işləyən dərzi dükanı... İsfəndiyar bəy "Müsavat"ın ən fəal qurucularından olub, onların bütün tapşırıqlarını canla-başla yerinə yetirirdi...
1930-cu ilin əvvəlində İsfəndiyar bəy keçmiş bəylərdən, qolçomaqlardan və "səsi alınmış"lardan qrup düzəltmişdi. "Vintovka" və "mauzer"lə silahlanaraq, antisovet ruhlu yaxın qohumu, bəylərbəyi Nadir Sultan oğlu, Əmiraslan Məhəmməd oğlu Hacıyev, Ələkbər Məmməd oğlu, banditlərin yaxın dostu və kəşfiyyatçısı Zeynal Məşədi İbrahim oğlu ilə birlikdə gedib Xulux kəndində yaşayan bandit Əbdüləlinin dəstəsinə qoşulub, bir yerdə Şura hökumətinə qarşı vuruşurdu. Axşamlar dəstə üzvlərini və ətraf ərazilərdən olan özü kimi adamları başına yığıb iclas keçirir, gecədən xeyli keçənə kimi evdə ləmpələri yanır, danışırlar, məsləhətləşirlər... Eşitdiyimə görə, sovet hökumətinə qarşı silahlı üsyana hazırlaşırlar".
Morulda hamı bilirdi ki, 1918-20-ci illər Gəncə hadisələri zamanı Süleyman bəy qardaşlarını, yaxın qohum-əqrəbasını və oğlanlarını başına yığıb böyük bir dəstə ilə Gəncəyə gedib, sovet hökumətinə qarşı silahlı üsyanın iştirakçısı olub. Qardaşların Gəncə müsavatçıları ilə birləşib 1918-ci ildə Şəmkir stansiyasında dəmir yolu körpüsünün üstündə eşelonun qabağını kəsib rus əsgərlərini tərk-silah etmələri bu gün də yaddaşlarda yaşayır. "Şəmkir davası" kimi tarixə düşən bu hadisə barədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyində Baş nazirin müavini işləmiş dövlət xadimi və diplomat Adil xan Ziyadxanov "Azərbaycan" adlı əsərində yazır: "...Müsəlman nümayəndələri - məşhur camaat xadimi, vətənpərəst olan mərhum Ələkbər bəyin oğlu Xudadad bəy Rəfibəyov və Aslan bəy Səfikürdski zirehli qatar nümayəndələrilə bir yerdə gəlməkdə olan eşelon nümayəndələri də silahların təslimi haqqında müzakirət üçün yanvarın 8-də Şəmkirə getdilər... Danışığın nəticəsində soldatlar silahlarını Şəmkirdə təslim etməyə razı oldular. Silahları öhdələrinə və təhvillərinə almaq qəsdinə Şəmkirə müsəlman ziyalıları ilə bərabər şəhər camaatı da getdilər. Həmçinin yaxın kəndlərdən də 20.000 nəfərə qədər silahlı kənd camaatı cəm oldular. Yanvar ayının 9-da sübh saat 10-da Şəmkirin iki verstliyində və Şəmkir çayının sağ kənarında durmuş zirehli qatarın müqabilinə eşelonlar gəlməyə başladı. Ən əvvəl "Malarus" eşelonu keçdi. 2-ci və 3-cü eşelonlar öz rizalarilə silahlarını təslim etdilər. Onlardan alınan silahlar zirehli qatara yığıldı... Birdən-birə yer və göy titrədi, nərildədi, toplar guruldadı, pulemyot və güllələr dolu kimi başımıza yağdı...
Bu hadisəyə tamam camaat
mat qaldı. Dördüncü eşelon gəlib
silahlarını təslim etdikdə içlərindən bir
nəfər onlara səslənib: "Silahlarınızı təslim
etməyiniz, atəş açın, müsəlmanları
qırın!" - deyə
qışqırdı, fitnəni ortalığa saldı. Bu zaman toplar açıldı. Topun
gülləsi orada sakit duran zirehlinin baş tərəfinə
dəydi. İçində olan komandir
Abxazavanı, iki əfsəri, bir saldatı və bir müsəlmanı
tələf etdi.
Top gülləsindən sonra
yerdə qalan səkkiz eşelon yolun o tərəf-bu tərəfində
duran əhalinin üstünə od
yağdıra-yağdıra vağzala doğru yönəldi. Bu əhvalı müsəlmanlar gördükdə
artıq səbir etməyib atəş açmağa məcbur
oldular. Qırğın və vuruşma
başladı. Axırda eşelonlar taqət
gətirməyib silahlarını verməyə məcbur
qaldılar. Saldatlar silahlarını təslim
edəndən sonra atışmanı dayandırdılar və
bir nəfər də saldat öldürülmədi.
Ölən saldatların ədədi 10.000-ə qədər
var idi..."
Bu yazını qələmə
alanda vaxtı ilə atamın (R.S.) bu hadisə ilə
bağlı adamlara etdiyi söhbətlər yadıma
düşdü: "...Böyük qardaşlarım Məhəmməd
və Süleyman ağa davadan iki gün qabaq
"Müsavat"ın Şəmkir nahiyəsi üzrə
başqanı İsfəndiyar bəyin
tapşırığı ilə kənddə silahı
olanların qapısına gedib bildirdi ki, "Gəncə
Müsəlman Komitəsinə Tiflisdən xəbər veriblər
ki, Rusiyadan qayıdan əsgərləri özləri ilə gətirdikləri
silah-sursatı rus-erməni qüvvələri tərəfindən
işğal altında saxlanılan Bakıda erməni hərbi
birləşmələrinə çatdırmaq niyyətindədirlər.
Çalışmalıyıq ki, həmin silahları
alıb Qafqaziya Milli Ordusuna təhvil verək".
Keçili kəndindən Məşədi Rəhim Vəliyev,
Xuluflu Qulu, Təhnəli Hüseyn, Qaracəmirli Zaman, dəmir
yolunun alt hissəsindən Hacı Rəhim Bayramov Şəmkirçayın
üstündəki dəmir yolu körpüsünün
sağına-soluna xeyli silahlı dəstə
toplamışdı. Gəncədən, ətraf
kəndlərdən gələnlər də çox idi.
Günortaya yaxın başlanan dava gün batanda
səngidi. Müsavat ordusunun əsgərlərindən
və köməyə gələn kənd adamlarından xeyli
ölənlər və yaralananlar var idi. Məhəmməd
ağa da ayağından yaralanmışdı. Davada şəhid olan milli ordu əsgərləri və
mülki adamlar böyük təntənə ilə Gəncədə
dəfn edildi. Davanın səhəri İsfəndiyar bəyin
tapşırığı ilə yol qırağında və
ətraf ərazilərdə olan Rusiya hərbi hiəssəsinin
rus və ermənilərdən ibarət xristian mənsəbli
ölüləri elə dəmir yolunun
yaxınlığında, ayrıca bir ərazidə dəfn
etdilər..."
Erməni hərbi hissələrinin
silahlarının məcburən alınıb
"Müsavat"ın yaratmaq istədiyi Milli Orduya verilməsində
canından və pulundan keçməyə hazır olan
İsfəndiyar bəyin bu vətənpərvərliyini
görən qapıqonşusu 10 yanvar 1931-ci ildə istintaqa
şahid qismində demişdi: "...O zaman İsfəndiyar bəy
İrmaşlı kəndində yaşayan Sarı Saxvan
oğlu ilə birlikdə bir puşka gətirib Şamxor
stansiyasında yerləşdirdilər, dəmir yolundan
keçən sovet zirehli qatarını vurmaq məqsədilə.
Puşkanı yerbəyer edəndən sonra
İsfəndiyar bəy atası Süleyman bəylə birlikdə
gəldilər Morul kəndinə, camaatı yığıb,
sovet hökumətinin əleyhinə təbliğat
apardılar. Bildirdilər ki, Gəncə
müsavatçıları ilə söhbətlər
aparıblar, artıq mübarizə vaxtı gəlib
çatıb, hamımız mübarizəyə
qoşulmalı, Milli hökuməti müdafiəyə
qalxmalıyıq..."
İsfəndiyar bəyin lap
yaxınlarından biri isə istintaqa verdiyi ifadədə
deyir: "...Bəylərbəyi kimi tanıdığım
İsfəndiyar bəy mülkədar olmuşdur, səsi alınıb.
Atası Süleyman bəy, eləcə də
babası Gəncə qəzasında tanınan çox
varlı bəylərdən olmuşlar, kəndliləri
istismar etmişlər. "Müsavat"
zamanında nəsillikcə bolşeviklərə qarşı
çıxıblar, bütün gücləri ilə
çalışırdılar ki, "Müsavat" hökumətini
qoruyub saxlaya bilsinlər. Başda İsfəndiyar
bəy olmaqla, qardaşların hamısı
"Müsavat"ın üzvü idi, hətta özündən
kiçik qardaşı Əhməd ağa Bədirbəyov bu
hökumətin parlaman üzvü seçilmişdi. Sovet hökumətinin qələbəsindən sonra
məşhur Şamxorskilərdən olan qohumlarının
çoxu, lap yaxından tanıdığım Məcid bəy
və İsmayıl bəy Şamxorskilər Türkiyəyə
mühacirət etdilər. Onların hamısı, eləcə
də İsfəndiyar bəy Bədirbəyov 1920-ci il Gəncə üsyanının
iştirakçısı olublar".
Bu qəbildən olan dindirmələr,
sorğu-suallar əsasında Şəmkir rayon siyasi
şöbəsi tərəfindən İsfəndiyar bəy Bədirbəyov
haqqında toplanan 27 səhifəlik istintaq materialı 19 yanvar
1931-ci ildə 119 ¹-li müşayiətedici məktubla
Bakıya, Siyasi "Üçlüy"ə, İsfəndiyar
bəy Bədirbəyov isə gecə yarı Gəncə
türməsinə göndərilir.
...Səhər tezdən
kameranın qapısını şaqqıltı ilə
açıb, içəri əlində dəftər-qələm,
ucaboylu, sarışın, zabit qiyafəsində bir nəfər
girdi. İki nəfər xüsusi geyimli adam
onun sağında-solunda, qapını açıb-baglayan nəzarətçi
isə bu ucaboy adamın arxasında əmrə müntəzir
dayandılar. Yuxarı başda dayanan, axşam gətirilən
dustaq-qolçomaqları siyahıya alıb, İsfəndiyar bəyin
üzünə baxdı, bir anlıq duruxub, rusca soruşdu:
- İmya-familiya?!
İsfəndiyar bəy ciddi
görkəm alıb rusca cavab verdi:
- Badirbekov İsfandiyar bek
Suleyman bek oqlı!
Gələnlərin
böyüyü əlindəki qələm-kağızı
yanı bərabəri endirib dayandı, xeyli İsfəndiyar bəyin
üzünə baxıb-baxıb birdən dilləndi:
- Bek, mojet vı
otkajetes ot svoyeqo bekskoqo proisxojdeniya?! (Bəy, bəlkə
bəyliyini danasan!)
İsfəndiyar bəy
gözlənilməz təklifə təmkinlə cavab verdi:
- Net, Badirbekov İsfandiyar
bek Suleyman bek oqlı! (Yox, Bədirbəyov
İsfəndiyar bəy Süleyman bəy oğlu!)
Siyahıya elə belə də yazın!
Həmin adam
nə isə yazıb getdi.
Kamera iki
gündən bir dolub-boşalırdı. İsfəndiyar
bəylə bir gündə Gəncəyə yatab olunan
qardaşları qonşu kameralarda idilər. Azadlıqda olan Əşrəf bəylə Ədil
bəy (onlar 1937-ci ildə güllələniblər) gündə
biri Gəncə türməsinin qabağına gəlir,
içəri girib çıxanlarla əlaqə yaratmağa
çalışırdı. İsfəndiyar
bəy nəzarətçilər vasitəsilə
qardaşlarından nəyisə soruşmağı təvəqqe
edəndə sözünü yerə salmırdılar. Düşünürdü ki, yəqin,
günahsız olduğu üçün belədir.
Bu minvalla Gəncə
türməsində yatdığı 10-cu ayın tamamında
xəbər gəldi: Qonşu kameradan qardaşı Abbas bəy
"
Azərbaycan Dövlət
Siyasi İdarəsinin 24 noyabr 1931-ci il tarixdə 20 dəqiqəyə
başa çatan məhkəmə kollegiyasında qərara
alınmışdı ki, Səməd ağa istisna olmaqla (həyat
yoldaşı rus olduğuna görə), Bədirbəyov
qardaşları, o cümlədən Bədirbəyov İsfəndiyar
bəy Süleyman bəy oğlu mülkü müsadirə
olunmaqla güllələnsinlər!
Qardaşı
Abbas bəyin dediyi kimi, gecə qonşu kameralarda yatan
qardaşlarını apardılar. İsfəndiyar bəy
bunu gecə saat 12-də yatdığı kameranın
divarının bərk döyülməsindən və bundan
bir neçə dəqiqə sonra dəhlizdə eşidilən
ayaq səslərindən bildi, amma İsfəndiyar bəyi
dindirən olmadı. İsfəndiyar bəy tək
qaldığından ona elə gəldi ki, onları
sürgün edib, bunu güllələyəcəklər, ya
da əksinə...
Səhəri İ.Bədirbəyovun
kamerası gözlənilmədən açıldı, yenə
ucaboy, xüsusi geyimli həmin adam içəri
girdi, güllələnməyə məhkum edilmiş Bədirbəyova
əlində tutduğu yazılı vərəqə imza etməsini
əmr etdi. Bədirbəyov rusca yazılmış vərəqə
əski əlifba il imza atanda oxuya bildiyi
yalnız ayın tarixi oldu: "23.X11.31 q".
Azərbaycan DTK arxivində
mühafizə olunan, Bədirbəyov İsfəndiyar bəy
Süleyman bəy oğlunun adına
açılmış 7929 ¹-li qovluqda 23 dekabr 1931-ci ildə
Beş ay iyirmi bir gündən
sonra, Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin məhkəmə
kollegiyası İ.Bədirbəyovun cinayət işinə
yenidən baxaraq 13 may 1932-ci il tarixli qərarı
ilə fövqəladə "Üçlüy"ün
güllələnmə hökmünü ləğv edərək
onu 10 il azadlıqdan məhrum edilməklə əvəzləyir.
***
Otuz ikinci ilin
yazı idi.
Beş aydan artıq çəkən yazışmaların
bir cümləsindən belə xəbəri olmayan İsfəndiyar
bəy oturduğu zirzəmi-kamerada xəyala getmişdi:
Qapının cingiltisi İsfəndiyap bəyi elə bil
yuxudan ayıltdı. Gələn yenə ucaboy
sarışın idi. Kameranın
qapısından bir addım içəri keçdi,
sağında-solunda iki nəfər, arxasında da gözətçi
dayandı. Amma sarışın bu dəfə salam verib amiranə tərzdə bildirdi: -
Hazırlaş, gedirsən!
İ.Bədirbəyov
onsuz da güllələnməni gözünün altına
almışdı. Onu ən çox narahat edən o idi ki, niyə onu
qardaşları ilə birlikdə aparmadılar, niyə onlarla
bir yerdə güllələmədilər və ya
sürgünə göndərmədilər?!
İ.Bədirbəyovun
götürəcəyi heç nəyi yox idi, yavaşca pencəyini
düymələyib hazır dayandı.
Sarışın
yanındakılara kameradan çıxmalarını əmr
etdi. Onlar dərhal dəhlizə çıxdılar, sarışın
kameranın qapısını özü örtdü.
İsfəndiyar
bəyə elə gəldi ki, onu elə buradaca güllələyəcəklər.
Sarışın İsfəndiyar
bəyə bir addım da yaxınlaşdı, düz gözlərinin
içinə baxdı, dustağın dillənmədiyini
görüb azərbaycanca soruşdu:
- Bəy, məni
tanıdın?
Qarşısındakının
hərəkətlərindən onsuz da birtəhər olan
İsfəndiyar bəyi onun Azərbaycan dilində
danışması tamam çaşdırmışdı. Nə deyəcəyini
özü də bilmədən başını sağa-sola
yelləyərək handan-hana "yox" deyə bildi.
Zabit gözlərini İsfəndiyar
bəyin üzündən çəkməyərək Azərbaycan
dilində bir də soruşdu:
- Bəy, yaxşı bax, bəlkə
xatırlayasan?! ...Gədəbəy... Slavyanka...
çayxana... yenə tanımadın?!
İsfəndiyar
bəy matı-qutu qurumuş halda
qarşısındakının üzünə baxa-baxı
susurdu.
İsfəndiyar bəyin dinmədiyini
görən sarışın əlini onun çiyninə
qoyub dilləndi:
- Bəy, orada sən mənə
bir ömür bağışlamışdın, indi o
ömrü özünə qaytarıram! Güllələnmədən
azad olunmusan, 10 il sürgünə gedəcəksən,
- deyib sağollaşdı. İsfəndiyar bəy
eşitdiklərinə, güllələnməyəcəyinə
inana bilmirdi. Bir neçə dəqiqədən
sonra nəzarətçilər onu ölüm kamerasından
çıxarıb apardılar, taxta vaqona mindirib,
sürgünə göndərilən yüzlərlə insana
qatdılar. Neçə gün, neçə
gecə yol getdiyini özü də bilmir, amma yadında qalan
odur ki, yol boyu səhər də, axşam da Gədəbəyi,
Slavyankanı, çayçını, oradakı
sarışının kimliyini fikirləşib... xatırlaya
bilməyib. Qazaxıstanda ölüm
düşərgəsində olanda da bu haqda çox
düşünüb, amma həmin adamın kimliyini yadına
sala bilməyib.
***
Gəncəbasarda hamı
İsfəndiyar bəy Bədirbəyovun 10 il
bundan əvvəl qardaşları ilə birgə güllələndiyini
zənn edirdi. Buna görə də o, 1940-cı
ildə Şəmkirə gələndə çoxları təəccüb
qaldı. Sağ qalmasının səbəbini
danışdı. O vaxtlar Slavyanka... çayçı
söhbətini eşidənlər, bilənlər İsfəndiyar
bəyin yadına saldılar ki, olsa-olsa, bu 25-26 il
bundan qabaq Slavyankada yol qırağındakı çayxanada
işləyən malakan balası olacaq. Həyat
yoldaşı Bəyaz xanım da o vaxt İsfəndiyar bəyin
güllələndiyini zənn edib qızları ilə birlikdə
ata yurdu Cəncəyə köçmüşdü. İsfəndiyar bəy bundan inciyib ömrü boyu Gəncəyə
üz tutmadı. Atasının köhnə
dostlarından olan Məmli kişinin qızı Sərfinaz
xanımla təzə ailə qurdu... İsfəndiyar bəy
ömrünün 100-cü ilinə bir neçə gün
qalmış - 1986-cı ildə dünyasını dəyişdi...
Rəhman SALMANLI
Azərbaycan.- 2010.- 4
aprel.- S. 6.