İnsan hüquq və azadlıqlarının etibarlı təminatına yönəlmiş məhkəmə-hüquq islahatları

Dövrün tələbi ilə səsləşən mütərəqqi hüquq islahatlarının aparılması, ədalət mühakiməsini həyata keçirən məhkəmələrin müstəqilliyinin təmin olunması, qanunun aliliyi prinsipinin bütün səviyyələrdə qorunması vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesinin fundamental şərtlərindən biridir. Təcrübə göstərir ki, yeni, müasir və təkmil dövlətçilik modelinin yaradılması, demokratik idarəetmə meyarlarının cəmiyyət həyatının ən müxtəlif sahələrində bərqərar olması çevik hüquqi mexanizmlərin yaradılmasından bilavasitə asılıdır.

Şübhəsiz, ictimai münasibətlər qanunlarla tənzimləndiyindən, cəmiyyət həyatındakı mühüm yeniliklər hüquq sistemində də əsaslı dəyişikliklər və yeniləşmə tələb edir. Bu reallığı nəzərə alan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ulu öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu məhkəmə-hüquq islahatlarını inamla davam etdirir. Dövlət başçısı sosial-iqtisadi uğurların miqyasına, habelə cəmiyyətin demokratik şüur səviyyəsinin yüksəlməsinə paralel olaraq qanunların liberallaşdırılmasını, məhkəmələrin fəaliyyətinin müasirləşdirilməsini vacib sayır.

Bu məqsədlə hələ 2004-cü ilin dekabrında "Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında" qanun qəbul olunmuş, "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanuna bir sıra mütərəqqi dəyişikliklər edilmişdir. "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında" qanuna əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında" 2003-cü il 23 dekabr tarixli qanuna əsasən, vətəndaşların pozulmuş hüquq və azadlıqlarının bərpası ilə bağlı birbaşa Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etməsi hüququnun həyata keçirilməsi mexanizmləri müəyyən edilmişdir.

Möhtərəm Prezident İlham Əliyevin inamla həyata keçirdiyi məhkəmə-hüquq islahatlarının əsas qayəsində həm də regionlarda yaşayan vətəndaşların qanuni maraq və mənafeyinin ədalət mühakiməsi yolu ilə qorunması mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi olmuşdur. Bu baxımdan dövlət başçısının 19 yanvar 2006-cı il tarixli "Azərbaycan Respublikasında məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi və bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə" fərman respublikanın məhkəmə sisteminin əsaslı şəkildə müasirləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi prosesində mühüm addımlardan biri kimi dəyərləndirilə bilər. Fərman bölgələrdə yaşayan vətəndaşların məhkəmələrə müraciət imkanlarını genişləndirmiş, bu sahədə bir sıra mütərəqqi yeniliklərə imkan yaratmışdır. Dövlət başçısının fərmanı əsasında Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Şəki və Şirvan apellyasiya məhkəmələri, Naxçıvanda Ağır Cinayətlərə Dair İşlər üzrə Məhkəmə, Bakıda 2 saylı Yerli İqtisad Məhkəməsi, Sumqayıt və Şəkidə yerli iqtisad məhkəmələri yaradılmışdır.

Fərmanda Məhkəmə-Hüquq Şurasına məhkəmələrdə hakimlərin sayının artırılması ilə bağlı təkliflərin ölkə başçısına təqdim edilməsi ilə bağlı tövsiyənin əhəmiyyəti də xüsusi vurğulanmalıdır. Şübhəsiz, apelyasiya şikayətlərinin çoxluğu bir çox hallarda birinci instansiya məhkəmələrində işlərə ədalətli və obyektiv baxılmaması ilə bağlı olurdu. Yalnız bir məqamı vurğulamaq kifayətdir ki, son dövrlərədək Bakı şəhərinin rayonlarında məhkəmələrin icraatında bir ildə 500-dən çox mülki, 150-dən artıq cinayət və digər işlərin olması faktı hakimlərin nə qədər gərgin iş şəraitində işlədiyinin bariz göstəricisi idi. Belə olan halda hər hakim bir gündə 2, bəzən hətta 3 işə baxmaqla insan taleyi baxımından həlledici qərar qəbul etməli idi. Məhz bu səbəbdən də hakimlərin baxdığı işlər üzrə məhkəmə araşdırması bəzən səthi olur, vaxtın azlığı tam və obyektiv məhkəmə araşdırmasının aparılmasına imkan vermirdi. Bu isə müəyyən hallarda əsassız və yolverilməz məhkəmə qərarlarının qəbuluna gətirib çıxarırdı. Fərmanda məhkəmələrin sayının artırılması məsələsinə xüsusi diqqət ayrılması məhz bu və digər obyektiv çətinliklərin aradan qaldırılması məqsədi güdürdü.

Məhkəmələrdə hakimlərin sayca azlığının ədalət mühakiməsinin keyfiyyətlə və nəzərdə tutulmuş vaxtda həyata keçirilməsində başlıca problemlərdən biri olduğunu nəzərə alan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2006-cı il 17 avqust tarixli "Azərbaycan Respublikası məhkəmələri hakimlərinin sayının artırılması və məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyasının müəyyən edilməsi haqqında" fərmanı ilə respublika məhkəmələri hakimlərinin sayı 153 ştat vahidi artırılmışdır. Hakimliyə namizədlərin seçilməsi kimi mühüm vəzifəni yerinə yetirən Hakimlərin Seçki Komitəsinin məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi kimi indiyədək 235 nəfər - 2007-ci ildə 55, 2008-ci ildə 102, 2010-cu ildə isə 78 hakimliyə namizəd şəffaf və mütərəqqi üsulla seçilərək hakim vəzifələrinə təyin olunmuşlar.

Son illərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin xüsusi diqqət və qayğısı ilə məhkəmələrin yeni bina və inventarla təmin olunması istiqamətində də mühüm addımlar atılır. Bu kimi məsələlər dövlət başçısının 2009-cu il 6 fevral tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan ədliyyəsinin inkişafına dair 2009-2013-cü illər üçün Dövlət Proqramı"nda da geniş əksini tapmışdır. 2009-cu ilin mayında Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin ən müasir standartlara cavab verən yeni binasının tikilib istifadəyə verilməsi buna əyani sübutdur. Bu, dövlət başçısının məhkəmələrin fəaliyyətinə və hüquq sistemindəki yerinə xüsusi həssaslıqla yanaşdığını bir daha təsdiqləyir.

2009-cu ilin mayında Ali Məhkəmənin açılış mərasimində iştirak edən dövlət başçısı İlham Əliyev məhkəmələrin çıxardığı qərarların insan taleyi ilə bağlı olduğunu bir daha vurğulamış, hakimlərə qanunun aliliyi prinsipinə daha ciddiliklə yanaşmağı tövsiyə etmişdir: "Mən binanın təməl daşının qoyulması ilə əlaqədar keçirilmiş mərasimdə demişdim ki, bu bina - Ali Məhkəmə ədalət sarayı olmalıdır və artıq biz bunu əyani şəkildə görürük. Çox vacibdir ki, burada qəbul edilmiş bütün qərarlar ədalətli olsun. Çünki ədalət hər bir cəmiyyətin inkişafı üçün başlıca amillərdən biridir. Hər yerdə ədalət olmalıdır, ilk növbədə, məhkəmə sistemində. Çünki burada qəbul edilmiş qərarlar insanların taleyinə təsir göstərir. Bir də demək istəyirəm ki, heç bir cinayət cəzasız qalmamalıdır, ancaq günahsız insanlar da cəzalandırılmamalıdır. Ona görə hakimlərin üzərinə çox böyük və şərəfli missiya düşür".

Milli Məclisdə hazırlanmış və Prezident İlham Əliyevin 2010-cu il 22 iyun tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasının məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı bəzi tədbirlər və "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" və "Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə" qanun da son illər respublikada həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatlarının uğurlu davamı kimi qiymətləndirilməlidir. Qanunla "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanunun birinci maddəsinə edilmiş dəyişikliyə əsasən, ismin müvafiq hallarında verilmiş "Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə məhkəmə" sözləri ismin müvafiq hallarında "ağır cinayətlər məhkəməsi" sözləri ilə əvəz edilmişdir. Yəni sözügedən qanuna əsasən, "Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə məhkəmə" bundan sonra, Ağır Cinayətlər Məhkəməsi adlandırılacaqdır. Eyni zamanda, "Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə Naxçıvan Muxtar Respublikası məhkəməsinin" sözləri "Naxçıvan Muxtar Respublikası Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin" sözləri ilə dəyişdirilmişdir.

Qanunda əksini tapan digər mühüm yenilik yerli iqtisad məhkəmələrinin adının və ərazi yurisdiksiyasının dəyişdirilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, 4-cü maddəyə əsasən, qanunun mətnində ismin müvafiq hallarında verilmiş "yerli iqtisad məhkəməsi" sözləri ismin müvafiq hallarında "inzibati-iqtisadi məhkəmə" sözləri ilə əvəz edilmişdir. Yəni, yerli iqtisad məhkəmələrinin bundan sonra inzibati-iqtisadi məhkəmələr adlandırılması nəzərdə tutulur. Naxçıvan, Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Şəki, Şirvan yerli iqtisad məhkəmələri bundan sonra inzibati-iqtisadi məhkəmələr adı altında fəaliyyət göstərəcəklər.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2010-cu il 15 iyul tarixli "Azərbaycan Respublikasının məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı bəzi tədbirlər və "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" və "Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikasının 2010-cu il 22 iyun tarixli 1043-IIIQD nömrəli Qanununun tətbiq edilməsi haqqında" fərmanı ilə bir sıra yeni məhkəmələr təşkil edilmişdir. Belə ki, fərmanda Ağır Cinayətlərə Dair İşlər üzrə Azərbaycan Respublikasının Məhkəməsi əsasında Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin, habelə Lənkəranda, Gəncədə, Şəkidə ağır cinayətlər məhkəmələrinin yaradılması nəzərdə tutulur. Fərmanla, həmçinin, Bakı, Lənkəran, Gəncə, Şəki şəhərlərində yeni ağır cinayətlər məhkəmələri yaradılmışdır.

Fərmanla Məhkəmə-Hüquq Şurasına inzibati-iqtisadi məhkəmələrin və ağır cinayətlər məhkəmələrinin ərazi yurisdiksiyasının müəyyən edilməsinə, habelə Azərbaycan Respublikasının məhkəmə sisteminə daxil olan məhkəmələrin hakimlərinin say tərkibinin artırılmasına dair təkliflərini Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etmək tövsiyə olunmuşdur. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğu fərman əsasında yeni məhkəmələrin təşkil edilməsi ilə əlaqədar məhkəmələrdə dövlət ittihamının müdafiəsi işinin təşkilində müvafiq dəyişikliklər etməlidir. Fərmana əsasən, Nazirlər Kabineti yeni təşkil edilən məhkəmələrin fəaliyyətinə zəruri şərait yaradılması üçün onların binalar, avadanlıq, rabitə, nəqliyyat vasitələri və digər ləvazimatlarla təmin edilməsi məqsədi ilə tədbirlər görməlidir.

Dövlət başçısının 2010-cu il 9 avqust tarixli "Azərbaycan Respublikası apelyasiya instansiyası məhkəmələrinin, ağır cinayətlər məhkəmələrinin, inzibati-iqtisadi məhkəmələrinin və hərbi məhkəmələrinin ərazi yurisdiksiyası haqqında" fərmanı da bu baxımdan mühüm əhəmiyyətə malikdir. Fərmanla Azərbaycan Respublikası apelyasiya instansiyası məhkəmələrinin, ağır cinayətlər məhkəmələrinin, inzibati-iqtisadi məhkəmələrinin və hərbi məhkəmələrinin ərazi yurisdiksiyası təsdiq edilmişdir. Prezident İlham Əliyevin 2010-cu il 9 avqust tarixli "Məhkəmə quruluşunda bəzi dəyişikliklər, hakimlərin ümumi sayı və məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyası haqqında" fərmanı da Azərbaycan Respublikasında məhkəmə quruluşunu təkmilləşdirmək məqsədi daşıyır. Fərmanla respublikanın məhkəmə sisteminə daxil olan məhkəmələrin hakimlərinin ümumi sayı 600 nəfər müəyyən olunmuş, eyni zamanda Cəlilabad şəhərində Cəlilabad Hərbi Məhkəməsi təşkil edilmişdir. Fərmanla Ağır Cinayətlərə Dair İşlər üzrə Azərbaycan Respublikasının Hərbi Məhkəməsi, Ağdam Hərbi Məhkəməsi, Qazax Hərbi Məhkəməsi, Lənkəran Hərbi Məhkəməsi və Sumqayıt Hərbi Məhkəməsi ləğv edilmişdir.

Fərmanla, həmçinin, "Azərbaycan Respublikası məhkəmələri hakimlərinin sayının artırılması və məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyasının müəyyən edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 17 avqust tarixli 447 nömrəli fərmanı qüvvədən düşmüş hesab edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə Cəlilabad Hərbi Məhkəməsinin təşkil edilməsi, habelə hərbi məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyasının və səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar fəaliyyətlərinə zəruri şəraitin yaradılması üçün onların bina, avadanlıq, rabitə, nəqliyyat vasitələri və digər təşkilati-texniki vasitələrlə təmin edilməsi məqsədilə tədbirlər görmək tapşırılmışdır.

Xüsusi vurğulamaq istərdim ki, son illər ordu quruculuğu sahəsində atılan inamlı addımlar hərbi xarakterli cinayətlərin azalması ilə müşayiət olunur. Silahlı Qüvvələrdə nizam-intizamın gücləndirilməsi, əsgər və zabit heyətinin mənəvi-psixoloji ovqatının yüksəldilməsi, onların qanuni hüquq və azadlıqlarının qorunması istiqamətində atılan addımlar səmərəsini verir. Ağır Cinayətlərə dair İşlər üzrə Azərbaycan Respublikası Hərbi Məhkəməsi də fəaliyyəti dövründə dövlət başçısının fərman və sərəncamlarından, tövsiyələrindən irəli gələn vəzifələri həyata keçirməklə respublikamızda hərbi cinayətlərin araşdırılmasında obyektivliyin, şəffaflığın, bir sözlə, ədalət mühakiməsinin demokratikliyinin təmin olunmasına çalışmışdır.

Bu gün hərbi məhkəmə orqanları üzərlərinə düşən məsuliyyəti, dövlət başçısının yüksək etimadını dövlətçilik ideyalarına sədaqətlə, xidməti vəzifələrinin icrasına daim vicdanlı münasibət bəsləməklə doğrultmağa səy göstərirlər. Məhkəmə-hüquq sistemində aparılan islahatlar, qəbul edilmiş yeni qanunlar və digər qanunvericilik aktları bizi daha fəal və səmərəli çalışmağa, qanunların aliliyinin təmin edilməsi uğrunda daha barışmaz və prinsipial olmağa ruhlandırır.

İnqilab NƏSİROV,

Ağır Cinayətlərə dair İşlər üzrə Azərbaycan

Respublikası Hərbi Məhkəməsinin sədri

Azərbaycan.- 2010.- 21 dekabr.- S. 5.