Erməni zülmünü görmüş yüz yaşlı qadın

Varlığından xəbər tutanda ürəyim atdandı. Uzaq uşaqlıq illərinin xoş xatirələrində qalmış dili laylalı, ağzı dualı, əli quranlı nənələrin durna qatarına bənzəyən dəstəsi gözlərimin qarşısından keçdi. Qəribədir ki, bu nənələrin adları bir-birinə elə bənzəyir ki... Eyni sözdən pay alıblar: Gülzar, Gülüstan, Gülnaz, Güləbatın...

Görünür müdriklərimiz qız övladları üçün ad seçəndə həmişə onları gül kimi ətirli, təravətli və gözəl görmək istəyiblər. Bu gün yüz yaşının sevincinə bələndiyimiz Güləbatın nənə də bir vaxt gözəllər sırasında şahanə bir qız olub. Atası Mustafa bəy Qazax mahalının sayılıb-seçilən kişilərindən biri idi. Qoçaq, mərd və səxavətli. Güləbatın nənənin dünyaya göz açdığı Əskipara kəndi meşəli dağlarla əhatə olunmuş axarlı-baxarlı qədim yurd yerimizdən idi. Kəndin içindən keçən Coğaz çayı da bu yaşayış məskəninə qəribə bir gözəllik bəxş edərdi. Gecələr anaların laylasına qoşulan bu çay öz səsi ilə bütün kənd əhlinə bənzərsiz nəğmələr oxuyardı.

İndi Bakıda, qızının yanında yaşayan Güləbatın nənəyə o yerlərlə bağlı sual verəndə çəkdiyi üzüntü adamın ürəyini dağlayır. Özü boyda bir nur parçası olan yüz yaşlı ağbirçəyin söylədikləri ürəyimizi qana döndərdi: "Allah gavurlara (erməniləri nəzərdə tuturdu - F.X.) lənət eləsin. Bir tikə vaxtımdan mənə zülüm veriblər. Bu çıxmış gözlərim nələr görməyib? Səkkiz yaşım olardı. Erməni-müsəlman davasının qızğın çağı idi. Eh, bunu sonralar bilmişəm. Həyətdə oynayırdıq. Nənəmgil təndir salmışdılar, çörək bişirirdilər. Bu handa, qəfildən gavurlar kəndə doluşdular. O dəhşətli səslər və mənim gördüklərim, keçirdiyim qorxular min arşın quyunun dibində də olsam yadımdan çıxmaz, bala!.. Nənəm Hürünün kürəyinə qaynar samovar bağladılar, Qızyetər nənəmi diri-diri təndirə atdılar. Qonşumuzdakı ana, oğul və körpəni bir-birinə bağlayaraq yandırdılar. Anam Sona - o yazıq arvad nitqi tutulmuş halda məni sürüyərək özü ilə birlikdə evimizin arxasındakı ot tayasının içində gizlətdi. Əli ilə ağzımı tutmuşdu ki, birdən qışqırıb eləyərəm, ermənilər səsimizi eşidər. Keçirdiyim qorxudan anamın əlini dişləyərək qanatmışdım. Xoşbəxtlikdənmi, yoxsa təsadüfdənmi hər yeri dağıdıb tarımar edən, yandıran, külə döndərən, qonum-qonşumuzu, neçə əzizimizi diri-diri tonqallara atan yağılar ot tayasına toxunmadılar. Nə vaxt çıxdığımız yadımda deyil. Bircə onu bilirəm ki, atam Mustafanın (o "dobrovolnı" idi) silahı var idi. Ermənilərin kəndə doluşduğunu bilən kimi Əskiparaya dönmüşdü. Nənəmi xilas etməyə çalışsa da, alınmadı. Bir neçə ermənini məhv etdi, onun özünü isə ermənilər qətlə yetirdilər. Bu mənim uşaqlıq illərimin beynimə ömürlük həkk etdirdiyi acı bir taledi. Daşnaklar neçə ailəni başsız, valideynsiz, ocaqları kor, yuvaları boş qoydular. "Yetimin üzü bərk olar" - deyiblər. Dözdük, böyüdük, ailə qurduq. Mən də Əskiparadan Poyluya gəlin köçdüm. Ev-eşik, oğul-uşaq sahibi oldum. Amma heç zaman çəkdiyim o zillət yadımdan çıxmadı. Övladlarım oxudular. Hərəsinin öz ailəsi, uşağı, sevinci, cəmiyyətdə yeri var. Bütün bunlar ürəyimi açırdı. Amma budur, 1992-ci ildən yurd həsrətindən gecəm-gündüzüm qarışıb. O torpaqda valideynlərim uyuyur, əcdadlarımın ruhu dolaşır, evimiz-eşiyimiz var idi, gün-güzəranımız qurulmuşdu, yenə viran oldu. Hələ də anlaya bilmirəm ki, bizim həyətimizi, evimizi bu namərdlər niyə dağıtdı? Əskipara gözlərimdən çəkilmir. Həmişə öz-özümə deyirəm. Mən heç harda fələyə baş əymərəm. Gavurun arzusu gözündə qalacaq. İki övladım, səkkiz nəvəm, iyirmi bir nəticəm, dörd kötücəm var. Biz bir palıd ağacıyıq. Neçə yerdən pöhrə verəcəyik. Arxayınam ki, mənim son güzarım mütləq Əskipara olacaq" - deyə gözləri yol çəkən Güləbatın nənə bir bayatı söylədi:

Bu yerlər el yeridi,

El köçdü, el yeridi.

Gözlərim bulaq yeri,

Yanağım sel yeridi.

...Heç istəməzdik ki, ömrünün yüzüncü yaşını tamamlayan Güləbatın nənə ilə söhbətimiz bu cür kövrək bir ahəngdə qurulsun. Neyləyəsən ki, olmuşların ağrı-acısı sinəsi sözçeşməli nənəmizin varlığından çəkilməyib. Söylədiyi bayatıları, laylaları, rəvayətləri, nağılları, lətifələri, tapmacaları toplayan olsa, cild-cild kitablar yaranar.

Bu dünyagörmüş nənənin sinəsindən qopan müdrik fikirlərdən - inanclardan bəzi ləçəklər: "Cümə günü ağac kəsməzlər", "Körpəni yük üstündə çox oturtmazlar, gec yeriyər", "Qapının ağzına isti su tökməzlər", "Şər vaxtı qapının ağzında əyləşməzlər, deyilənə görə, orada şeytanların, mələklərin balaları oturur".

Həmişə namaz qılıb, oruc tutan Güləbatın nənənin özünəməxsus alqışları da var: "Qapına toylara gələk", "Atın yüyürək olsun", "Bir olsun, pir olsun", "Günün-baxtın ağ olsun". Andları da gözəldir: "Birəm, birliyim haqqı", "Qiblə haqqı", "Yaradan haqqı" və s. Hələ çəkdiyi məsələlər, söylədiyi müdrik fikirlər də məna yozumuna görə çox maraqlıdır: "Gündüz getmədiyin yolu, gecə getmə", "Bıçağı olmayanın qılıncı kəsən olar", "Dəli qız deyər anasız olaydım, bədəsil gəlin deyər qaynanasız", "Ağacı silkələməsən meyvə düşməz", "Tanımadığın yuvaya əl uzatma", "Özü ölməkdə, gözü çölməkdə", "Süddən ağzı yanan, qatığı üfürüb içər", "İnsan ən çox çörək verəninə xəyanət edər", "Qocalmış aslanın üstünə kəpənək qonar". Bayatıları da təsirli və düşündürücüdür:

Neylədi fələk eylədi,

Başıma kələk eylədi,

Əlin saldı ürəyimə,

Ələk-vələk eylədi.

Gedirəm yol uzunu,

Xancalım qol uzunu,

Necəsən bir ah çəkim,

Yanasan il uzunu.

Qarabağın meşəsi,

Qaradı bənövşəsi,

Qərib eldə gəzənin,

Ağlamaqdı peşəsi.

Güləbatın nənənin söylədiyi laylalardan bal süzülür. Yaşından asılı olmayaraq ona qulaq asdıqca uşaqlaşmaq, saflaşmaq istəyirsən. Səsinin həzinliyinə bürünmüş laylalarından ruhumuza bir sakitlik axırdı. Sanki e, çox uzaqda bir nənnidə mürgülədiyimiz günlər geri dönürdü:

Anan tel düzər sənə,

Bacın gül bəzər sənə,

Tanrıdan əhdim budu,

Dəyməsin nəzər sənə,

Laylay güllü beşiyim,

Laylay evim-eşiyim.

Hələ tapmacalarını eşidəsən:

Bu meşə gül meşəsi,

Altı tər bənövşəsi,

Bir kişinin min oğlu,

Hamısı bir peşəli (bal arısı).

***

Səsi var, canı yox, sümüyü var qanı yox (saat).

...1910-cu ilin aprelində Qazax mahalının Əskipara kəndində doğulan Güləbatın Mustafa qızı Bakıda, övladlarının yanında şad-xürrəm yaşasa da, hər cür qayğı və sevgi ilə əhatələnsə də, fikri-zikri doğma ocaqdadır. "Şəhər həyatı necədir" - sualına müdrik bir cavab verdi: "Dünyada ilk dəfə insan nəyi görüb dərk edirsə, gərək sonunda da onu hiss etsin. Mənim boş qəfəsəm burdadı, ağlım, huşum, ürəyim bala, Əskiparadadı".

Bütün bunlardan sonra deyək ki, bu qara kəlağayılı, böyük ürəkli Güləbatın nənə dünyanın bütün dərd-sərini nəvə-nəticələrini, kötücələrini başına yığanda unudur. Övladları barəsində soruşanda "onlar mənim könül dostlarımdır" - deyir. "Elə ki, nəvə doğulur, övlad unudulur. Nəticə gələndə nəvə yaddan çıxır. Kötücənin dadı tamam başqadır" - söyləyən Güləbatın nənəyə yadıca ləzzətini də dadmağı arzuladıq. Özü daha gözəl deyir:

Başına mən dolanım,

Mən dönüm, mən dolanım.

Balam salamat olsun,

Kölgədə mən dolanım.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2010.- 24 aprel.- S. 7.