Görkəmli alim, neftçi geoloq

XX əsrin görkəmli alimlərinin fəaliyyətlərinin bir neçə onillik ərzində geologiya elminin və xüsusən neft geologiyasının inkişafına yönəldilməsində ölkəmizdə neftçi geoloq məktəbinin banisi akademik, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı Şəfaət Fərhad oğlu Mehdiyevin xüsusi rolu olmuşdur.

Gənc geoloqlar nəsli üçün görkəmli alimin həyat yolu olduqca maraqlı və ibrətamizdir. Şəfaət Mehdiyev 15 dekabr 1910-cu ildə İranın Sərab mahalının Şalqun qəzasında kəndli ailəsində dünyaya göz açmışdır. 4 yaşında ikən atasını itirmiş və onu çətin şəraitdə anası tərbiyə etmişdir. Uşaqlığı Abşeron yarımadasının Sabunçu kəndində keçmişdir. Burada o, bir dərəcəli məktəbi bitirmişdir. Gənc yaşlarından təhsilini davam etdirməklə yanaşı, işləməyə başlamışdır.

Şəfaət müəllim hələ tələbəlik illərindən elmə böyük həvəs və maraq göstərmişdir. Ötən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Azərbaycan Sənaye İnstitutunun (indiki ADNA) geoloji kəşfiyyat fakültəsində oxuyarkən professor P.P.Şuşinskinin "Kristalloqrafiya kursu" dərsliyini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Bu kitab 25 il ərzində respublikanın ali məktəblərinin geologiya fakültələrinin Azərbaycan şöbələrində oxuyan tələbələr üçün zəruri tədris vəsaiti olmuşdur. Bununla bərabər, o öz təhsilini davam etdirməklə yanaşı, kristalloqrafiya fənnindən dərs də demişdir (həmin illər bu elm sahəsində azərbaycanlı mütəxəssislər yox idi). Diqqətəlayiqdir ki, o dövrdə Şəfaət müəllim institutun çoxtirajlı "Neft kadrları uğrunda" qəzetinə redaktorluq etmiş, bir sıra digər qəzet və jurnalların redaktoru olmuşdur.

Azərbaycan Sənaye İnstitutunda təhsilini bitirib Pirsaat və Neftçala neft mədənlərində böyük geoloq, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İnstitutunda baş geoloq vəzifələrində işlədikdən sonra Geologiya İnstitutunda aspiranturaya daxil olmuşdur. Məhz bu institutda onillər ərzində səmərəli, hərtərəfli elmi və elmi-təşkilati fəaliyyət göstərərək tanınmış alim kimi formalaşmışdır.

1945-ci ildə Şəfaət Mehdiyev Abşeron yarımadasının neft yataqlarının geotermikasına həsr olunmuş namizədlik dissertasiyasını, 5 il sonra - 1950-ci ildə "Lənkəran vilayətinin geoloji quruluşu və neftlilik perspektivi" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Alim sonrakı illərdə də neft geologiyasının müxtəlif sahələrində elmi tədqiqatlar aparmışdır.

1950-ci illərdən başlayaraq Şəfaət Mehdiyev neft və qazın genezisi probleminin işlənib hazırlanması ilə əlaqədar Elmlər Akademiyasının Geologiya İnstitutunda Neft yataqlarının geokimyası laboratoriyasına rəhbər təyin olunmuşdur. Burada Azərbaycanın neft-qaz rayonlarının çökmə süxurlarındakı üzvi maddələrin kompleks tədqiqatları aparılırdı. Həyata keçirilən elmi araşdırmalar ana süxurlarda üzvi maddələrin paylanma qanunauyğunluqlarını aşkar etməyə və Azərbaycanın çökmə süxur çöküntülərinin kəsilişində neft-qaz əmələ gətirən süxurların - layların ayrılmasına imkan vermişdir.

Alimin çoxillik tədqiqatlarının nəticələri bir sıra monoqrafiyalarda öz əksini tapmışdır. Onların sırasında "Azərbaycanın neft yataqlarının formalaşması və neftlərin mənşəyi problemləri" (1956), "Azərbaycanın çökmə süxurlarının üzvi komponentləri" (1958), "Cənub-Şərqi Azərbaycanın üçüncü dövr kompleksinin bituminologiyasına dair" (1959), "Xəzəryanı-Quba vilayətinin tabaşir və üçüncü dövr çöküntülərinin üzvi maddələri" (1963), "Kür çökəkliyi şərq hissəsinin üst pliosen çöküntülərinin geoloji-geokimyəvi xüsusiyyətləri" (1965), "Neftin genezisi və neft-qaz yataqlarının formalaşması" (1969) və s. əsərləri indiyədək aktuallığını saxlamışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, akademik Şəfaət Mehdiyev neft və qazın genezisinin tədqiqi üzrə daha fərqli proqressiv ideyalar daşıyan alimlərdən biri idi.

XX əsrin 50-60-cı illərində onun karbohidrogenlərin generasiyasının mənşəyi barədə irəli sürdüyü ideyaları çökmə süxurların üzvi maddələrinin geokimyəvi tədqiqinin nəticələri, həmçinin paleogen-miosen çöküntülərinin neft-qaz generasiya etmək xüsusiyyətləri haqqında mülahizələri əsasında püxtələşmişdir. Bu ideya Şərqi Azərbaycanın və Xəzərin akvatoriyasının məhsuldar qatında təmərküzləşmiş neft-qaz yataqlarının formalaşmasını aydınlaşdırır. Sonralar, 1993-1999-cu illərdə AMEA-nın Geologiya İnstitutunun bir qrup aliminin xarici neft şirkətləri (bp, "Statoil", "Exxon" və s.) və elmi mərkəzləri ilə apardıqları müştərək geokimyəvi tədqiqatlar alimin fikirlərini təsdiqləmişdir.

Faktiki geoloji-geokimyəvi materialların tədqiqi analizi və laboratoriya tədqiqatları əsasında 60-cı illərdə neftin mənşəyi barədə mövcud olan təsəvvürlərin fonunda akademik Ş.Mehdiyev 1966-cı ildə yeni - "Neftin dərinlik-biogen genezisi" nəzəriyyəsini irəli sürür. Nəzəriyyə iki diametral zidd fərziyyənin - neftin üzvi və qeyri-üzvi mənşəyi nəzəriyyəsinin sintezi idi. Bu nəzəriyyədə, alimin fikrincə, karbohidrogenlərin formalaşma prosesində vəziyyəti və onların tələlərə tərəf hərəkəti, xüsusilə çökmə mənşəli süxurların neft və qazla qidalanması vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, karbohidrogen yığımlarının hifz olunması və dağılması şəraiti nəzərdən keçirilmişdir. Yuxarıda qeyd olunan monoqrafiyada (1969) neftin dərinlik-biogen nəzəriyyəsi və Azərbaycanın neft-qaz yataqlarının formalaşma müddəası baxımından Cənubi Xəzər hövzəsinin, Azərbaycan və Türkmənistan ərazisinin mezokaynozoy çöküntülərinin neft-qazlılığının gələcək perspektivliyinin praktiki məsələləri öz əksini tapıb. Neftin dərinlik-biogen mənşəyi nəzəriyyəsi bu gün də tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir və həmin konsepsiyanın alimlər arasında tərəfdarlarının sayı artır. Qeyd olunanları şərtləndirən amil, təbii olaraq, alimin fikrinin elmi cəhətdən sanballı şəkildə əsaslandırılması, dərin məntiqiliyi ilə bağlıdır. Akademik Şəfaət Mehdiyev neftin və qazın genezisi barədə öz fikirlərini daha da inkişaf etdirərək "Təbiətdə neft və qazın tərkibinin formalaşması və dəyişdirilməsi prosesləri" (1985) kitabını dərc etdirir.

Akademik Ş.Mehdiyev uzun illər ərzində Geologiya İnstitutunda Neft və qazın geologiyası şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. O yaxşı bilirdi ki, respublikada neft-qaz sənayesinin gələcək inkişafı neft-qaz geologiyasının elmi baxımdan ciddi təkmilləşdirilməsi və digər aktual problemləri ilə sıx bağlıdır. Birinci növbədə bu, karbohidrogen flüidlərinin genezisi, miqrasiyası və onların təmərküzləşməsinin formalaşması ilə əlaqədardır. Bu məsələləri həll etmədən geoloji axtarış və kəşfiyyat işlərini düzgün istiqamətləndirmək mümkün deyildir. Ötən əsrin 70-ci illərində alimin təqdimatı üzrə Gürgən-dəniz sahəsində məhsuldar qatın "Qala lay dəstəsi"nə qazılan 205 saylı quyuda "Qırmaki lay dəstəsi"ndən neft alınmışdır.

Akademik Ş.Mehdiyev XX əsrin məşhur alim-geoloqlarının nümayəndələrindəndir. Belələri özlərinin məqsədyönlü fəaliyyətləri ilə Azərbaycanda geologiya elminin inkişafına sanballı töhfələr vermişlər. Şəfaət müəllimin də elmi tədqiqatlarının diapazonu geniş idi və Azərbaycanın neft-qaz geologiyasını, geokimyasını, palçıq vulkanizmini, regional geologiyasını, tektonikasını əhatə edirdi.

Keçən əsrin 40-cı illərində öz tədqiqatlarını neft yataqlarının geotermiyasından başlamış və bu vacib elmi istiqaməti daim inkişaf etdirmişdi. 1971-ci ildə müştərək müəlliflər ilə "Neft və qaz yataqlarının geotermiyası" kitabını Moskvada ("Nedra" nəşriyyatı), bir il sonra "Azərbaycanın və Türkmənistanın neft-qaz vilayətlərinin geotermiyası" monoqrafiyasını dərc etdirmişdir. Ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində alim alternativ karbohidrogen məhsullarının - ağır özüllü neftlər, təbii bitumlar, yanar şistlər, suda həll olunmuş qazlar, qazhidratlar və s. elmi istiqamətlərin tədqiqinə xüsusi əhəmiyyət verir.

1983-1985-ci illərdə akademik Ş.Mehdiyevin rəhbərliyi ilə respublikada neftli qumların və yanar şistlərin proqnoz ehtiyatlarının kəmiyyətinin qiymətləndirilməsi başa çatdırılır.

Keçən əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısı alimin yeni böyük nailiyyətləri ilə səciyyələnir. Bu illərdə Ş.Mehdiyev Cənubi Xəzər hövzəsində 9 kilometrə qədər dərinlikdə sənaye əhəmiyyətli neft yığımlarının mövcud olması ehtimalını ilk dəfə nəzəri cəhətdən əsaslandırır. Xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, akademik Ş.Mehdiyevin böyük dərinliklərdə karbohidrogen yığımlarının mümkünlüyü fikri Meksika körfəzində 10-10,5 kilometr dərinlikdə neft yataqlarının aşkar edilməsində öz faktiki təsdiqini tapmışdır.

1985-ci ildə Şəfaət Mehdiyevin redaktorluğu ilə Azərbaycanın neft-qaz yataqlarının və perspektivli strukturlarının 1:500000 miqyasda xəritəsi izahat kitabçası ilə birlikdə dərc olunmuşdur. 1988-ci ildə alimin təklifinə əsasən Geologiya İnstitutunun bir qrup mütəxəssisi ilə Cənubi Xəzər hövzəsinin dərində (5 kilometrdən aşağı) yerləşən çöküntülərinin neft-qazlılıq baxımından rayonlaşdırılması hazırlanmış və ilk dəfə ifrat dərin (7-9 kilometr) stratiqrafik komplekslərinin karbohidrogen resurslarının qiymətləndirilməsi həyata keçirilmişdir.

Nəhayət, son illərin elmi tədqiqatlarının ən vacib nəticələri Azərbaycanda birinci elmi kəşf kimi təsdiq olunmuşdur. Elmi kəşf 2003-cü il oktyabrın 15-də təsdiq olunmuş və "Vulkanların məkan-zaman paylanmasının qanunauyğunluğu" adı ilə beynəlxalq reyestrə daxil edilmişdir.

Akademik Şəfaət Mehdiyev səmərəli elmi işlə yanaşı, uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuş, "Neft və qaz geologiyasının əsasları", "Ümumi geologiya" fənlərindən mühazirələr oxumuşdur. 1953-1965-ci illərdə o, Azərbaycan Dövlət Universitetinin geologiya fakültəsində kafedra müdiri olmuşdur. 1967-ci ildən sonra Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunda (ADNA) Geologiya və neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Şəfaət müəllim mahir mühazirəçi idi. Onun mühazirələri lakonikliyi ilə tələbələrin, həmçinin auditoriyada iştirak edən mütəxəsislərin böyük marağına səbəb olurdu. O, həmçinin bir sıra tədris vəsaitlərinin və elmi-kütləvi geoloji kitabların müəllifi idi.

Akademik Şəfaət Mehdiyev neft-qaz geologiyası və geokimyası sahəsində bütün dünyada məşhur olan alimlərdən idi. 50 ildən artıq müddət ərzində çoxsaylı beynəlxalq konqreslərdə, simpoziumlarda, konfranslarda və digər elmi forumlarda (ABŞ, Meksika, Hindistan, Kanada, Fransa, Almaniya, Macarıstan, Türkiyə və s.) maraqlı məruzələrlə çıxış etmişdi.

Akademik Ş.Mehdiyevin nəinki Azərbaycan həmçinin keçmiş SSRİ-nin digər respublikaları - Türkmənistan, Qazaxıstan, Gürcüstan və b. respublikalar üçün gənc kadrların və mütəxəssis geoloqların hazırlanmasında böyük xidmətləri var. O, 10-dan çox elmlər doktoru və 60-a yaxın elmlər namizədi hazırlamışdır.

Akademik Ş.Mehdiyev ictimai xadim kimi də tanınırdı. Ş.Mehdiyev 1952-ci ildən 1954-cü ilədək Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Məhsuldar Qüvvələr Şurasının sədri işləmişdir. 1954-1958-ci illərdə Geologiya İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmışdır. 1958-ci ilin aprel ayından 1965-ci ilin fevral ayınadək Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru olmuşdur. Eyni zamanda o, bir çox elmi şuraların, elmi jurnalların redaksiya heyətinin üzvü, geoloji xəritələrin, çoxcildli "Azərbaycanın geologiyası" monoqrafiyasının redaktoru idi.

Şəfaət müəllim ensiklopedik biliyə, qeyri-adi istedada malik idi. Hamı onu son dərəcə xeyirxah, təvazökar insan kimi tanıyırdı.

Gələcək nəslə özünün dram əsərlərini (pyeslər, nağıllar, şeirlər) yadigar qoymuşdur. Müxtəlif illərdə yazdığı "Mirzə Fətəli", "Müstəntiq", "Səttar xan", "Rüşvət ustası", "Su pərisi", "Çoxmərtəbəli Amerika" və digər ədəbi əsərləri bu gün də böyük maraqla oxunur. Onun həyat yolu gənc geoloqlara, alimlərə daim örnəkdir.

Akif ƏLİZADƏ,

AMEA-nın vitse-prezidenti,

Geologiya İnstitutunun

direktoru, akademik

Adil ƏLİYEV,

AMEA-nın Geologiya

İnstitutunun şöbə rəhbəri, geologiya-mineralogiya

elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2010.- 2 dekabr.- S.8.