Təbiət və musiqi vurğunu

Qəribə və qeyri-adi, həm də cazibəli, diqqət çəkən, yaradıcılıq qabiliyyətinə malik olan xalq rəssamı Toğrul Nərimanbəyov təkcə doğma vətənində deyil, dünyanın əksər ölkələrində yaxşı tanınır. Pərəstişkarları onun müxtəlif yaradıcılıq sahələrinin, həm də fərqli janrların qabil ifaçısı kimi tanıyaraq sevirlər. Yazılanlardan, haqqında söylənilən fikirlərdən kənara çıxaraq Toğrul Nərimanbəyovun portretini sözlə çəkməyə bu ifadə bəs edər: müasirimiz olan dahi! Bu, sadəcə təmtəraqlı fikri, gəlişi gözəl münasibəti və pafosu ifadə etmir. Mütəxəssislərin də, hətta həmkarlarının da, dünya incəsənətinin korifeylərinin də fikirləri bir məqsədə yönəlir. Keçmiş sovet dövründə sənətə gələn iki rəssam var ki, ona süni realizmin küləkləri qətiyyən toxuna bilmədi. Səttar Bəhlulzadə və Toğrul Nərimanbəyov. Hər ikisi rəssamlığın müxtəlif qütblərində dayansalar da, onları birləşdirən əsas bir məram var idi - Abşeronu dəlicəsinə sevmək, təbiətə vurğunluqE

Bu isti avqust günlərində ömrünün 80-ni tamamlayan məşhur rəssamın yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsi üçün ölkə Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən sərəncam da imzalanıb.

Toğrul Nərimanbəyov 1930-cu il avqustun 7-də Bakıda anadan olub. Atası Fərman Nərimanbəyov energetika sahəsi üzrə mühəndis idi. Anası İrma Lya Rude isə fransız olub. Rəssamın valideynləri Fransanın Tuluza şəhərində tanış olaraq bir-birini bəyəniblər. Ailə qurduqdan sonra xeyli müddət də Fransada yaşayıblar. Toğrulun böyük qardaşı Vidadi elə Avropada dünyaya gəlib (Vidadi Nərimanbəyov da Azərbaycan təsviri sənətinin çox istedadlı nümayəndələrindən biri olub). Sonradan gənc ailə Bakıya qayıdıb. Şərqlə Qərb mədəniyyətinin, ayrı-ayrı dinlərə mənsub ailə şərtlərinin, ənənələrinin, fərqli münasibətlərin qovuşduğu bir mühitdə doğulub Toğrul Nərimanbəyov. Atası Qarabağın tanınmış bəylərindən birinin övladı olub. Bax, bu nəsildəngəlmə nəciblik, gözütoxluq, mərdlik, hətta zahiri görünüşdə əks olunan kübarlıq, eləcə də Avropada təhsil almış valideynlərinin zəngin mənəvi aləmləri, sənətə hədsiz maraqlı olmaları Toğrulun tərbiyəsinə, erkən yaşlarından hərtərəfli, mükəmməl formalaşmasına təsir etməyə bilməzdi.

Ailədə qəribə bir adət olub. Müxtəlif qədim əşyaların, tətbiqi sənət nümunələrinin kolleksiyasını toplayıblar. Bax, bu "muzey" əşyalarının cazibəsi də Toğrulun maraq dairəsinin genişlənməsinə, yaradıcılıq potensialının güclənməsinə səbəb olub. Bütövlükdə ailədə incəsənətə, onun müxtəlif növlərinə böyük rəğbət yaşanırdı. Atası onu Respublika Pionerlər Evində (indiki Uşaq və Gənclər Yaradıcılıq Sarayı) rəsm dərnəyinə üzv yazdırıb. Burada ilk rəsm müəllimi Kamil Xanlarov idi.

İkinci Dünya müharibəsi zamanı taleyin çox ağır bir qəzavü-qədəri Nərimanbəyovlar ailəsinin də ünvanını yaxaladı. Fransa faşist Almaniyası tərəfindən zəbt edilən gün bu ölkənin vətəndaşlığından çıxmayan İrma - Toğrulun anası həbs edildi. Ən dəhşətli hal da budur ki, Toğrul oxuduğu 134 saylı məktəbə xüsusi mühafizə altında aparılırdı. Onu evə yox, həbsxanaya - anasının yanına gətirirdilər. O dövrdə sovet qanununa görə heç kəsin uşağı məktəbdən saxlamaq hüququ yox idi. Amma bu, çox uzun sürmədi, ananı öz balalarından ayrı saldılar. Lya Rude Sibirə sürgün edildi.

Bu ziddiyyətli məqamların içində inamını itirməyən Nərirmanbəyovlar yaşamaq uğrunda mücadiləyə qoşulublar. Toğrul əvvəlcə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbinə daxil olub. 1950-ci ildə isə Litva İncəsənət İnstitutunda monumental və dəzgah rəssamlığı fakültəsində təhsil alıb. Eyni vaxtda Vilnüs Konservatoriyasında klassik vokalı da öyrənməyə başlayıb. Toğrul anası ilə yalnız tələbəlik illərində Səmərqənddə görüşüb. Bəlkə də uşaqlıqdan çəkdiyi əziyyətlər, gördüyü ədalətsizliklər onun yaradıcılığına elə dərin təsir edib ki, həmkarlarından fərqlənərək daha yüksəkliklərə, zirvələrə qalxmağı bacarıb. Belə olmasaydı, 30 yaşında əməkdar, 33 yaşında isə xalq rəssamı adına layiq görülməzdi. 1955-ci ildən keçmiş SSRİ Rəssamlar Birliyinin üzvü olan Toğrul Nərimanbəyovun layiq görüldüyü orden və medalların sayı bilinmir. 1974-cü ildə dünya şöhrətli bəstəkar Fikrət Əmirovun "Nəsimi haqqında poema" baletinə verdiyi tərtibata görə Azərbaycan Dövlət mükafatına layiq görülüb. Fikrət Əmirovla başlanan ikinci uğuru isə "Min bir gecə" baleti ilə bağlıdır. 1980-ci ildə bu möhtəşəm musiqi əsərinə verdiyi bədii tərtibata görə Toğrul Nərimanbəyov yenidən Dövlət mükafatı ilə təltif olunub. Hazırda dünyanın bir çox incəsənət muzeylərində, fondlarda Azərbaycan rəssamının əsərləri qorunub saxlanılır. Çexoslovakiyada, Rusiyada, Hindistanda, Fransada, Litvada, ABŞ-da və digər ölkələrdə Toğrul Nərimanbəyovun sərgiləri dəfələrlə seyrçiləri riqqətə gətirib.

Rəssamın yaradıcılığında Abşeron mənzərələrinin, nemətlərinin, tarixi abidələrinin xüsusi yeri var. O, Şirvanşahlar sarayının rəsmini çəkəndə 14 yaşı vardı və heç vaxt ağlına gəlməzdi ki, bu bağlılıq ömrü boyu onu tərk etməyəcək. Dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq həmişə mövzularının başında Abşeron dayanacaq. Uzun illər Amerikada yaşayıb. Hazırda Parisdə ünvan tapıb, amma buna baxmayaraq tez-tez Bakıya gəlir. O, bir avropalı rəssamdır, yaratdıqları isə bəşəridir. Amma köksündə azərbaycanlı olaraq bu torpağın məhəbbəti çırpınır. Belə olmasaydı, sidq ürəklə deməzdi: "Dünyanın heç harasında Günəş Bakıdakı kimi doğulmur. Mənə elə gəlir ki, Abşeron günəşinin bənzəri yoxdur. Ona görə də burada yaşayan insanlar enerjilidirlər, istedadlıdırlar. Hələ Qobustan qayalıqları... Mən oradakı hər bir daşı canlı varlıq kimi sevirəm".

Toğrul Nərimanbəyov yazıçı Çingiz Aytmatovu və şair Bəxtiyar Vahabzadəni çox sevib. Sağlıqlarında hər iki sənətkarla tez-tez görüşər, yubileylərində iştirak edərdi. Bu, bir iftixar doğuracaq məqamdır ki, Azərbaycan poeziyasında Bəxtiyar Vahabzadə hansı mövqedə və zirvədə dayanıbsa, təsviri incəsənətimizdə də o möhtəşəm yerin sahibi Toğrul Nərimanbəyovdur.

Sovet dövründə rəssamın yaradıcılığını təhlil edən sənətşünaslar həmişə Toğrul Nərimanbəyovu "novator" adlandırıblar. Çünki o, heç kəsin getmədiyi bir yolla addımlayırdı, bəlkə də, daha doğrusu, cəsarət etmədiyi mövzularda fırçasını məharətlə işlədirdi. Bu səbəbdən də sənətşünaslar təhlillərində Toğrul Nərimanbəyov üslubunun özünəməxsusluğunu çox dərin şərh etməkdən ya çəkinərək, ya da anladıqlarını gizlətmək üçün bir kəlmə "novatordur" deyirdilər. Bu novatorluq isə bugünə kimi davam etməkdədir.

Toğrul Nərimanbəyov öz həmkarlarından Səttar Bəhlulzadəni, Tahir Salahovu, Tofiq Cavadovu çox sevib. Hətta onlar dəfələrlə təbiət qoynuna birlikdə səfərlər ediblər. Özü haqqında belə söyləyir: "Rəssam olmasaydım, yəqin ki, heykəltəraş, ya bəlkə də vokalist olardım. Rəssamlıqda hər şey əvvəldən məlumdur. Başlanğıc da, iş prosesi də, sonluq da. Vokal isə tamam başqa bir aləmdir. Mən hər səhərimi torağay kimi mahnı ilə açıram".

Ümummilli lider Heydər Əliyev onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndirərək söyləyib: "Bizim rəssamlarımız həmişə öz xalqlarının taleyini düşünüblər. Təbiətini, adət-ənənəsini rəsmlərində dolğun əks etdirməyə nail olublar. Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Tahir Salahov, Toğrul Nərimanbəyov təkcə Azərbaycan təsviri sənətinə deyil, xalqımızın adına da başucalığı, şöhrət gətiriblər".

Onun gözəl bariton səsi var. Klassik operalardan, xüsusilə İtaliya bəstəkarlarının əsərlərindən ariyaları peşəkarlıqla ifa edir. Klassik musiqiyə dərin məhəbbəti olan Toğrul Nərimanbəyov Azərbaycan muğamlarının vurğunudur. Milli sərvətimiz olan muğamlara onun öz baxışı var: "Mən muğamı dinləyəndə onun bütün rəng çalarlarını anlayıram, hətta görürəm. Ahəngindəki qəmli notlar mənə çox təsir edir. Mən muğam oxuya bilmirəm. Onda ağlamaq istəyirəm. Bəlkə də buna görə mən həmişə muğamı səs kimi yox, maddi mədəniyyət abidəsi kimi qəbul edirəm. Hərdən də Qərb musiqisi ilə, xüsusilə də Bethovenin simfoniyaları ilə muğam arasında nəsə bir bağlılıq duyuram".

Toğrul Nərimanbəyov həmişə yay fəslində Bakıya gələr, Abşeronda dincəlməyi çox sevər. Hərdən fırçasını qələmlə dəyişən Toğrul Nərimanbəyov poeziya aləmində də öz imzasını yazmaqdadır. Maraqlıdır ki, onun bu sahədə də mövzuları yenə Azərbaycandır, doğma Bakıdır. Yaradıcılığın hansı janrında işləməyindən asılı olmayaraq düşüncələrində lövbər salan dəyişməz mövzu Abşerondur. Bu, elə bir hissdir ki, bütün ömrü boyu onunla dünyanı gəzir. Parisdə də, Lüksemburqda da, Nyu-Yorkda da, Ankarada da, Moskvada da... Fərqi yoxdur, hansı qitədə, hansı məmləkətdə və ölkədədir. Bütün yaradıcılığı ilə, ağılı və düşüncələri ilə bəşəri mədəniyyətə xidmət edən Toğrul Nərimanbəyov dünya incəsənətinə Abşeronun unudulmaz, yaddançıxmaz mənzərələrini, tarixi abidələrini təqdim edir. Çox maraqlıdır, Toğrul Nərimanbəyov fırçasının töhfələri mövzusundan asılı olmayaraq həmişə nəhəng sənət əsərinə çevrilir. Burada söhbət hansısa rəsm əsərinin ölçüsündən yox, orada əks olunan rənglərin ifadəliliyindən, təsir gücündən gedir.

Əlinə fırça alan gündən çəkdiklərinin hamısını naturadan götürüb. Bu gün də onun natürmortları naturadan çəkilir. Başqaları da belə edə bilərlər. Fərq budur ki, Toğrul Nərimanbəyov gördüklərini özünün yaradıcılıq süzgəcindən keçirir. Bu səbəbdən də tablolarında hər bir rəngin öz yeri var. Bəlkə buna görə də tamaşaçı rəssamın əsərlərini seyr etməkdən doymur. Hansısa bir təbiət mənzərəsini gözəl olduğu üçün yox, məhz o füsunkarlığın içində insanı heyrətə gətirən məqamların varlığına görə çəkir. Həmin vaxt rəssamın diqqəti o qeyri-adi görüntünü rənglərlə işləməyə yönəldiyindən yaranan əsər təkrarsız olur. Belə bir fikir var ki, Səttar Bəhlulzadə Azərbaycan təbiətinin poeziyasını kətana köçürüb. Toğrul Nərimanbəyov yaradıcılığının rənglərlə süslənmiş səhifələrinə diqqət yetirdikcə başqa bir məqamı qeyri-ixtiyari vurğulamalı olursan: Toğrul Nərimanbəyov da həm Azərbaycan təbiətindəki qeyri-adiliyi, həm də fəlsəfəni, Azərbaycan insanının qurub-yaratmaq əzmini, arzularını, nikbinliyini, inamını kətan üzərində əks etdirib. Bəlkə də elə bu yaxınlığa və qeyri-adiliyə görədir ki, haqlı olaraq hər iki rəssamı sovet realizmindən çox-çox uzaqlarda yaşayıb yaratmış sənətkar kimi tanıyırlar.

Xalq şairi Fikrət Qoca köhnə dostu haqqında söyləyir: "Toğrul Nərimanbəyovun içi sevgi ilə doludur. Onun qeyri-adi cəhətləri çoxdur. Məni sevindirən odur ki, Toğrul sədaqətlidir. Bu sədaqətin hədəfi - vətən, millət, sənət, dostları, sevdikləri və qəribə vərdişləridir. Toğrul əvvəldən nəyə bağlıdırsa, bugünə kimi onu davam etdirir. Mən onu gəncliyimdən tanıyıram. Heç dəyişməyib. Hamı onu görkəmli rəssam kimi dəyərləndirir. Bu, təbiidir. Neçə illərdir ki, biz onu bu sahənin ən hünərli nümayəndələrindən biri kimi görürük. Dünya da onu böyük rəssam kimi qəbul edir. Mənə görə Toğrul həm də şairdir. Başqa cür səslənməsin, indiki vəziyyətimdə məni hansısa bir poetik fikirlə heyrətləndirmək asan deyil. Ömrü boyu sözlə işləmişəm. Onun min bir çalarını, rəngini, mənasını aramışam, axtarmışam. Qəribədir ki, Toğrulu oxuyanda təəccübümü gizlədə bilmirəm. Məsələn, narla bağlı onun rəsmləri də çoxdur, şeirləri də. Bütün ömrü boyu nar onun baş mövzusudur. O, Azərbaycan təbiətində bitən bu nemətə bir milli obraz kimi yanaşır. Baxışları, sözlə işləmək qabiliyyəti, yazı tərzi çox fərqlidir. Onun bütün şeirləri düşündürücüdür. Vətən sevgisini "Vətəni çox sevirəm" ifadəsində yox, Toğrulun yazdığı "İçərişəhər", "Qız qalası" kimi şeirlərdədir. O, bu qədimi abidəni xalqımızın daşlaşmış qəhrəmanlıq dastanı adlandırır. Bəlkə də onun üçün ən müqəddəs ünvan da elə Qız qalasıdır. Sevinirəm ki, mənim belə bir böyük ürəkli, dərin təfəkkürlü, müasir baxışlı, istiqanlı, sədaqətli, məşhur dostum var. Və nə yaxşı ki o, azərbaycanlıdır".

Dünyanın çox möhtəşəm sərgi salonlarında əsərləri nümayiş etdirilən, illər uzunu Amerikada, Avropada yaşayan Toğrul Nərimanbəyov qəlbən çox azad, yüksək ideyalar uğrunda çarpışan bir sənətkardır. İlk baxışda adamın ağlına gəlməz ki, həyatı boyu avanqard olmağa çalışan Toğrulun ürəyindən hansı arzular keçər. O, fəth etdiyi zirvələrdən hara enmək istər. Söhbətlərinin birində qəlbindən keçənləri belə dilə gətirib: "Arzum budur ki, dənizin kənarında (yəqin ki, Xəzərin - F.X.) çox böyük, müasir olmayan balaca bir bağ evim olsun. Əsl milli, kənd evinə bənzəsin. Sadə interyerli, xalçalar, balış və mütəkkəli, ot, ədəva qoxulu... İstərdim ki, orada əncir ağacı, su quyusu olsun...". Bu, sadəcə fikirlərdən süzülən adi həvəs deyildi. Ağsaqqal bir sənətkarın, dünya şöhrətli bir şəxsiyyətin uşaqlığa, ilkinlyiə qayıdış istəyidir. Bu xiffətli arzunun mayasında böyük vətən məhəbbəti və Azərbaycan duyğuları var!

Toğrul Nərimanbəyov ziddiyyətlərlə dolu həyatın hər üzünü görüb. Sevincini də dadıb, kədərindən də sarsılıb. Həmişə də öz əqidəsinə sadiqliyi ilə seçilib, kübar görünüşü, əzəməti və qəribəliyi ilə qəlblərə hakim kəsilib. Bir oğlu, bir qızı var. Övladı Əsmər atası haqqında belə söyləyir: "O, elə bir adamdır ki, onun üçün birinci yerdə azadlığıdır. Bu, həyatında ən başlıca şərtdir... O, insanları özünə elə cəzb edir ki, onun üçün darıxmamaq mümkün deyil. Bu dünyanın işığı, havası, həyatı kimi gərəklidir". Oğlu Fransua isə tələsmədən, təmkinlə atasının sənətin müxtəlif janrlarında yaratdığı möcüzələri müşahidə etməkdədir. Bəlkə gələcəkdə bu nəslin növbəti məşhur insanı olmaq onun taleyinə yazılıb? Kim bilir?!

Ömrünün 80-ci yayını tamamlayan xalq rəssamı Toğrul Nərimanbəyovun ruhunda bir gənclik eşqi var. Vurğunu olduğu xalqının, millətinin böyük sənətkar oğludur. Onun rəsmlərində də, şeirlərində də, hətta səsinin coşqun ahəngində də Abşeron günəşinin istisi duyulur. Bu nurun təsiridir ki, dünya şöhrətli sənətkarımızın repertuarı rənglər, palitrası musiqidir. Musiqi ilə rənglərin qovuşuğu isə əbədiyaşar əsərlərin yaranmasına səbəb olur.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2010.- 7 avqust.- S. 4.