İctimai və humanitar elmlər sosial sifarişə çevik cavab verməlidir

Müasir qloballaşan dünyada Azərbaycanın sürətli iqtisadi inkişafı nəticəsində cəmiyyətimizdə baş verən dinamik keyfiyyət və kəmiyyət dəyişiklikləri yeni sosial reallıqların meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu yeni reallıqların elmi tədqiqi cəmiyyətin inkişaf perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Son illər həmin məsələlərin öyrənilməsi elm ictimaiyyətin diqqət mərkəzinə gətirilmiş, bir sıra elmi-tədqiqat işlərinin uğurlu nəticələri əldə edilmişdir. Lakin buna baxmayaraq, zamanın tələblərinə cavab verən tədqiqatların sayı olduqca azdır. İlkin təhlillər demək olar ki, cəmiyyətin həyatında baş verən hadisələrin elmi tədqiqindən daha çox həmin proseslərin passiv müşahidəsi təəssuratını oyadır. Xüsusilə, burada ictimai və humanitar elmlərin zamanla ayaqlaşa bilməməsi ictimai şüurun təşəkkülünə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Çünki Azərbaycanın ən yeni tarixi, hüquqi dövlət quruculuğu, əsas insan hüquq və azadlıqlarının genişləndirilməsi, tarixdə şəxsiyyətin rolu, yeni siyasi partiyaların yaranması və onların siyasi proseslərə nüfuzu, parlamentarizmin təkamülü, plüarizm və söz azadlığının ictimai həyatın aparıcı ünsürlərinə çevrilməsi və sairə bu kimi mühüm sosial hadisələr elmi cəhətdən kifayət qədər araşdırılmamış, qazanılmış uğurların ümumiləşdirilməsi əsasında ölkənin gələcək inkişafının elmi konsepsiyası formalaşdırılmamışdır. Halbuki Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin irəli sürdüyü və həyata keçirdiyi müstəqil milli dövlətçilik ideyası ictimai-siyasi elmlərin əsas tədqiqat predmeti olmalı idi. Çünki həmin ideyaları inkişaf etdirərək, fədakar fəaliyyət nəticəsində Prezident İlham Əliyev modern cəmiyyətin inkişafının yeni "Azərbaycan modeli" konsepsiyasını gerçəkləşdirdi. Ona görə də ictimai və humanitar elmlər yeni dövlət quruculuğunun 17 illik zəngin təcrübəsi öyrənməli və müasirləşən cəmiyyətin inkişafında milli-mənəvi dəyərlərlə yeniliyin vəhdətinin xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməlidirlər. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, "...bu gün qloballaşan dünyada, bəlkə də buna daha çox diqqət verilməlidir".

Göstərilən problemlərin, cəmiyyətimizin inkişaf meyillərini, bütövlükdə Prezident İlham Əliyevin irəli sürdüyü müasir dövrün keçid və yeni dövlətçilik modeli konsepsiyasının əsaslandırılmış elmi təhlili və ümumiləşdirilməsi akademik Ramiz Mehdiyevin fəlsəfi əsərlərində öz əksini tapmışdır. Həmin əsərlərdə müasir Azərbaycan fəlsəfi fikrinin inkişaf istiqamətləri ilə yanaşı, həm də cəmiyyətimizin inkişafını şərtləndirən sosial hadisələr və onların tədqiqi metodologiyası müəyyənləşdirilmişdir. Fikrimizcə, bu gün elmin böhran vəziyyətindən çıxarılmasında əsas lokomotiv də elə fəlsəfə elmi olmalıdır. Akademik Ramiz Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, "...fəlsəfə bütövlükdə tarixi bir dövrün özünüdərki ilə məşğuldur və onun araşdırdığı problemlər əslində, həmin tarixi dövrün ən ümdə, ən vacib tələblərindən irəli gəlir". Baş verənlərin elmi təhlili ilə yanaşı, həm də baş verə biləcək, gözlənilən sosial hadisələr haqqında proqnostik təhlillər, elmi ümumiləşdirmələr və tövsiyələr də işlənib hazırlanmalıdır.

Bununla bağlı akademik Ramiz Mehdiyev "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsində yazır: "Azərbaycanın gələcək inkişaf strategiyasını müəyyənləşdirmiş ümummilli lider Heydər Əliyevin bütün cəmiyyəti səfərbər edərək, onu düzgün yola istiqamətləndirməsi sayəsində 1990-cı illərin çətinliklərini artıq geridə qoymuşuq. Hazırda biz müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafında yeni mərhələ yaşayırıq. Ölkəmizdə inkişafın yüksək sürəti təmin edilmişdir. İndi möhtəşəm və məsuliyyətli vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün dövlətimizin kifayət qədər potensialı və təcrübəsi vardır... İndi cəmiyyətimiz qarşısında, ilk növbədə, elmi elita qarşısında mühüm vəzifələrin həlli məsələsi dayanır. Əsas məqsədimiz ondan ibarətdir ki, yaxın illərdə təhsildə, elmdə, ümumən intellektual sahələrdə ciddi dönüş yaradılmalı və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın qurulması prosesi intensivləşdirilməlidir".

Yeni reallıq yeni düşüncə və təfəkkür tərzinin formalaşmasını tələb edir. Yeni düşüncə tərzinə malik olmadan yeni sosial gercəkliyin dərki, həmin proseslərin idarə edilməsi və nəticə etibarilə bütün bunların cəmiyyətin tərəqqisinə yönəldilməsi xeyli çətindir. Sosial biliklər şübhəsiz ki, təbiət və dəqiq elmlər sahəsində əldə edilmiş yeni biliklərin təhlilinə istinad edir. Lakin elmin metodologiyasının işlənməsi artıq fəlsəfi məsələdir. Burada öyrəniləcək obyekt və ya hadisə haqqında irəli sürülən ümummetodoloji yanaşma baş verən və gözlənilən hadisələrin obyektiv inkişaf qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirməyə, cəmiyyətdə yeni istehsal və sosial-siyasi münasibətlərin proqressiv inkişaf təmayüllərini proqnozlaşdırmağa və tənzimlənməyə imkan verməlidir.

Ən ciddi problemlərdən biri təhsillə elmin vəhdətinin bərpası istiqamətində dövlətin həyata keçirdiyi siyasətin qısa müddət ərzində səmərəli nəticələr verməsini təmin etməkdir. Ona görə də elmin inkişafına yönəlikli milli strategiyada müəyyən edilmiş hədəflərə çatmaq üçün məqsədyönlü işlər görülməli, mövcud çatışmazlıqlar qısa müddətdə aradan qaldırılmalıdır. Ən narahatedici məsələlərdən biri də ali məktəblərdə elmi işlərin vəziyyəti ilə bağlıdır. Çünki ali məktəblərdə aparılan planlaşdırılmış elmi işlərin praktika, tədris prosesi və tədris edilən fənlərlə əlaqəsi əksər hallarda əhəmiyyətli dərəcədə olmur. Halbuki ali məktəblərdə kifayət qədər elmi potensial var. Amma elmdə yaşanan böhrandan çıxış yollarını arayan ciddi cəhdlərə də az hallarda rast gəlinir. Vəziyyətdən çıxış yolu elm-təhsil müəssisələri tərəfindən hökumət qarşısında əsaslandırılmış şəkildə qaldırılmalı idi, amma bu, baş vermədi. Həmişə olduğu kimi, bu məsələdə də dövlət başçısının çevik siyasəti özünü çox gözlətmədi. Elm və təhsilin böhrandan çıxışını və sürətli inkişafını təmin edə biləcək siyasət öz əksini Prezident İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış sərəncamlarda və dövlət proqramlarında tapdı. Lakin elmi ictimaiyyət bununla əlaqədar nə fəal müzakirələr keçirdi, nə də elmi araşdırmaları sürətləndirə biləcək fikirlər və layihələr irəli sürdü.

Bu məsələdə də təşəbbüs dövlət tərəfindən göstərildi. Prezident adminstrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsində nəinki ictimai və humanitar elmlərin, bütövlükdə, elmimizin dünəni və bu günü haqqında əsaslandırılmış fikirlər irəli sürdü. Əslində, bu, alimlərimizi bir daha fəallığa, diskussiyalara, axtarışlara, yaradıcılığa çağırış idi. Həmin məqalədə azərbaycan elminin inkişaf konsepsiyası bir daha nəzərdən keçirilirdi.

Elm - dünya haqqında obyektiv, sistemli və əsaslandırılmış biliklərin yaradılmasından ibarət olan idrak fəaliyyətinin bir növüdür. Elmin əsas xüsusiyyətləri onun predmetliyi və biliklərin obyektivliyi olsa da, onlar elmin mahiyyətinin səciyyəviliyini heç də tam əks etdirə bilmirlər. Çünki gerçəklik haqqında obyektiv biliklərin idrak fəaliyyətinin bir növü olan güzəran idrakı vasitəsilə də əldə etmək mümkündür. Elmi idrakın başqa növlərindən fərqləndirən əsas cəhət ondan ibarətdir ki, o, müəyyən obyektlərin, onların xassələrinin, onlar arasındakı əlaqə və asılılıqların müəyyən tarixi dövrdə praktikada mənimsənilməsi imkanlarını inikas etdirmir. Elmin səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, mövcud tarixi dövrün hüdudlarından kənara çıxaraq gələcək tarixi dövrlərdə mənimsənilə, inkişafın müəyyən mərhələlərində əldə edilə biləcək yeni gercəklikləri, fəth ediləcək üfüqləri cəmiyyət, bəşəriyyət qarşısında aça bilir. Elm bir çox hallarda artıq bərqərar olmuş maddi aləmi inkar edərək onun yeni keyfiyyətlərini açmaqla cəmiyyətdə sürətli keyfiyyət dəyişikliklərinə təkan verir. Əlbəttə, əksər hallarda çoxluğun təfəkkür tərzinin qəbul edə bilmədiyi yeni obyektiv biliklər cəmiyyətdə inqilabi sayıla biləcək dəyişikliklərin qısa zaman kəsiyində baş verməsinə səbəb olmaqla yanaşı, həm də mövcud düşüncə tərzi ilə yeni gerçəklik arasında ziddiyyətlərə gətirib çıxarır. Məhz bu ziddiyyətin mövcud olduğu cəmiyyət dinamik inkişafa malikdir.

Elm mövcud olan, lakin dərk edilməmiş aləm, varlıqlar haqqında biliklər sistemidir. Bəşəriyyətin inkişaf tarixini nəzərdən keçirərkən görürük ki, müxtəlif dövrlərdə əldə edilmiş elmi yeniliklər zamanı qabaqlayaraq cəmiyyəti sıçrayışlarla inkişafa sövq etmişdir. Bəzi hallarda isə kütləvi şüurun müqavimətini qıra bilmədiyi üçün uzun illər istifadəsiz qalmış, yalnız müəyyən tarixi inkişaf mərhələsində onun tətbiqinə zərurət yaranmışdır.

Müasir Azərbaycan cəmiyyətində gedən proseslər o qədər sürətlidir ki, elmdə və elmə münasibətdə ciddi dönüş yarada bilməsək, onda elm tamamilə onun axarından kənarda qala bilər. Baş vermiş hadisələrin güzəran səviyyəsində təsviri təhlili bəzən elmi araşdırma kimi cəmiyyətə təqdim edilir. Belə psevdo elmi biliklər nə cəmiyyətin tərəqqisini təmin edə, nə də yeni gercəkliklərin mahiyyətini, qanunauyğunluqlarını açaraq gələcək inkişafın təkanverici qüvvəsini təşkil edə bilər.

Burada kiçik bir haşiyə çıxaraq ali məktəblərimizin, bütövlükdə təhsilimizin bü gününü əks etdirən sadə faktı nəzərdən keçirmək istərdik. Ali məktəblərdə müəllimlər və tələbələr həm təlim prosesinin, həm də elmi axtarış prosesinin fəal subyektləridir. Lakin bir tərəfdən, aparılan elmi araşdırmaların nəticələri təlim prosesində geniş istifadə edilə biləcək elmi yenilik yükü daşımırsa, digər tərəfdən, yeni biliklərə gətirib çıxaran elmi araşdırmalar da əksər hallarda təlim prosesində tətbiq edilmir. Əslində, bu, təlim prosesinə köhnəlmiş metodoloji yanaşmadan irəli gəlir. Ənənəvi təhsil sisteminin əsasında dayanan fikir ondan ibarət idi ki, "öyrənən" obyektdir (O) və "öyrədən" fəal subyekt (S) kimi onu dəyişdirməlidir. Bu, sadəcə olaraq subyekt-obyekt (S-O) münasibətlərinin təzahürüdür və yeni dövrün tələblərinə qətiyyən cavab vermir. İnsan təbiət etibarilə yaradıcı varlıqdır və təhsilin əsas mahiyyəti həmin yaradıcı başlanğıcın azad, müstəqil inkişafını təmin etməkdir. Münasibətlər yeni paradiqma əsasında subyekt-subyekt (S-S) münasibətlərinin keyfiyyətcə yeni mərhələsinə kecidi təmin etmək üzərində qurulmalıdır. Subyektin öz yaradıcılıq imkanlarını dərk etməsi, onu aktuallaşdırması və gercəkləşdirməsi nəticə etibarilə müstəqil, azad harmonik şəxsiyyətin təşəkkülünə gətirib çıxarır. Bu, demokratik, hüquqi, bir sözlə, harmonik vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar olması prosesidir. Real dövlət siyasəti və nəzərdə tutulmuş təhsil islahatları buna yönəlsə də, onun icra edilməsi prosesi gələcək haqqında düzgün olmayan təsəvvürlər əsasında həyata keçirilir. Təbii ki, cəmiyyətin inkişafının zorən tamamilə başqa bir axara sürüklənməsi cəmiyyətdə xoşagəlməz əyintilərə, dəyərlərin şəxssizləşdirilməsinə və mənəvi yoxsulluğa gətirib çıxaracaqdır.

Hadisələrin bu istiqamətdə cərəyan etməsinə təsir göstərən ən başlıca amillərdən biri də cəmiyyətin inkişafının yeni modelinin vahid elmi konsepsiyasını dərk edərək, elm və təhsilin vəhdətini təmin edə biləcək kadrların qıtlığı, həmçinin təşkilatlana bilməməkdir. Hesab edilir ki, elmi biliklərin dürüstlüyü onların praktikada sınaqdan keçirilməsi əsasında müəyyən edilir. Əlbəttə, elmi biliklər təcrübədən kecirilərək tətbiq edildikdə müəyyən nəticələr verir və bu cəhət onun dürüstlüyünə, mötəbərliyinə dəlalət edir. Amma elmin səciyyəvi xüsusiyyəti məhz ondan ibarətdir ki, o, mövcud gercəkliyin çərçivəsindən kənara çıxaraq kollektiv təfəkkürə sığmayan yeni gercəkliklərə yol açır. İndiki anda kollektiv təfəkkürün qəbul edə bilmədiyi, lakin cəmiyyətin gələcək tərəqqisini şərtləndirən yeni biliklərin inkarın inkarı əsasında tətbiqi zərurət olaraq qalır.

Qarşımızda dayanan ən böyük çətinlik vərdiş edilmiş həyat və düşüncə tərzindən imtina edərək dərk edilməsi mümkün görünməyən yeni gercək düşüncə tərzinə keçidi təmin etməkdir. İnnovasiyalardan, nanotexnologiyadan, yeni tip informasiya cəmiyyətindən danışmaqla yanaşı, onu dərk etmək, yenilik qarşısında yaranan qorxudan azad olmaq lazımdır. Zehni hisslər yaradıcılıq, yenilik, qeyri-səlislik, xaotiklik üçün mühüm amildir. Bu keyfiyyətləri boğan etalon və stereotiplərin əsarətindən xilas olmadan azad, müstəqil yaradıcı düşüncəyə malik olmaq mümkün deyil. Elmi dünyagörüşü, düşüncə tərzi alimi dar çərçivələrin buxovundan azad olmağa, yaratmaq eşqinə qovuşmağa aparır. Burada maddi tələbatlar mənəvi tələbatlara çevrilərək tələbatlar iyerarxiyasınin elə bir yüksək zirvəsinə keçir ki, şəxsiyyət inkişafın ali mətləbinə yetişərək öz "Mən"ini yeni keyfiyyətdə dərk edir. Subyektin yeni dəyərlər sistemi, idealları təşəkkül tapır və onu həqiqətin axtarışına yönəldir. Bu dəyərlər sistemi elmi etikanın əsasını təşkil edərək alimi sosial, siyasi məqsədlər naminə elmi həqiqəti təhrif etməkdən çəkindirir. Təəssüflər olsun ki, bu gün cəmiyyətimizdə elmi bu əxlaq prinsiplərindən uzaqlaşdıra biləcək əməllərilə, sözün həqiqi mənasında, elmə də, alimə də meydan oxuyan psevdo alimlər bu sahəni işğal etməkdə, elmə qarşı soyqırımı siyasətini həyata keçirənlər var. Artıq zamanı çatmışdır ki, cəmiyyətin əxlaqına, tərəqqisinə, elmin çiçəklənməsinə və saflaşmasına maneə olan həmin qüvvələr fəsadlaşmış bir şiş kimi kəsilərək atılsın. Prosesin təbii axarını gözləmək ölkədə gedən sürətli dinamik inkişafın nəticələrini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Sistemin dinamik inkişafı onun bütün elementlərinin, onlar arasındakı əlaqə və asılılıqların harmonik qarşılıqlı təsirini zəruri edir. Bu baxımdan sıçrayışla müşayiət edilən dəyişikliklər qaçılmazdır. Bu sıçrayışlar zamanı yarana biləcək boşluqların törədə biləcəyi fəsadlar isə əhəmiyyətli dərəcədə olmayacaqdır. Çünki keçmiş kommunist ideallarından qurtularaq yeniliyi acgözlüklə həzm edən cəmiyyət öz-özünü tənzimləyən bir sistem kimi, həm də kompensator xassəsinə də malikdir. Zəruri sıçrayışlı keçidlər yeni əlaqələri sürətlə bərpa edir. Həmin yeniliyə, onu dərk edib qəbul etməyə insanların hazırlanması isə milli ideologiyanın üzərinə düşən əsas vəzifədir. Milli ideologiyanın ictimai şüura çatdırılması, vətəndaş həmrəyliyinin təmin edilməsi, cəmiyyətin konsolidasiyası isə ictimai və humanitar elmlərin ümdə vəzifələrindəndir.

Özünüdərkin səviyyəsi insanın bir şəxsiyyət kimi inkişaf səviyyəsini səciyyələndirdiyi kimi, millətin də özünüdərketmə səviyyəsi onun inkişaf səviyyəsini səciyyələndirir. Milli özünüdərkin, milli mənlik şüurunun öyrənilməsi əsas vəzifələrdən biri kimi müasir elmi və cəmiyyəti səciyyələndirən cəhətdir. Həyata keçirilən bütün islahatlar, elmi araşdırmalar son nəticə etibarilə insanın özünüdərkinə, onun həyat tərzinin, mənəvi və maddı təminatının yaxşılaşdırılmasına yönəlib. Lakin bəşəriyyətin bugünkü inkişaf səviyyəsi yeni bir gerçəklik yaradıb ki, onu dərk etmədən, idarəetmə üsullarını müəyyənləşdirmədən sonrakı tərəqqinin təmin edilməsi mümkün deyil. Həmin gerçəklik yeni "sosial obyektlər" və "sosial proseslər" məcmusundan ibarətdir. Sosial hadisələrin əmələ gəlməsi, inkişaf təmayülləri o qədər mürəkkəb xarakter alıb ki, artıq təbiət hadisələrinin axarı bir çox hallarda sosial hadisələrlə şərtlənir. Təsadüfi deyil ki, elmin inkişaf tarixinə nəzər salanda görürük ki, sosial elmlər elmin inkişafının ən yeni mərhələsini təşkil edir. Paradoks ondan ibarətdir ki, təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən hadisələrin öyrənilməsinə yalnız fundamental elmlərin vasitəsilə cəhd edilir. Halbuki belə yanaşma artıq köhnəlib və ictimai, humanitar elmlərlə qarşılıqlı əlaqədə aparılmayan elmi araşdırmalar sürətli inkişafın əsasında dayana bilməz. İnsan fəaliyyətinin nəticəsi olaraq hadisələr elə bir mahiyyət kəsb edib ki, nəyin təbii, nəyin isə insan zəkasının məhsulu olduğunu ayırd etmək artıq mümkünsüz görünür.

Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyeva təhsilin inkişafına verdiyi dəstəyi belə əsaslandırır ki, həyata keçirmək istədiyimiz islahatların uğurlu davamı, xalqın firavan həyatı yetişməkdə olan gənc nəslə verdiyimiz təhsildən və onların yüksək elmi bilikləri əldə edərək yeni texnologiyalar cəmiyyətini qurmalarından asılıdır. Təhsil bütün bunların açarıdır və bizim həyata keçirdiyimiz siyasətin fəlsəfəsi bundan ibarətdir. Prezident İlham Əliyev bunula bağlı BDU-nun 90-illik yubileyində demişdir ki, "...təbii sərvətlər tükənən dəyərdir, ancaq təhsil, bilik, elm əbədi, hər bir ölkənin gücləndirilməsinə töhfə verən amillərdir". Burada məqsəd birdir və tam aydındır. Lakin həmin məqsədə çatmaq vasitələri çevik olmalıdır ki, baş verən dəyişikliklərə uyğun şəkildə ən zəruri tədbirləri səmərəli şəkildə həyata keçirmək mümkün olsun. Çünki təhsil özü innovasiya sistemidir. Əgər təhsil müstəqil, çevik, yaradıcı və tənqidi düşünə bilən, yeniliklər yaradan beyinlərin təşəkkülünə yönəlməyibsə, onda innovasiya texnologiyaları cəmiyyətinin inkişafından söhbət gedə bilməz. Cəmiyyətin yeni minillikdəki tərəqqisi yalnız innovasiyalar üzərində qurulacaq. Yeni tip cəmiyyət fundamental elmlərin inkişafından daha çox yeni fəlsəfi baxışların, düşüncə tərzinin, etikanın, insan haqqında yeni təsəvvürlərin inkişafında maraqlıdır. Cəmiyyətdə, tərkib hissəsi olduğu təbiətdə, bütövlükdə daxil olduğu makrosistemin dərk edilməsi, insanın orada öz yerini müəyyənləşdirməsi özünüdərkin və özünügerçəkləşdirmənin səviyyəsindən asılıdır. Burada insan öz düşüncəsinə və intuisiyasına söykənməlidir.

İnnovasiya sosiomədəni fenomen kimi mədəniyyətin indiki səciyyəvi əlamətlərini müəyyən edərək, həm də mədəniyyətdə "yenini" həyata keçirir, yəni, onun gələcəyini istiqamətləndirir. Ona görə də ənənəviliklə innovasiyanın çuğlaşması müasir insanın identikliyinin təşəkkülündə onların qarşılıqlı əlaqədə olduğunu göstərir. Çünki toplanmış və tarixin süzgəcindən süzülüb gələn dəyərləri möhkəmləndirmədən adekvat identikliyi təmin etmək mümkün olmadığı kimi, həmin dəyərlərin aktuallaşması və yeniləşməsi də müasirliyin əsas şərtlərindən biri kimi identikliyi təyin edən amilə çevrilir. Mənəvi mədəniyyət fenomenini keçmiş, indi və gələcək kontekstində elmi surətdə araşdırmadan onun mahiyyətini dərk etmək mümkün deyil.

Şəxsiyyətin identikliyi (milli, dini, mədəni, cinsi və s.) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yeni siyasi-iqtisadi münasibətlərin təşəkkül tapdığı şəraitdə sosial toplumun və şəxsiyyətin identikliyi məsələsi yeni mahiyyət kəsb edərək, daha qlobal xarakter alır. Ona görə ki, fərdin özünüdərki başqa bir fərdin dərk edilməsilə şərtlənirsə, bir sosial toplumun, xalqın və ya mədəniyyətin daşıyıcısı özünüdərk üçün hökmən əks çoxluqla özünü müqayisə etməli, oxşar və fərqli cəhətləri müəyyənləşdirməli, səciyyəvi xüsusiyyətləri ümumiləşdirərək "Biz" - "Onlar" formulu əsasında özünü və əks tərəfi dərk etməklə, "Biz" kimik, "Onlar" kimdir və qarşılıqlı münasibətlər necə qurulmalıdır kimi məsələləri həll etməlidir. Hadisələrin bu axarda inkişafı mədəniyyətlər, xalqlar və dinlər arasında dialoqu zəruri edir. Bu dialoqun mahiyyəti, perspektivi, müsbət və mənfi təmayülləri haqqında ciddi elmi araşdırmaların aparılması və bu sahədə dövlət siyasətinin müəyyənləşdirilməsi üçün tövsiyələrin hazırlanması sosiologiya, fəlsəfə, psixologiya, mədəniyyətşünaslıq və digər ictimai və humanitar elmlərin qarşısında dayanan əsas vəzifələrdəndir. Bu sahədə respublikada aparılan bəzi tədqiqatları yüksək qiymətləndirməklə yanaşı, qeyd edilməlidir ki, bütövlükdə günün tələblərinə cavab verən, cəmiyyətin gələcək inkişafına, qloballaşan dünyada gedən inteqrasiya proseslərinə təsir imkanları baxımından aktual olan mövzular ardıcıl, uzunmüddətli tədqiqat predmetinə çevrilmir. Ən çox narahatçılıq doğuran məsələ tətbiqi xarakterli tədqiqatlara önəm verilməməsidir. Bəzən belə bir fikir səsləndirilir ki, tətbiqi tədqiqatların aparılmaması sosial sifarişin olmaması ilə bağlıdır. Fikrimizcə, sosial sifarişin olması elmi araşdırmalar üçün əlbəttə, güclü təkandır və bu məsələyə ciddi yanaşılmalıdır. Lakin cəmiyyətin, bəşəriyyətin sonrakı inkişafına həlledici, daha doğrusu, gələcək inkişafın istiqamətlərini müəyyənləşdirərək, inkişafı həmin istiqamətə yönəldən elmi tədqiqatlar heç də həmişə sosial sifarişin nəticəsi olmamışdır. Düşünürük ki, elmin bu və ya digər sahəsində əldə edilmiş yeniliyin tətbiqi əhəmiyyətli dərəcədə iqtisadi səmərə verə bilərsə, onda həmin nəticələrə nəinki maraq artacaq, həm də həmin tədqiqatların davamlılığını təmin edəcək maliyyə vəsaitlərinin ayrılmasına dövlət və ya qeyri-dövlət qurumları dəstək verməkdə xeyli maraqlı olacaqlar. İntellektual kapitalın cəmiyyətdəki çəkisi həmin kapitala olan tələbatın həcmi ilə ölçülə bilər.

(Ardı var)

Bəxtiyar ƏLİYEV,

Milli Məclisin Elm və təhsil

komitəsinin sədr müavini,

professor

Azərbaycan.- 2010.-13 fevral.- S. 8.