Davosun qırxıncı addımı

Davos Beynəlxalq İqtisadi Forumu (BİF) növbəti 40-cı məclisinə yekun vurdu. İllik dövriyyəsi 5 milyard dollardan başlayan 1000-ə yaxın şirkətin hər biri BİF-ə 40,9 min dollar illik üzvlük haqqı ödəyir. Bundan savayı, BİF-in 103 strateji əməkdaşı hər il fondun hesabına 480 min dollar keçirir. Bütünlükdə Davos Beynəlxalq İqtisadi Forumunun büdcəsinə köçürülən illik məbləğ 90 milyon dollar ətrafindadır. Üzvlük haqqı ödəyən təşkilatlar foruma 1500-ə yaxın nümayəndə göndərə bilirlər. Biznes və siyasi dünya elitasının məclisində özlərinin görünməsini vacib sayanlar da forumda iştirak etmək üçün 50 min dollar ətrafında pul ödəyirlər.

Sonuncu forumun mühafizəsinə 5 min polis, 1000 nəfərlik hərbi birləşmə, 30-a yaxın vertolyot və təyyarə cəlb edilmişdi. Davosun 46 kilometrlik radiusunda da hava məkanında xüsusi reyslərdən başqa bütün uçuşlara qadağa qoyulmuşdu. Hər iştirakçıya orta hesabla 2-dən artıq mühafizəçinin cəlb edildiyi tədbirin keçirilməsində təhlükəsizlik baxımından heç bir problem yaranmadı.

Davos Forumu "planetin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq: yenidən planlaşdırmaq, yenidən düşünmək, yenidən qurmaq" şüarı altında dünyanın yeni qlobal iqtisadi düzümünü aydınlaşdırmağa səy göstərdi. Tədbir çərçivəsində 300-ə yaxın plenar iclas, seminar, "dəyirmi masa" və həmçinin "yuxarı eşelonun" kiçik görüşləri keçirildi.

1971-ci ildə isveçrəli professor Klaus Şvabın təşəbbüsü ilə keçirilən I Forum "qaliblərin qurultayı"nı xatırladırdı və bu tədbirə toplaşan Avropanın 450 aparıcı şirkəti rəqabətdə qalib çıxmağın yeni yollarını arayırdı. 100-ə yaxın dövlətin birinci şəxslərini, xarici işlər nazirlərini, milli bankların rəhbərlərini, kübar biznes təmsilçilərini, aparıcı beynəlxalq qurumların rəhbərlərini təmsil edən 2,6 min nəfərin toplandığı sonuncu forum böhrandan çıxış yollarını araşdırmağa, dünyanın iqtisadi modelini yenidən nəzərdən keçirməyə, kapitalizmin müasir simasını təyin etməyə çalışdı. Bu 40 ildə dəyişməyən yeganə amil tədbiri 40 il əvvəlki kimi professor Klaus Şvabın açması idi. Elə professorun özü də forumun təşkilatçısı və icraçı sədri kimi bildirmişdi ki, "müasir qlobal əməkdaşlıq sistemi artıq təsir qüvvəsini itirmişdir". Maliyyə və iqtisadi böhran işsizliklə özünü büruzə verən sosial böhranla əvəz olunmaqdadır. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatına görə, hər il 47 milyon gənc dünya əmək bazarına gəlsə də, onların çoxu işsizlər ordusunun sıravilərinə çevrilmək məcburiyyətindədir. Bu il inkişaf etmiş dövlətlərdə, o cümlədən Avropa ölkələrində işsizlərin sayının 3 milyon nəfər də artacağı gözlənilir.

Davosun qonaqları sırasında ötən il forumun ən nüfuzlu təmsilçilərindən bir çoxunun görünməməsi qlobal böhranın oliqarxlara necə baha başa gəlməsinə əyani işarədir. Müflisləşən "Lehman Brothers" bankının rəhbəri Riçard Fuldu və Goldman Sachs ilə Merrill Lynch banklarının direktorlarını da qonaqların arasında görən olmadı. Analitiklər, ümumiyyətlə bütün investisiya banklarının bir sinif kimi ləğv olunmasını istisna etmirlər. ABŞ Prezidenti Barak Obama isə belə hesab edir ki, qlobal böhranın problemləri hər kəsin öz evində həll olunmalıdır.

Forumda kapitalizmi sərt tənqid edən, lakin ondan da yaxşı bir quruluşun olmadığını israr edən Fransa Prezidenti Nikola Sarkozinin çıxışı əks-səda doğurdu. O dedi: "Dövlətlərin müdaxiləsi olmasaydı, hər şey dağıla bilərdi. Bazar qanunlarının həmişə haqlı olması fikri elə bir dünyanın yaranmasına səbəb oldu ki, hər şey maliyyə kapitalına verilirdi və zəhmətkeşlərə, demək olar ki, heç nə qalmırdı. Yaranan kapitalizm çox güc səf etmədən başqalarının kapitalı ilə oynamağa imkan verirdi. İndi isə elə vəziyyətə nail olmaq lazımdır ki, iqtisadiyyat insana işləsin".

Maraqlısı odur ki, yaranışından Qərbi kabus kimi vahimələndirən sovet sistemi də, Sarkozi kimi, insan amilini və ümumi ədalət prinsipini iqtisadiyyatın əsas meyarı kimi götürürdü. Yenidən düşünməyi qarşısına məqsəd qoyan forum əslində sadə bir fakta diqqət yetirə bilərdi: Sovet İttifaqı bir sistem kimi təbii yollarla yox, münaqişələrlə dağıldıqdan sonra dünya birqütblü oldu. Aradan 20 il ötməmiş bütün planetin vahid sxemlə vahid mərkəzdən idarə olunmasına önəm verən meqoiqtisadi münasibətlər sistemi qlobal tənəzzülə uğradı. Davosda müasir kapitalizmi tənqid edən siyasətçilər də, iqtisadçılar da eyni zamanda kapitalizmdən yaxşı formasiyanın bəşəriyyətə bəlli olmadığını bildirdilər.

Lakin heç kim sovet sisteminin öz axarı ilə yox, münaqişələrlə çökdürüldüyündən böhranın əsas katalizatoruna çevrilməsindən danışmadı. Bu, heç kimin xatırlamadığı uzaq keçmiş olaraq qaldı. Məhz bu baxımdan sosializmlə tam vidalaşmadan kapitalizmə tədricən adlayan Çinin iqtisadi uğurları diqqətəlayiqdir. Çin Mərkəzi Bankının sədr müavini Çju Min isə bütün bədbin çıxışların əksinə olaraq, iqtisadiyyatın dirçələcəyini proqnozlaşdırır. Çinli həmkarı ilə Avropa Mərkəzi Bankı Şurasının üzvü Aksel Veber də razılaşır ki, artıq qlobal yardım tədbirlərinə ehtiyac yoxdur. Ruslar isə 4 ilə böhranın əsarətindən qurtaracaqlarını bildirdilər.

Böyük əksəriyyət belə hesab edir ki, Davos "beyin döyüşləri" və iqtisadi bəyanatlar üçün əlverişli tribunadır. Lakin böhranın fonunda artıq beynəlxalq iqtisadi foruma inamın zəiflədiyini, burada cəmləşən liderlərin fikirlərinin bir o qədər də dəyərli olmadığını düşünənlər də az deyil. Müflis olub forumun arenasında sönən "iqtisadi ulduzlar"ın ilğım kimi yoxa çıxması bir çoxlarını ciddi düşündürür. Edelman illik indeksinin 20 ölkədə 4500 liderin arasında keçirdiyi sorğunun nəticələri də təsdiq edir ki, biznes institutlarına inam ən aşağı həddə düşmüşdür. Liderlər bu inamın geri qaytarılmasının yolları haqqında fikir mübadiləsi aparsalar da, BİF gələcəkdə belə iqtisadi fəlakətlərdən qurtuluş yollarını aydınlaşdıra bilmədi. Əksinə, Nyu-York Universitetinin professoru iqtisadçı Nuriel Rubini birmənalı şəkildə bu ilin ikinci yarısında böhranın ikinci dalğasının ABŞ, Avropa və Yaponiyadan keçəcəyini bəyan etdi: "Yunanıstan və İspaniya böhrana duruş gətirə bilməsələr, bu, artıq faciə olacaq".

Rusiyanın maliyyə naziri Kudrin etiraf etdi ki, ölkəsinin iqtisadiyyatı neftin qiymətindən, ABŞ və Avropadakı vəziyyətdən ciddi asılıdır. Müzakirələr davam etdikcə ümumi mənzərənin bir o qədər də gərgin olmadığı, məşhur iqtisadçı N.Rubinin ehtiyat etdiyi avroməkanın İspaniya və Yunanıstana görə dağılmayacağı yəqinləşdi. Çünki plenar iclaslarda bu iki dövlətin təmsilçiləri kömək istəmədi və Avropa Mərkəzi Bankının rəhbəri Jan Klod Trişenin qeyd etdiyi kimi, "Atlantikanın hər iki sahilində depressiyadan yaxa qurtarmaq mümkün oldu".

Lakin maraqlı tendensiya ondan ibarətdir ki, beynəlxalq siyasi və biznes elitası böhran ərəfəsində inkişaf etməkdə olan dövlətləri, onların böhran şəraitində artan fəallığını diqqətlə izləyir. Meksika lideri Felipe Kaldarona görə, "bazar iqtisadiyyatı güclü alətə malik olduğunu sübut etsə də", çiçəklənmək üçün dövlətin güclü olması vacibdir.

40-cı foruma makroiqtisadi proqnozlarla nikbin notları əlavə edən Beynəlxalq Valyuta Fondu təntənəli surətdə bəyan etdi ki, qlobal böhran səngimişdir və artım gözlənildiyindən əvvəl başlayıb. Böhran dünyanı silkələsə də, Çinə qlobal iqtisadiyyatın öncülünə çevrilərək hələ keçən il Almaniyanı ötmək, həm də ticarətdə ixracatın həcminə görə dünyada birinci yerə çıxmaq imkanını verdi. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının hesabatına görə, 2009-cu ilin birinci yarısında Çinin ixrac etdiyi məhsulların həcmi 521,7 milyard dollar təşkil etmişdir. Çinin rəqiblərindən ABŞ, İngiltərə və Almaniya isə hələ ki, böhrandan aldıqları zərbələrin nəticələrini aradan qaldırmaqla məşğul olacaqlar. Yaponiyada, BVF-in hesabatına görə, ÜDM 2010-cu ildə 1,2 faiz aşağı düşəcək. Dünya maliyyə böhranı bir daha qlobal bazarların qlobal tənzimlənməsinin zəruriliyini vurğulasa da, bu ideyanın necə reallaşacağını kimsə açıqlamadı.

Davosda tam aydınlaşan və bütün iştirakçıların gəldiyi son qənaət belə oldu ki, biznes sosialyönümlü məsələlərin həllinə fokuslanmalıdır. Xeyriyyəçilik problemlərinə həsr olunmuş müzakirələrdə Virgin korporasiyasının qurucusu Riçard Brenson kapitalizmin yeganə işlək sistem olduğunu bəyan etsə də, böyük maliyyə imkanlarının az bir qismin əlində cəmləşdiyini problem kimi qeyd edərək dedi: "Bu insanların heç də hamısı topladıqları vəsaiti yeni iş yerlərinin, yeni imkanların yaranmasına sərf etmir".

Nobel mükafatı laureatı Məhəmməd Yünis isə bəyan etdi ki, xeyriyyəçilik biznes-yanaşmanın özülündə durmalı və yeni məzmun kəsb etməlidir: "Müasir xeyriyyəçilikdə nəticə əldə etmək üçün pul qoymaq lazımdır. Təkrar nəticə əldə etmək üçün yenə pul qoymaq lazımdır". O, biznesə yeni baxışın mərhəmət və xeyriyyəçilikdən, onun sosial mahiyyətindən bəhrələnməsinin zəruriliyini vurğuladı. On ildən yuxarı İngiltərənin Baş naziri vəzifəsini icra edən Toni Bleyer isə böhran zamanı filantropiyanın - xeyriyyəçiliyin, mərhəmətin aktuallığını bir daha vurğuladı: "Xeyriyyəçilik sahibkarlığın əsl formalarından biri olmalıdır. Vacibi odur ki, Məhəmməd Yunis, Riçard Brenson, Viktor Pinçuk kimi insanlar xeyriyyəçiliklə məşğul olarkən biznesi atmır, əksinə, biznes-yanaşmaları xeyriyyə fəaliyyətinə tətbiq edirlər".

Forumu işıqlandıran dünya KİV-ində bu tədbirə münasibətin ötən ildəkindən daha da neqativ olması nəzərə çarpır. Dünyada yüksək reytinqə malik 100 mətbu orqanın forum haqqında mülahizələrini izləyən "Media Tenor" kompaniyasının verdiyi açıqlamada mətbuatın maliyyə industriyasının tütün sənayesindən daha aşağı qiymətləndirildiyi bildirilir. Tütün sənayesinə verilən şərhlərin 30 faizi, bankların fəaliyyətinə toxunan yazıların isə 40 faizi mənfi rəylərdən ibarətdir. Dünyanın əksər aparıcı nəşrləri nəhəng bank rəhbərlərinin fəaliyyətini və fəaliyyətsizliyini, onların gəlirləri və bonuslarına nəzarəti diqqətlə araşdırırlar. Faktiki böhran zəminində banklarla cəmiyyət arasında real uçurumun yaranmasını hamı etiraf etdi. Bankların spekulyativ fəaliyyətinə qarşı cəmiyyətin və müxtəlif korporasiyaların təmsilçiləri birləşməkdədir.

Eyni zamanda, ABŞ Prezidenti Barak Obama hələ forumdan əvvəl sərt mövqedən çıxış edərək bank biznesinin fəaliyyətini və səlahiyyətlərini məhdudlaşdıran layihələrin tətbiq edilməsi barədə qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Böyük Britaniya da bankların fəaliyyətini müəyyən çərçivələrdə məhdudlaşdırmağa çalışır.

Bütün cəhdlərin zəminində beynəlxalq bank sisteminin effekt verə bilən islahatlar mexanizmi dünya miqyasında mövcud deyil və belə iqtisadi resepti Davos forumu da təklif etməkdə çətinlik çəkdi. Bankirlər, forumun təzyiqlərinə baxmayaraq, öz maraqlarını müdafiə etməkdən yana Barak Obamanın sərt təkliflərinin yumşaq variantını müdafiə etmək üçün birləşəcəklər. "Times" bu həftə nüfuzlarını və cəmiyyətdə mövqelərini qorumağa çalışan bankirlərin müəyyən addımlar atacağından yazır. Beşinci günü Britaniya Maliyyə Nazirliyinin rəhbəri Alister Darlinqlə məxfi görüşdə bankirlər onların imkanlarının məhdudlaşdırılmasının dünya iqtisadiyyatına mənfi təsir edəcəyini sübut etməyə çalışacaqlar.

Builki forumun əsas mövzusunun "Böhrandan sonrakı dünyanın formalaşması" olduğunu nəzərə alsaq, Davos ona bəslənilən ümidlərin hamısını doğrulda bilmədi. 5 günlük diskussiyalar yeni ideyalardan daha artıq cari məsələlərə toxundu və bir daha böhranın cəngindən bəşəriyyətin xilas olunmadığını təsdiq etdi. Dünyanın maliyyə sisteminin çökdüyünü etiraf edən forum ritorik perspektivlərin üfüqlərindən danışsa da, nəzəri təklif vermək gücündə olmadı. Qordon Braun isə etiraf etdi ki, heç bir dəqiq plan yoxdur, çünki bu böhran bəşər tarixində analoqu olmayan iqtisadi fəlakətdir.

Bir il bütün banklara yardım edən, onları qaldıran Qərb indi bankirləri "cilovlamağı" qərara alır, kapitalizm nə qədər yaxşıdırsa, bir o qədər də pisdir və ya tərsinə. Ümumiyyətlə, forumda bir-biri ilə toqquşan, bir-birini inkar edən belə mövqe və fikirlər kifayət qədərdir.

Şərqlə Qərbin mentalitetində bir çox oxşarlıqlar mövcud olsa da, əsas fərq ondan ibarətdir ki, biz ulağa bir dəfə minirik, düşməyi isə ayıb sayırıq. Qərb isə Davosun timsalında bir də təsdiq etdi ki, Şərqi usandıran amili yorulmadan və zövqlə təkrar etmək mümkündür.

Bahadur İMANQULİYEV

Azərbaycan.- 2010.-14 fevral.- S. 6.