Dövrün tələblərinə cavab verən yeni dərslik

Bəşəriyyət XXI əsrin başlanğıcında bir çox kəskin və mürəkkəb problemlərlə qarşılaşmışdır. Qlobal problemlər arasında ekoloji problemlər daha təhlükəlidir. Biosfer resurslarından və planetimizin təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə olunması və qorunması bu gün müharibə, sülh, ərzaq, ictimai və s. problemlərdən heç də az narahatlıq doğurmur. Buna görə də ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi məsələsi müasir elmin həll etməli olduğu çox vacib problemlərdən biri, bəlkə də birincisidir.

Kənd təsərrüfatı istehsalında əsas vasitələrdən biri hesab olunan torpağın münbitliyinin qorunub saxlanması və artırılması, kənd təsərrüfatı bitkilərindən sabit, yüksək və keyfiyyətli məhsul əldə edilməsi məsələsi ekologiya elmi qarşısında duran mühüm vəzifələrdəndir. Akademik Q.Ş.Məmmədov, coğrafiya elmləri doktoru M.Y.Xəlilov və biologiya elmləri doktoru, professor S.Z.Məmmədova tərəfindən Azərbaycan dilində ilk dəfə yazılmış "Aqroekologiya" dərsliyi məhz bu məsələyə həsr olunmuşdur. Dərsliyi 2010-cu ilin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə elan edilmiş "Ekologiya ili"nə bir töhfə kimi qiymətləndirmək də olar.

Hazırda respublikamızda insanın intensiv təsiri nəticəsində torpağın eroziyası, şorlaşması, şorakətləşməsi, onda olan humusun azalması və faydalı mikrofloranın məhvi, ağır metallarla, pestisid qalıqlarla çirklənməsi onun münbitliyinin aşağı düşməsinə, yararlı torpaq sahələrinin azalmasına, bitki və heyvanların növ müxtəlifliyinin kasadlaşmasına, biosfer komponentlərinin çirklənməsinə, maddələrin təbii biogeokimyəvi dövranının pozulmasına səbəb olur. Belə bir zamanda "Aqroekologiya" kitabı zamanın tələbatından doğan töhfə kimi qəbul edilməlidir.

"Aqroekologiya" kompleks elmi fənn olub, kənd təsərrüfatı istehsalı prosesində insanın ətraf mühitə qarşılıqlı təsirini, kənd təsərrüfatının təbii komplekslərə təsirini, texnogen yük şəraitində aqroekosistemin komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsiri və onlara xas olan maddələrin dövranının spesifik xüsusiyyətlərini, aqroekosistemin fəaliyyət xarakterini öyrənir. Bu elmin məqsədi keyfiyyətli bioloji məhsulun davamlı istehsalını, aqroekosistemin təbii bioenerji potensialından maksimum istifadəni, ətraf təbii mühitə neqativ təsirin kənarlaşdırılmasını və ya minimuma endirilməsini təmin etməkdir.

"Aqroekologiya" dərsliyinin ilk fəsillərində ekologiya elminin dünyada, o cümlədən Azərbaycanda inkişaf tarixi, təbii mühit və ekoloji faktorların (temperatur, işıq, su, edafik faktorlar) qanunauyğun təsiri; populyasiyalar (təsnifatı, yaş strukturu, ərazi tipləri), biosenozlar (biosenozun növ və ərazi strukturu), biosenozda orqanizmlərin parazit-sahib, yırtıcı-şikar, rəqabət əlaqələri, "ekoloji sığınacaq", ekoloji sistemin bioloji məhsuldarlığı, ekoloji piramidalar, ekoloji konsepsiyalar, biosfer, biosferdə həyatın paylanması, təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) və kiçik (biogeokimyəvi) dövranı, ən mühüm biogen maddələrin (oksigen, karbon, azot, kükürd, fosfor, kalium) biogeokimyəvi dövranı ətraflı şərh olunur.

VII fəsil kənd təsərrüfatı istehsalının təbii-resurs potensialı və ərzaq proqramına həsr edilmişdir. Bu fəsildə təbii resursların bioloji, mineral, energetik, istehsalda istifadə olunmasına və tükənmə dərəcəsinə görə təsnifatı verilir, ərzaq probleminin gərginliyi, əhalinin qidalanma problemi, kadastrlar, Azərbaycanda torpaq kadastrının ekoloji xüsusiyyətləri təhlil olunur.

Sonrakı fəsillərdə aqroekosistemin tipləri, strukturu və funksiyaları, təbii və aqroekosistemlərin müqayisəli xarakteristikası, aqroekosistemlərdə maddələr mübadiləsi və enerji axını məsələləri, eləcə də texnogenez nəticəsində ətraf mühitin - hava, torpaq və suyun çirklənmə növləri və mənbələri, havanın çirklənməsinin bitkilərə təsiri, ətraf mühitin çirklənməsinin idarə olunmasının geniş izahı verilir. Dərslikdə həmçinin torpaq-biotik kompleksi geniş şərh olunur, suda biogen yükün müəyyən edilməsi, suyun evtroflaşmasının ekoloji və sanitar-gigiyena nəticələri haqqında məlumat verilir, kimyalaşdırmanın ekoloji problemləri təhlil edilir, torpağın suvarılmasının və qurudulmasının ekologiyaya təsiri məsələlərinə toxunulur.

Kitabın heyvandarlıq kompleksləri və təbiətin mühafizəsi fəslində isə heyvandarlıq tullantılarının ətraf mühitə təsiri, həmin tullantıların işlənməsi üçün biotexnologiyadan istifadə edilməsi, heyvandarlıq fermalarının sanitar-qoruyucu zonaları və yaşıllıqların salınması məsələlərindən bəhs olunur. Dərsliyin digər fəsli kənd təsərrüfatının radioekologiyasına həsr edilmişdir. Bu fəsildə aqromühitdə radionuklidlərin mənbələri, kənd təsərrüfatı zənciri üzrə radionuklidlərin miqrasiyası - torpaqda radionuklidlərin davranış tərzi, radionuklidlərin bitkilərdə toplanması, kənd təsərrüfatı heyvanlarının iştirakı ilə radionuklidlərin kənd təsərrüfatı zənciri üzrə paylanması, aqrosenozlarda radionuklidlərin miqrasiyası və bu proseslərin modelləşdirilməsi məsələləri haqqında geniş məlumat verilir.

Dərslikdə alternativ əkinçiliyin üzvi, biodinamik və üzvi-bioloji istiqamətləri də təhlil edilir. Bu fəsildə əkinçilikdə mikroelementlərin, üzvi gübrələrin tətbiqi məsələləri qısa şəkildə izah olunur. "Vermikultura üzvi substratda kompost soxulcanları, biohumus hazırlanması və tətbiqinin ekoloji aspektləri" adlanan fəsildə isə vermikulturanın bioloji xarakteristikası, aqroekosistemlərdə torpaq soxulcanının əhəmiyyəti, biohumus və onun aqroekoloji qiymətləndirilməsi, soxulcanların istifadəsi əsasında əldə edilən preparatlar, biohumusun aqroekoloji qiymətləndirilməsi, vermikulturun heyvandarlıqda və tibdə qida məhsulu kimi istifadəsinin imkanları, torpaq soxulcanlarının sənayedə artırılmasının əsas prinsipləri və üsulları təhlil edilir. Başqa bir bölmədə aqroekoloji monitorinq, onun aparılmasının metodiki və təşkili əsasları verilir. Bunlardan əlavə, kitabda ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi meyarlarından, seliteb ərazilərin ekologiyasından, aqrolandşaftların optimallaşdırılması və davamlı aqroekosistemlərin təşkilindən, ekoloji təhlükəsiz məhsulun istehsalından, əkinçiliyin, meşədən istifadənin, süni su anbarlarının, quraqlıq ərazilərin suvarılmasının, izafi rütubətli və bataqlaşmış ərazilərin qurudulmasının, heyvandarlığın intensivləşdirilməsinin insan sağlamlığına təsirindən danışılır. Sonuncu fəsil kənd təsərrüfatında təbiəti mühafizə fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Bu fəsildə ekologiyanın qanunları, təbiəti mühafizə fəaliyyətində əsas istiqamətlər verilir. Dərsliyin mətni fəsillərə uyğun xəritələr, cədvəllər, qrafiklər, diaqramlar və rəngli şəkillərlə müşayiət olunur.

"Aqroekologiya" dərsliyi kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan ali məktəb tələbələri, həmçinin kənd təsərrüfatı və təbii ehtiyatlardan istifadə problemləri və onların mühafizəsi məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Budaq BUDAQOV

akademik

Azərbaycan.- 2010.-2 dekabr.-S. 8.