İctimai və humanitar elmlər dövrün tələblərinə cavab verməlidir

Müstəqil Azərbaycan hazırda inkişafının elə mərhələsindədir ki, mövcud sosial-iqtisadi uğurların davamlılığının təmin edilməsi prosesində əsaslandırılmış elmi qənaətlərə geniş istinad olunmalıdır. Elmin inkişaf təmayüllərinin respublikanın müasir reallıqlarına nəzərən müəyyənləşdirilməsi, bu sahədə mövcud problemlərin həlli, elmlə idarəçiliyin səmərəli vəhdətinin təmini, bu istiqamətə yönəldilən vəsaitlərin rentabelliyinə nail olunması yeni mərhələdə alimlərin qarşısında ciddi vəzifələr kimi dayanır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyevin "Azərbaycan" qəzetində dərc olunmuş "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsinin ilk gündən cəmiyyətdə böyük maraqla qarşılanması da məhz bu reallıqla şərtlənmişdir. Konseptual elmi araşdırmaların, dərin müşahidələrin nəticəsi kimi ərsəyə gəlmiş əsərdə ilk növbədə humanitar və ictimai elmlərin qarşısında duran prioritet vəzifələr müəyyənləşdirilmişdir. Eyni zamanda bu sahədə müşahidə olunan əsas nöqsanlar göstərilmiş, müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının yeni dövr üçün vəzifələri diqqətə çəkilmiş, bununla da ölkənin intellektual kəsimi açıq fikir mübadiləsinə, müzakirələrə dəvət edilmişdir.

Respublikanın tanınmış elm xadimləri, ayrı-ayrı tədqiqatçılar, filosoflar, siyasətşünaslar, jurnalistlər Azərbaycan elminin mövcud problemlərinin aradan qaldırılmasına yeni imkanlar açan, ictimai fikri intellektual sferada həllini gözləyən aktual məsələlərə yönəldən "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsi ilə bağlı dəyərli fikirlərini, təkliflərini, rəylərini bildirməyə ehtiyac duymuşlar. Bu müzakirələrin cəmiyyətə çatdırılmasında yaxından iştirak edən "Azərbaycan" qəzeti akademik Ramiz Mehdiyevin elmin keçmişinə, bugününə və sabahına mükəmməl elmi-fəlsəfi yanaşma olan "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsini və ona verilmiş rəylərin aktuallığını, habelə xalqın, dövlətin mənafeyi baxımından əhəmiyyətini nəzərə alaraq onların kitab şəklində nəşrini məqsədəuyğun saymışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası və "Azərbaycan" qəzetinin birgə təşkil etdiyi "dəyirmi masa"da humanitar və ictimai elmlərin problemləri, inkişaf perspektivləri ilə bağlı müzakirələr davam etdirilmiş, eyni zamanda nəfis tərtibatda çapdan çıxmış "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" kitabının təqdimatı olmuşdur. "Dəyirmi masa"da elm və təhsil strukturlarının rəhbərləri, nüfuzlu ali məktəblərin rektorları, Milli Məclisin deputatları, tanınmış alim və mütəxəssislər, habelə mətbuat nümayəndələri iştirak etmişlər.

Tədbiri giriş sözü ilə açan Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının rektoru, professor, əməkdar elm xadimi Seyfəddin QƏNDİLOV dedi:

- Bu gün elmi ictimaiyyətimiz, təhsil işçiləri yaxşı başa düşür və həm də yüksək qiymətləndirirlər ki, Azərbaycan elminin inkişafı, təhsilimizin dünya standartlarına uyğun yenidən qurulması Prezident İlham Əliyevin daim diqqət mərkəzindədir. Bu gün ölkəmiz yüksək sürətlə inkişaf edir və o, artıq inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələyə daxil olmuşdur. Ümumiyyətlə, hazırda cəmiyyət həyatının bütün sahələrində sürətli inkişaf, yeniləşmə, yüksəliş özünü bariz şəkildə göstərir.

Dövlət ictimai və humanitar elmlər sahəsində çalışan alimlərdən inkişafın indiki mərhələsini elmi cəhətdən təhlil edərək yeni fikirlər, yeni proqnozlar və təkliflər irəli sürməyi gözləyir. Təəssüf ki, uzun illərdən bəri çətinliklər məngənəsində çırpınan ictimai və humanitar elmlər hələ ki bu tələblər səviyyəsində deyildir. Bu elmlər bu gün ölkənin hazırkı inkişaf sürəti ilə ayaqlaşa bilməyərək geri qalır.

Bugünkü tədbirin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyevin bu günlərdə çapdan çıxmış "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" adlı yeni kitabının təqdimatına həsr edilməsi də məhz bu baxımdan təsadüfi deyildir. Respublikanın ictimai-siyasi və elmi həyatının müxtəlif sahələrinə dair çox dəyərli kitabların müəllifi olan akademik Ramiz Mehdiyevin bu yeni kitabı da ictimai-siyasi və elmi həyatın yeni, çox dəyərli və xüsusi əhəmiyyət kəsb edən hadisəsidir. Qarşımızdakı bu kitab eyni zamanda bizi ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrin, elmi, fəlsəfi düşüncənin, yeni dövrün, zamanın ruhuna uyğun inkişafına istiqamətləndirən çox vacib və əhəmiyyətli əsərdir.

2009-cu ilin noyabrında Prezident İlham Əliyevin məsləhəti və tapşırığı əsasında cənab Ramiz Mehdiyevin iştirakı ilə ictimai və humanitar elmlərin vəziyyətinə həsr olunmuş geniş müşavirə keçirilmişdir. Dövlət İdarəçilik Akademiyasında keçirilən həmin müşavirədə akademik Ramiz Mehdiyev məzmunlu məruzə ilə çıxış edərək ictimai və humanitar elmlər sahəsindəki real vəziyyəti geniş təhlil etmiş, çox ciddi tənqidi mülahizələr söyləmiş, dəyərli tövsiyələr irəli sürmüşdür. İctimai və humanitar elmlər sahəsində çalışan alim və mütəxəssislərin böyük marağına səbəb olmuş həmin müşavirədən təxminən bir ay sonra akademik Ramiz Mehdiyevin mətbuatda "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" adlı geniş məqaləsi dərc olunmuşdur.

İctimaiyyətçi alimləri dərindən düşünməyə istiqamətləndirən bu iki hadisədən sonra ötən 15-20 il ərzində bu elmlər sahəsində mövcud olan sükunət aradan qalxmış, şüurlarda, baxışlarda canlanma başlamışdır. Keçirilən müzakirələr ictimai və humanitar elmlər sahəsində dövrün, zamanın ruhuna uyğun yeni fikirlərin yaranmasına səbəb olmuş, elmi-tədqiqat institutlarında, ali məktəblərdə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasındakı yığıncaqlarda maraqlı fikirlər səslənmişdir. Eləcə də Dövlət İdarəçilik Akademiyasında, AMEA-da, "Azərbaycan" qəzetinin redaksiyasında "dəyirmi masa"lar, müzakirələr təşkil edilmiş, mətbuatda xeyli sanballı məqalələr dərc edilmiş, qiymətli fikirlər, mülahizələr irəli sürülmüşdür.

Bu fikirlərin, mülahizə və təkiflərin əksəriyyəti bu gün təqdim olunan kitabda toplanmışdır. Bütün bunlar aydın göstərir ki, dövlət bizi yaxın illərdə nəinki ictimai və humanitar elmlər sahəsində, ümumən təhsildə, elmdə, bütünlükdə intellektual sahələrdə dönüş yaratmağa çağırır. Bu gün yüksək bilikli, intellektual səviyyəli, yeni dövrün tələblərinə cavab verən mütəxəssislərin hazırlanması məsələsi qarşımıza mühüm vəzifə kimi qoyulur. Bununla belə, etiraf etmək lazımdır ki, müvafiq mexanizmlərin səmərəli işləməməsi, dövrün tələblərinə uyğun kifayət qədər kadrların olmaması bu işə maneə yaradır. Təcrübəli kadrlar sürətlə yaşlaşır, yeniləri isə lazımi səviyyədə hazırlanmır. Hörmətli akademik Ramiz Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, bu, işimizdə, təbii ki, müəyyən çətinliklər yaradır.

İctimai və humanitar elmlərə dair məlum müşavirədən yarım il keçir. Bu müddət ərzində mətbuatda, müzakirələrdə çoxlu dəyərli fikirlər, səmərəli təkliflər irəli sürülmüşdür. Bu çox yaxşıdır. Lakin akademik Ramiz Mehdiyevin ali məktəblərin yeni maliyyələşmə mexanizmlərinə dair bir müddət əvvəl akademiyada keçirilmiş müşavirədə haqlı olaraq vurğuladığı kimi, ötən dövrdə bu sahələrdə ciddi dönüş baş verməmişdir. Yenə də köhnə ruhda proqramlar hazırlanır, köhnə ruhda dərsliklər yazılır və çap olunur. Bunları da edən məhz əlaqədar şöbə və kafedralardır, müxtəlif metodiki şuralardır. Görünür, bu işin məsuliyyətini bilavasitə kafedralara, şöbələrə keçirməyin vaxtı çatmışdır. Eyni zamanda, onların fəaliyyəti konkret işlərinə görə qiymətləndirilməlidir.

Müasir dünyada hər bir ölkənin uğurlu gələcəyi həmin ölkədə elmin və təhsilin səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Təcrübə göstərir ki, təbii sərvətlərin bolluğu dövlətin inkişafının əsas göstəricisi deyildir. Əsas məsələ bu sərvətlərin cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi olan insan kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir. Bu, indiki mərhələdə təhsil sisteminin ən mühüm vəzifəsidir. Məlumdur ki, ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya və digər inkişaf etmiş ölkələr malik olduqları maddi resurslardan daha çox təhsil sisteminin yetişdirdiyi insan kapitalından böyük gəlirlər əldə etmişlər.

Hesab edirəm ki, hazırkı şəraitdə ictimai elmlərin inkişafını sürətləndirmək məqsədilə ictimai elmlərə dəstək fondunun yaradılması faydalı olardı. Eyni zamanda, ictimai və humanitar elmlərin mükəmməl inkişaf konsepsiyasını hazırlamaq məqsədilə ümumrespublika forumunun keçirilməsi də məqsədəuyğundur.

İctimai fənlərin tədrisində də ciddi dəyişikliklərə gedilməsi vacibdir. Məsələn, tələbələrə uzun və monoton xarakterli mühazirə kurslarının əvəzinə onları təhqiqat fəaliyyətinə cəlb etmək, elmi-tədqiqatlara stimullaşdırmaq, bəlkə də, daha faydalıdır. Bundan başqa, keçərsiz və abstrakt nəzəri bilikləri öyrətməklə tələbələri yormaq əvəzinə onlara həyatda keçərli nəzəri-praktiki bilikləri əxz etmək daha yaxşı və faydalı deyilmi? Axı istifadə edilməyən bilikləri izah etmək həm vaxt itkisi, həm də yorucu prosesdir.

Bir sözlə, bu gün bizə həm yeni tələblər baxımından nailiyyətlərimizin dərin təhlili, həm də yeni təkliflər və yeni fikirlər lazımdır. Şübhə etmirəm ki, "dəyirmi masa"mızın işi bu baxımdan maraqlı və faydalı olacaqdır.

Mahmud KƏRİMOV,

AMEA-nın prezidenti, akademik:

- Akademik Ramiz Mehdiyevin "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" kitabının nəşri müasir ictimai-mədəni həyatımızın mühüm hadisəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Məlum olduğu kimi, kitab görkəmli akademikin "Azərbaycan" qəzetində dərc olunmuş, ictimai həyatımızda geniş rezonans doğurmuş eyni adlı irihəcmli məqaləsi və həmin məqalədə qaldırılan mühüm məsələlərin müzakirəsinə həsr olunmuş yazıların toplusundan ibarətdir.

Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif problemləri ilə bağlı çoxsaylı sanballı əsərlərin müəllifi olan akademik Ramiz Mehdiyev sözügedən məqalədə ictimai və humanitar elmlərin real mənzərəsini konseptual təhlilə cəlb etməklə yanaşı, onların cəmiyyət həyatına fəal nüfuzetmə, təsir imkanlarını da dəyərləndirmişdir. Eyni zamanda, yüksək dövlətçilik, vətənpərvərlik və milli-intellektual təəssübkeşlik baxımından bu sahələrdə müşahidə olunan əsas nöqsanları göstərmiş, müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının yeni dövr üçün vəzifələrini diqqətə çəkmiş, bununla da ölkənin intellektual kəsimini açıq fikir mübadiləsinə, müzakirələrə dəvət etmişdir.

Bu mənada kitabın meydana gəlməsi akademikin qaldırdığı problemlər ətrafında aparılan müzakirələrin məntiqi nəticəsidir. Belə ki, məqalənin müzakirəsi prosesində həm ictimai və humanitar elm sahələrinin inkişafına təkan verəcək, həm də onun ictimai-siyasi, sosial proseslərdə fəal iştirakına imkan yaradacaq, sözün həqiqi mənasında, zəngin elmi-nəzəri irs yaranmışdır. Böyük rezonans doğuran, obrazlı ifadə etsək, elmi mühiti yaxşı mənada silkələyən məqalədə irəli sürülən tezis və prinsiplər əsasında qələmə alınan ayrı-ayrı məqalələr cəmiyyətdə Azərbaycan elminin real vəziyyəti, gerçək potensialı, imkanları ilə bağlı dolğun və obyektiv təsəvvürün formalaşması baxımından əhəmiyyətlidir.

Məqalə ətrafında elmi müzakirələrin ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılmasında fəal mövqe tutan "Azərbaycan" qəzeti akademik Ramiz Mehdiyevin elmimizin keçmişinə, bugününə və sabahına konseptual elmi-fəlsəfi yanaşma olan "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsini və ona verilmiş rəylərin aktuallığını, habelə xalqın, dövlətin mənafeyi baxımından əhəmiyyətini nəzərə alaraq onların kitab şəklində nəşrini məqsədəuyğun saymışdır.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin əbədiyaşar xatirəsinə ithaf olunan kitabın ictimai dəyəri ilk növbədə onunla şərtlənir ki, burada bütövlükdə ölkə elminin inkişaf perspektivləri ilə bağlı qiymətli təkliflərin yer aldığı çoxsaylı müəllif məqalələri toplanmışdır. İki fəsildən ibarət kitabın giriş hissəsində Ramiz Mehdiyevin "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsi, habelə "Azərbaycan oxucusu yazıçılarımızdan ədəbi hadisəyə bərabər əsərlər gözləyir" sərlövhəli müsahibəsi yerləşdirilmişdir. Kitabın I və II fəsillərində isə sözügedən məqalənin müzakirəsi ilə bağlı keçirilmiş "dəyirmi masa"lar, habelə müəllif yazıları əksini tapmışdır.

Akademik Ramiz Mehdiyevin "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsi ətrafında aparılan təhlil və müzakirələrdə ilk növbədə bu məqama diqqət çəkilir ki, hazırda ictimai-fəlsəfi fikrin pozitiv məcrada inkişafında lokomotiv rolunu oynayan ictimai və humanitar elm sahələrinin müasirləşməsi, yeni dünya nizamının gerçəkliklərinə cavab verən elmi inkişaf prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsi obyektiv tələbata çevrilmişdir. Söhbət, əslində, ictimai-humanitar elm sahələrində sanballı elmi tədqiqatların olmamasından deyil, mövcud potensialın müasir tələblərə uyğun konsolidasiyasından, optimal idarə edilməsindən gedir. İctimai və humanitar elm sahələri mövcud bədii və ictimai fikir tarixini, ümumən mədəniyyət tarixini faktoloji materialın təsviri metodologiyası, yaxud metodologiyasızlığı ilə deyil, düzgün müəyyənləşdirilmiş milli konsepsiya işığında təqdim etməlidir. Akademik Ramiz Mehdiyevin vurğuladığı kimi: "Dünya elminə inteqrasiya mərhələsində olduğumuz indiki vaxtda ictimai və humanitar elmlər sahəsində islahatların başlıca spesifikası müəyyənləşdirilməlidir. Bu elmlər hazırkı fazanın əsas xüsusiyyətlərini araşdırmalı və yeni ideyalar irəli sürməlidir".

Kitabda toplanmış məqalələrin əksəriyyətində rast gəlinən bu fikirlə də tam razılaşmaq olar ki, hazırkı mərhələdə azərbaycançılıq ideologiyası ruhunda köklənən, mütərəqqi milli və bəşəri dəyərləri əxz edən yeni intellektual elitanın formalaşmasında əsas ağırlıq məhz humanitar və ictimai elmlərin üzərinə düşür. Dövlətin milli varlığını - dilini, tarixini, ədəbiyyatını, folklorunu, mədəniyyətini, bir sözlə, milli-mənəvi özünəməxsusluğunu elmi səviyyədə araşdıran, tədqiqat və təhlil obyektinə çevirən humanitar və ictimai elmlərin yeni dövrün tələbləri səviyyəsində inkişafı ümumən Azərbaycanın dövlətçilik ideologiyasının düzgün məcrada inkişafı nöqteyi-nəzərindən vacibdir.

"İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" kitabında məqaləsi yer almış müəlliflər bu fikri də xüsusi önə çəkirlər ki, ictimai və humanitar elmlər qloballaşma prosesinin mənfi təzahürlərinə qarşı daha səmərəli tədqiqatçılıq metodologiyası ilə müqavimət göstərməli, bütün potensiyası ilə milli identikliyi qorumağa çalışmalıdır. Bu zərurət, ilk növbədə, Azərbaycanın Avratlantik məkana inteqrasiya yolunda olan dövlət kimi sivil Qərb mədəniyyətinin təsirlərinə məruz qalması ilə şərtlənir. Bəşəriyyətin tarixi təkamül prosesinin hazırkı siyasi epoxası üçün səciyyəvi olan qloballaşma dalğası bir sıra mütərəqqi cəhətləri ilə yanaşı, xalqların tarixən formalaşmış etnik təfəkkür və düşüncə sisteminin, milli-mənəvi dəyərlərin total təhdidlərə, ideya avtoritarizminə məruz qalması ilə müşayiət olunur. Belə şəraitdə milli-mənəvi və əxlaqi dəyərlərə lazım olduğundan daha az diqqət yetirilməsi bütün dünya ölkələrində mənəviyyat problemlərini kəskinləşdirmişdir. Tranzitar proseslərin nəticəsi kimi ortaya çıxan sivilizasiyalararası toqquşma və ziddiyyətlər hər bir xalqın milli-mənəvi, dini dəyərlərinin qorunmasını çağdaş zamanın aktual məsələlərindən birinə çevirmişdir.

Diskussiyalara qoşulan ziyalı elitası bu tezisin üzərində də xüsusi dayanır ki, Azərbaycanda iqtisadi sahədə keçid dövrünün başa çatdığı hazırkı mərhələdə sosial, iqtisadi, hüquqi, siyasi və mədəni sahələrdə həyata keçirilən mürəkkəb və çoxqatlı islahatların ictimai düşüncədə obyektiv dərkinə təminat yaradan mühüm amillərdən biri də respublikanın müasir fəlsəfi-siyasi fikrinin elmi əsaslarla araşdırılması, əldə olunan pozitiv nəticələrin praktik şəkildə tətbiqidir. Milli iqtisadiyyatın keçmiş planlı-təsərrüfat sisteminin seqmentlərindən tamamilə xilas olduğu, azad bazar prinsiplərinə uyğunlaşdırıldığı postkeçid mərhələsi cəmiyyətin ən mühüm, aparıcı sahəsi olan elm və təhsil qarşısında da mahiyyətcə yeni vəzifələr müəyyənləşdirir.

Müasir elmi nəzəriyyələr göstərir ki, cəmiyyətin sosial-iqtisadi sferası digər sahələrlə sıx şəkildə bağlıdır. Onların bir-biri ilə uyğunlaşmayan inkişafı isə sonda ciddi ziddiyyətlərə və sosiumun dağılmasına gətirib çıxarır. İqtisadi sahə keyfiyyətcə yeni səviyyəyə keçirsə, sosial-mədəni sahə də eyni yeniləşmə ilə ayaqlaşmalı, hətta iqtisadi sıçrayışın hərəkətverici qüvvəsinə çevrilməlidir. Müasir mərhələdə yeni sintetik elmi metodologiyalara əsaslanan modellər cəmiyyətin bütün sahələri arasında sıx bağlantıların olduğunu sübut edir. Bu mənada, Azərbaycanda iqtisadi sahədə keçid dövrünün başa çatması sosial-mədəni, siyasi, ideoloji və başqa sahələrdə də ciddi yeniləşmələr tələb edir. İlk növbədə iqtisadi inkişafın yaratdığı keyfiyyətcə yeni sosiomədəni mühitin fəlsəfi-elmi cəhətdən təhlili son dərəcə vacibdir.

Ölkənin elm xadimləri akademik Ramiz Mehdiyevin bu fikri ilə də tamamilə şərikdir ki, Azərbaycanın özünəməxsus milli inkişaf modeli elmi tədqiqatlarda dərindən araşdırılmalı, onun nəzəri-fəlsəfi əsasları işlənib hazırlanmalıdır. Azərbaycanın iqtisadi sahədəki nailiyyətləri təkcə iqtisadiyyatın deyil, həm də politologiya, siyasi sosiologiya, fəlsəfə kimi ictimai elmlərin vasitəsilə təhlilə cəlb olunmalıdır. Müasir politologiya və siyasi fəlsəfə cərəyan edən hadisə və proseslərin mahiyyətini, onların qarşılıqlı təsir imkanlarını araşdırmaqla yanaşı, idarəçilik üçün səmərəli futuroloji proqnozlarla çıxış etməlidir.

Elmlə dövlət idarəçiliyinin üzvi şəkildə əlaqələndirilməsi, mühüm siyasi qərarların qəbulu mərhələsində elmi proqnozlara, təhlillərə istinad olunması inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində uğurla sınaqdan çıxmışdır. Müstəqil Azərbaycan da hazırda inkişafının elə mərhələsindədir ki, bundan sonrakı sosial-iqtisadi uğurların davamlılığının təmin edilməsi prosesində əsaslandırılmış elmi qənaətlərə geniş istinad olunmalıdır. Milli iqtisadiyyatın sürətli artım tempi strateji mahiyyət kəsb edən elmi tədqiqatların maliyyəşdirilməsini, ölkənin iqtisadi, siyasi, elmi-mədəni və humanitar həyatı ilə bağlı sanballı araşdırmaların, innovativ layihələrin ortaya qoyulmasını şərtləndirir.

İqtisadi tərəqqi, demokratikləşmə, insan hüquqlarının etibarlı təminatı baxımından özünün yüksək inkişaf mərhələsinə çatmış dövlətlərin bu nailiyyətləri məhz elmə, təhsilə böyük diqqət və qayğı nəticəsində əldə etdiyi də danılmaz həqiqətdir. İntellektual potensial əhəmiyyətinə və gətirdiyi dividendlərə görə bu gün, hətta, zəngin təbii sərvətləri belə üstələyir. Müasir dünyada rəqabətə tab gətirmək üçün ilk növbədə elmə, zəngin biliklərə, informasiya texnologiyalarına arxalanmaq lazımdır. Bu reallığı düzgün dəyərləndirən dövlət başçısı İlham Əliyev son 7 ildə ölkə həyatının bir çox strateji əhəmiyyətli sahələri kimi, elmə xüsusi qayğı ilə yanaşmış, bu sahədə dövrün tələbləri ilə səsləşən islahatların həyata keçirilməsini təmin etmişdir. Akademik Ramiz Mehdiyevin "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsi isə əminliklə deməyə əsas verir ki, ölkə rəhbərliyi yaxın illərdə istər elm, istərsə də ali təhsil sferasında səmərəli islahatlar yönümündə bir sıra inamlı tədbirlər həyata keçirəcəkdir.

Sonda xüsusi qeyd etmək istərdik ki, "Azərbaycan" qəzetinin elmi ictimaiyyətin pozitiv ruhda köklənməsinə, milli ideallar uğrunda səfərbər olunmasına xidmət edən bir sanballı əsəri və onunla bağlı dəyərli müzakirələri ictimaiyyətə toplu halında çatdırmaq istiqamətindəki təşəbbüskarlığı təqdir olunmalıdır. İnanırıq ki, qəzetin gərgin əmək bahasına ərsəyə gətirdiyi "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" kitabı Azərbaycan elminin inkişaf yolunun canlı mənzərəsini özündə təcəssüm etdirən əyani vəsait kimi cəmiyyətdə də maraqla qarşılanacaqdır.

Arif MEHDİYEV,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının sədri, akademik:

- Hörmətli akademik Ramiz Mehdiyev "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsində cəmiyyəti narahat edən problemlərə diqqət yönəltdi. Məhz buna görə də həmin məqalə ətrafında çoxsaylı rəylər səsləndi, qəzetlərdə, televiziyalarda müzakirələr aparıldı. Biz də Ali Attestasiya Komissiyasının ekspert şuralarının rəhbərləri ilə birgə humanitar elmlər üzrə böyük müşavirə keçirdik. Bu müşavirədə iştirakçıların diqqətini dissertasiyaların keyfiyyətinin qaldırılmasına, iddiaçılara qarşı tələblərin artırılmasına yönəltdik. Məsələ ondadır ki, son illərdə iqtisadiyyat, fəlsəfə, xüsusilə sosial fəlsəfə, tarix, vətən tarixi, hüquqşünaslıq, filologiya və digər elm sahələrində müdafiə olunan dissertasiyaların sayı xeyli artıb. Əgər bu dissertasiyaların elmi səviyyəsi yüksək olsaydı, onda dissertasiyaların sayının artmasını alqışlamaq olardı. Bu, ümumiyyətlə, cəmiyyətin intellektual səviyyəsinin bir göstəricisidir. Lakin təəssüflər olsun ki, dissertasiyaların səviyyəsi nəinki aşağıdır, onların bəziləri hətta plagiatdır. Bir müddət əvvəl AAK bu cür faktları aşkara çıxararaq KİV-ə açıqladı, iddiaçılara və onların elmi rəhbərlərinə qarşı ciddi tədbirlər görüldü. Biz bu istiqamətdə işləri davam etdiririk.

Dissertasiyaların elmi səviyyələrini yüksəltmək məqsədilə iddiaçıların qarşısına elmi konfranslarda iştirak etmək, xarici jurnallarda məqalə çap etdirmək kimi ciddi tələblər qoymuşuq. Hələ 2008-ci ildə AAK-ın Rəyasət Heyəti qərar qəbul etmişdi ki, iddiaçılar öz tədqiqatlarının nəticələrini xarici jurnallarda - "station indeks"ə daxil olan jurnallarda çap etdirsinlər. Dünyada bütün elm sahələri üzrə 500-ə yaxın "station indeks"ə daxil olan jurnallar mövcuddur. Təəssüf ki, həmin jurnallarda çap olunan məqalələrin sayına görə Azərbaycan Qafqaz respublikaları sırasında sonuncu yeri tutur. Gürcüstan alimləri "station indeks"li jurnallarda təxminən 500, Azərbaycan alimləri isə cəmi 300-ə yaxın məqalə ilə çıxış edirlər. Azərbaycan bu göstəriciyə görə keçmiş sovet respublikaları sırasında 10-cu yerdədir. Digər siyahıya görə, Azərbaycan bu göstəriciyə görə 100 ölkə sırasında sonuncu -100-cü yerdədir. Məncə, bu rəqəmlər düşünmək üçün kifayət qədər informasiya verir.

Vəziyyəti düzəltmək üçün biz iddiaçılara "station indeks"ə daxil olan jurnallarda məqalə çap etdirmək tələbini irəli sürmüşük. Təəssüflər olsun ki, iddiaçılar bizim bu tələblərimizi yerinə yetirməkdən boyun qaçırırlar. Onlar çox nüfuzu olmayan xarici jurnallarda məqalələrini çap etdirirlər. Əlbəttə, biz "station indeks" jurnallarda məqalə çap etdirməyin çətinliyini anlayır, bu tələbi tədricən tətbiq edirik. Hazırkı mərhələdə tələbimiz budur ki, azərbaycanlı tədqiqatçıların məqalələri xarici ölkələrin ali attestasiya komissiyalarının tövsiyə etdikləri jurnallarda çap olunsun. Həmin jurnallarda çap olunmayanadək iddiaçıların dissertasiya işlərinə baxılmasını təxirə salırıq. Ona görə indi AAK-da təsdiq prosesi uzadılıb.

Digər tələb elmi konfranslarda iştirakla bağlıdır. Çoxları narazılıqla iddia edirlər ki, bu tələb bizə aid deyil. Halbuki alim adına iddiaçı mütləq elmi konfranslarda, simpoziumlarda iştirak etməlidir və bununla bağlı avtoreferatda approbasiya adlanan ayrıca bölmə var. Dissertant bu bölmədə hansı elmi konfranslarda, simpoziumlarda iştirak etməsi barədə yazmalıdır.

Bütün bu neqativ hallar birdən-birə əmələ gəlməyib. Biz bunun günahını elmi rəhbərlərdə görürük. Uzun illər elmi rəhbərlər iddiaçını alim kimi hazırlamağa yox, hansı yolla olursa-olsun müdafiəyə çatdırmağa çalışıblar. Belə yanaşma ilə plagiat halları heç də təəccüb doğurmur. Bizi narahat edən vəziyyət xüsusən də iqtisad elmləri ilə bağlıdır. Vaxtilə əksər universitetlərdə, o cümlədən özəl ali məktəblərdə iqtisadiyyat fakültələri yaradılmışdı. Bunun nəticəsi olaraq iqtisadçı diplomuna yiyələnmiş yüzlərlə savadsız gənc indi dissertasiya yazır. Sonralar düzgün addım atıldı və bu fakültələrin çoxu bağlandı. Amma bir də təkrar edirəm: indi çoxlu sayda aşağı səviyyəli dissertasiyalar asanlıqla müdafiə edilir, AAK-a daxil olur. Məhz buna görə də 2009-cu ildə iqtisadiyyat üzrə AAK-a daxil olan dissertasiyalar ümumi işlərin 15 faizini təşkil etmişdir.

Sevindirici haldır ki, möhtərəm Prezidentimizin rəhbərliyi altında ölkəmiz uğurla inkişaf edir. Lakin birmənalı demək olar ki, müdafiə olunmuş dissertasiyaların bu inkişafa qətiyyən aidiyyəti yoxdur. Vəziyyəti düzəltmək məqsədilə biz iqtisadiyyat üzrə Ekspert Şurasının tərkibini gücləndirmişik. AAK-da keçirilmiş məlum müşavirədə ictimai və humanitar elm sahələrinə aidiyyətı olan alimlərə, o cümlədən müdafiə və ekspert şuralarının sədrlərinə dissertasiyaların ekspertizasına, müdafiə prosesinə daha ciddi yanaşmaq tövsiyə olunmuşdur.

Yaranmış fürsətdən istifadə edib təkliflərimi də diqqətə çatdırmaq istərdim. Azərbaycanda yaxşı ənənə yaranıb - magistraturaya qəbul imtahanları test üsulu ilə aparılır. Fikrimcə, aspiranturaya qəbul prosesində də obyektivliyi artırmaq məqsədilə test üsulunu tətbiq etmək lazımdır. İkincisi, dissertanturaya qəbul olunan şəxslərin əksəriyyətinin - 90 faizinin elmi-pedaqoji müəssisələrdə işləməsi ciddi şərt kimi irəli sürülməlidir. Üçüncüsü, hazırda aspiranturaya yerlər "qalıq prinsip" ilə paylanır. Çox vaxt yeni müasir elm sahələrinin yaranması, bu sahələr üzrə elmi kadrların yetişdirilməsinin vacibliyi diqqətdən kənarda qalır. Biz bu vəziyyəti düzəltmək üçün yeni vasitələr üzərində işləməliyik. Dördüncüsü, dissertasiya mövzularının seçilməsinə diqqəti artırmaq lazımdır. Çox vaxt insan seçilən mövzu üzrə ömrü boyu işləyir, həyatını bu elm sahəsinə həsr edir. Təəssüf ki, çox vaxt müxtəlif səbəblərdən heç bir elmi-praktiki əhəmiyyəti olmayan mövzular təsdiq olunur, iddiaçı bu lazımsız mövzu üzərində işləməyə məhkum olur. Fikrimcə, AMEA-nın nəzdində yaradılmış Əlaqələndirmə Şurası təklif olunan mövzuları nəzərdən keçirib təsdiq etməlidir.

Şəmsəddin HACIYEV,

Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin sədri, Dövlət İqtisad Universitetinin rektoru, professor:

- Bugünkü "dəyirmi masa" akademik Ramiz Mehdiyevin cəmiyyətdə geniş rezonans doğurmuş "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsinə həsr olunmuşdur. Bu məqalə bütövlükdə Azərbaycan elminin bugunkü durumu və gələcək inkişaf perspektivlərindən bəhs edən, mövcud problemlərin həlli yollarını göstərən proqram xarakterli bir əsərdir. Məqalə ilk gündən Azərbaycan ictimai fikrində, elm-təhsil ictimaiyyətində böyük maraq doğurmuşdur. "Azərbaycan" qəzetində yazılarla çıxış edən ayrı-ayrı alimlər, mütəxəssislər məqalə ətrafında fikirlərini açıqlamış, rəylərini, təkliflərini bildirmişlər.

Məqalə, demək olar ki, elmi yaradıcılığa, elmi təfəkkürə tamamilə yeni yanaşmadır. Tənqidi ruhda yazılmış əsər Azərbaycan elminin mövcud bütün problem və çatışmazlıqlarını qabarıq şəkildə cəmiyyətin və elmi ictimaiyyətin qarşısında qoyur. Akademik Ramiz Mehdiyev əsərdə yalnız elmi fəaliyyətdə deyil, eyni zamanda təhsildə olan ciddi problemlərə də diqqət çəkir, həmçinin onların həlli yollarını göstərir. Əsərlə bağlı yazılmış məqalələrin, "dəyirmi masa"ların sanballı bir kitab şəklində toplanması da son dərəcə mühüm hadisədir. Təqdimatını keçirdiyimiz kitabda humanitar və ictimai elmlərin inkişafı, kadr hazırlığı ilə bağlı çox dəyərli fkirlər öz əksini tapıb.

Məqalədə iqtisad elmi qarşısında duran problemlər, vəzifələr də göstərilmişdir və bu barədə fikirlərimi bölüşmək istərdim. Məqalədə çox düzgün olaraq qeyd olunur ki, Azərbaycanda keçid dövrünə transformasiya prosesi başa çatıb. Bununla əlaqədar cəmiyyət qarşısında tamamilə yeni vəzifələr dayanır. Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün iqtisad eliminin üzərinə böyük işlər düşür. İqtisad elminin bir çox cəhətdən təsvirçilik xarakteri daşıması, elmi araşdırmalara, proqnozlara əsaslanması həqiqətən də ciddi narahatlıq doğurur. Artıq bu problemlər bizə bəllidir, vəziyyətdən çıxış yollarını axtarmaq üçün iqtisadçı alimlər öz təkliflərini irəli sürürlər.

Məqalənin dərcindən qısa vaxt keçməsinə baxmayaraq, istər Milli Elmlər Akademiyası sistemində, istər ali məktəblərdə nəzərəçarpan dəyişikliklər baş vermişdir. Elmi koordinasiya ilə bağlı əlaqələndirici şuraların yaradılması, Elmin İnkişafında Yardım Fondunun qrant layihələrinin dərci, elmi araşdırmalara qoyulan tələblərin ciddi şəkildə sərtləşdirilməsi, elmi kadrların hazırlanmasına tamamilə yeni kontekstdən yanaşılması kimi tədbirlər bunun əyani göstəricisidir. Bunlar bütövlükdə onu göstərir ki, məqalədə qoyulan problemlərin həlli istiqamətində konkret addımlar atılır.

Məqalədə göstərilən bəzi nöqsanların yaranmasının səbəbi elmi fəaliyyət sahəsində müasir tələblərə cavab verən qanunvericilik bazasının olmamasıdır. Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsində yaradılmış işçi qrupunun hazırladığı "Elm haqqında" qanun layihəsi, demək olar ki, bu məqalə dərc olunanadək başa çatdırılmışdı. Qanun layihəsini müzakirəyə təqdim etmək fikrindəydik. Akademik Ramiz Mehdiyevin sözügedən məqaləsinin dərcindən sonra isə biz bu məsələyə yenidən yanaşmalı olduq. Bir neçə aydır ki, "Elm haqqında" qanun layihəsinin üzərində ciddi iş gedir. Məlumat üçün deyim ki, Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsində "Elm haqqında" qanun layihəsi müzakirəyə təqdim olunmaq ərəfəsindədir. Yəqin ki, Milli Məclisin payız sessiyasında layihəni müzakirəyə təqdim edəcəyik. Belə bir qanunverici bazanın formalaşması elmi fəaliyyət sahəsində münasibətlər sisteminin qanun müstəvisində həllinə şərait yaradacaqdır.

Azərbaycanda iqtisadi sahədə keçid dövrünun başa çatması bu sahənin alimləri qarşısında ciddi vəzifələr müəyyənləşdirir. Keçid dövrünün başa çatması respublikanın bilavasitə sürətli iqtisadi inkişafı ilə bağlı olsa da, bu və ya digər ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə müəyyən tipologiyalara bölünməsi bizim iradəmizdən asılı deyil. Bu, beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən müəyyən olunan bir məsələdir. Ona görə də biz keçid dövrünün başa çatmasının nəzəri-metodoloji əsaslarını və düzgün empirik qiymətləndirilməsini sübut etmək üçün ciddi araşdırmalar aparmalıyıq. Bu gün dünyada iqtisadi böhran başa çatıb desək, səhv etmiş olmarıq. Amma böhranı doğuran səbəblər hələ də aradan qaldırılmayıb. Bu isə yeni böhranın yaranması faktını danılmaz edir. Bu mənada, Azərbaycanın iqtisad elmi sahəsində qarşısında da ciddi vəzifələr durur. Azərbaycan, bildiyimiz kimi, böhrandan ən az əziyyət çəkən ölkədir. Belə yüksək göstəriciyə malik olan iqtisadiyyatımızın gələcəkdə xarici təsirlərə daha davamlı olması üçün, təbii ki, elmi araşdırmaların, elmi proqnozlaşdırmanın ciddi əhəmiyyəti var və biz bu barədə tədqiqatlarımızı genişləndirməliyik.

Qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanın özünəməxsus iqtisadi inkişaf modeli formalaşıb. Bu, heç bir ölkənin təcrübəsində mövcud olmayan, tamamilə yeni, həm nəzəri-metodoloji, həm də praktiki idarəetmə baxımından bənzərsiz iqtisadi inkişaf modelidir. Bu modelin əsasında ümummilli liderin hazırladığı və uzunmüddətli dövr üçün hədəflədiyi iqtisadi strategiya dayanır. Lakin nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, 2003-cü ildən sonra bu inkişaf strategiyası tamamilə yeni mərhələyə qədəm qoyub. Bu baxımdan da həmin modelin həm nəzəri-metodoloji, həm fəlsəfi, həm də politoloji şərhinə ciddi ehtiyac yaranıb. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin təmsilçisi olaraq nəzərinizə çatdırmaq istərdim ki, biz bu istiqamətdə genişmiqyaslı elmi tədqiqatlar aparırıq. Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modelinin bütün xüsusiyyətlərini, faktorlarını, qanunauyğunluqlarını özündə əks etdirən elmi araşdırmaların nəticələri bu yaxınlarda elmi ictimaiyyətə və cəmiyyətə təqdim olunacaq.

Xüsusi vurğulamaq istərdim ki, Azərbaycanın ictimai, fəlsəfi fikrinə, eləcə də onun elminin, təhsilinin problemlərinə həsr olunmuş sanballı əsərləri ilə bu sahələrin inkişafına böyük töhfələr vermiş akademik Ramiz Mehdiyevin hazırda müzakirə olunan məqaləsindən irəli gələn bütün müddəalar, proqram xarakterli vəzifələr uğurla realizə olunur, real həyatda əksini tapır. Sonda belə bir sanballı əsəri və onunla bağlı rəyləri toplu halında çap etdirən "Azərbaycan" qəzetinə təşəkkürümü bildirirəm.

Abel MƏHƏRRƏMOV,

Milli Məclisin deputatı, Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, akademik:

- "Dəyirmi masa"da çox dərin məzmunlu, dəyərli məruzə və çıxışlar oldu. Sevindirici haldır ki, 2009-cu il noyabr ayının 21-də Dövlət İdarəçiliyi Akademiyasında ictimai və humanitar elmlərin problemləri ilə bağlı keçirilən müşavirə bəhrəsini verir. Bu, ilk növbədə özünü onda göstərir ki, məqalə və onunla bağlı fikirlər, rəylər nəfis kitab şəklində ortaya qoyulub. Akademik Ramiz Mehdiyevin müşavirədəki çıxışı, habelə qəzetə verdiyi müsahibə kitabda öz əksini tapıb. Həmçinin kitabda Azərbaycanda çalışan tanınmış ziyalıların, alimlərin, ictimai və humanitar elmlər sahəsində nüfuzlu tədqiqatçıların məqalələrinə, fikirlərinə də geniş yer ayrılıb.

Məqalədə yer almış əsas fikirlərdən biri budur ki, Azərbaycanın müasir iqtisadi inkişafının elmi-nəzəri əsasları yaradılmalıdır və çıxışlarda da bu məsələyə xüsusi toxunuldu. Bu gün sivil dünya Azərbaycanın özünəməxsus iqtisadi inkişaf modelinin mövcudluğunu qəbul edir. Dünyada hazırda elə bir ikinci dövlət yoxdur ki, müharibə şəraitində bu qədər dövlətçilik uğurları olsun - iqtisadiyyat önə çəkilsin, elm, təhsil inkişaf etsin. Yəni müharibə şəraitində ikinci dövlət yoxdur ki, bu qədər böyük uğurları qısa müddətdə əldə edə bilsin. "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" məqaləsində də xüsusi olaraq vurğulanır ki, Azərbaycanın ictimai elmləri niyə bu inkişaf modelinin nəzəri-metodoloji əsaslarını yaratmırlar?

İkinci mühüm tezis ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda dövlətçilik ideologiyası konsepsiyası hazırlanmalıdır. Dövlətçilik ideologiyası konsepsiyası, təbii ki, ictimai, siyasi, humanitar elmlər kontekstində ortaya qoyula bilər. Əlbəttə, bura həm də milli təfəkkür, milli mentalitet kimi aktual məsələlər daxildir. Bu baxımdan, hesab edirəm ki, biz böyük tarixi hadisənin şahidi və həm də iştirakçısıyıq. Eyni zamanda belə bir mühüm məsələni müzakirə edirik. Həm də sevinirik ki, 7-8 ay bundan əvvəl ideya şəklində irəli sürülmüş məsələlər geniş dəstək alıb, bir növ rəsmiləşib, Azərbaycan elmi ictimaiyyəti geniş müzakirələrə cəlb edilib. Dövlətin elm və təhsil sahəsində ali strukturlarının rəhbərləri də bu prosesdə iştirak edir. Bu müzakirələr mövcud problemlərin həlli baxımından da son dərəcə əhəmiyyətlidir.

Bu müzakirələr onu da göstərir ki, Azərbaycanda dövlətçilik ideologiyası konsepsiyasının hazırlanmasının vaxtı çatıb. Əgər Azərbaycan dövlətçiliyi möhkəmlənirsə, iqtisadiyyatı inkişaf edirsə, ideologiyası da bunlara paralel olmalıdır. Dövlətçilik ideologiyası - milli ideologiya Azərbaycan modelini təsdiq etməli, ona paralelliyi gözləməlidir. Əsas vəzifələrdən biri məhz bundan ibarətdir. Təbii ki, birdən-birə sovet dövründən qalma təfəkkürü dəyişmək mümkün deyil. Bu, ağır problemdir. Hesab edirəm ki, bugünkü addımlar da hələ görüləcək mühüm işlərin başlanğıcıdır. Bu başlanğıcda hər kəs əlindən gələni etməlidir. Elmi məktəbləri yeni düşüncənin tələblərinə yönəltmək lazımdır. Uşaq bağçalarından başlayaraq yeni düşüncə əsasında gənclər yetişdirmək lazımdır ki, onlar gələcəkdə elmi məktəblər yarada bilsinlər. Yeni düşüncəli insanları elm və təhsil müəssisələrinə işə cəlb etmək lazımdır. Biz təkmilləşdirmə yolu ilə yeni düşüncəli kadrların formalaşdırılmasına çalışmalıyıq və ortaya belə keyfiyyət xarakterinə malik nəsil çıxarmalıyıq. Bu baxımdan humanitar sahə ilə məşğul olan alimlərin, məsələn, fəlsəfə kafedralarının əməkdaşlarının üzərinə böyük vəzifələr düşür.

Sovetlər birliyi dövründə ictimai elmlər arasında zəncirvari əlaqə yaradılmışdı. Birinci kurs "Sov.İKP tarixi" ilə başlayıb "Elmi kommunizm"lə qurtarırdı. Təhsilin sonuna kimi bu dərslərdə irəli sürülən tezislərin üzərinə yeniləri əlavə olunurdu. Sonda da sovet ideologiyası yeganə həqiqət kimi təqdim olunurdu. Etiraf etməliyik ki, biz keyfiyyətcə yeni mərhələdə həmin zəncirvari əlaqəni tam yarada bilməmişik. Məsələn, birinci kursda "Azərbaycan tarixi" keçirik, bu çox yaxşıdır. Bəs yuxarı kurslarda nəyi tədris etməliyik? İndi Bolonya prosesi ilə bağlı tələbəyə sərbəst fənn seçimi verilir. Lakin tələbə də elə istiqamət seçir ki, orada söylədiyimiz zəncirvari əlaqəni təmin etmək olmur. Nəticədə tələbələrdə milli təfəkkürün, milli düşüncənin formalaşması prosesi çətinliklə gedir.

Akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində, haqlı olaraq, tənqidi fikirlər yer almışdır. Bu tənqiddən Bakı Dövlət Universitetinə də pay düşür. Reallıq ondan ibarətdir ki, biz ictimai və humanitar elmlərin tədrisinə yeni düşüncə ilə yanaşmalıyıq. Gənclərdə sistemli şəkildə milli təfəkkürü, milli ideologiyanı, düşüncəni formalaşdırmalıyıq. Təhsil prosesində bunları vahid müstəviyə gətirməliyik. Bolonya prosesi tələb edir ki, tələbələrə sərbəstlik verilsin. Lakin bu halda güclü elmi məktəblər yaranmır. Bax, bu məsələlərin həlli yollarını göstərməliyik. Açığını demək lazımdır: əgər akademik Ramiz Mehdiyev bu məsələləri qaldırmasaydı, deyəcəkdik ki, qatar öz sürəti ilə yaxşı gedir, biz də içəridə rahat oturmuşuq. Çox yaxşı ki, cənab Ramiz Mehdiyev bu məsələləri qaldırdı, tənqidi məqalə yazıb müşavirədə fikirlərini ortaya qoydu, müsahibə verdi. Məhz buna görə də mən yeni çapdan çıxmış kitaba böyük dəyər verirəm. Əgər biz elmin problemlərinin həllini istəyiriksə, müzakirələr aparmalı, konkret təkliflər irəli sürməliyik. Bu yol doğru və düzgün yoldur. Bu yol ümummilli lider Heydər Əliyevin göstərdiyi yoldur! Bu yolu möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyev çox uğurla aparır.

Nəhayət, kitabın müəllifinə, toplunun ərsəyə çatdırılmasında zəhməti olan "Azərbaycan" qəzetinin əməkdaşlarına dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

Səlahəddin XƏLİLOV,

AMEA-nın müxbir üzvü, professor:

- İlk növbədə qeyd etmək istərdim ki, toplantı Azərbaycanın ictimai həyatında olduqca əhəmiyyətli məsələyə həsr olunub. İştirak etdiyimiz toplantını, sadəcə olaraq, bu dəyərli kitabın təqdimat mərasiminə həsr olunmuş tədbir kimi qiymətləndirmirəm. Burada ümumilikdə elmin mövcud problemləri və onların həlli yolları ilə bağlı dəyərli müzakirələr aparılır.

Hesab edirəm ki, mövcud vəziyyət yenidən elmi əsaslarla dəyərləndirilməlidir. Vəziyyətin neqativ cəhətləri varsa, ictimai və humanitar elmlərin mövcud durumu bizi, həqiqətən, narahat edirsə, bundan çıxış yolları tapılmalı, tədbirlər planı, yaxud ictimai elmlərin inkişaf strategiyası hazırlanmalıdır. İlk növbədə bu maraqlıdır ki, diqqət nə üçün hazırda məhz ictimai və humanitar elmlərin problemlərinə yönəldilir? Heç də ona görə yox ki, ictimai və humanitar elmlərdə vəziyyət digər elmlərlə müqayisədə daha pisdir! Şəxsən mən qətiyyən belə düşünmürəm. Əksinə, dəqiq elmlər, ümumiliklə elm sahəsində dünya göstəriciləri baxımından biz heç də öncül yerlərdən birini tutmuruq, hətta, qonşu ölkələrdən geri qalırıq. Acınacaqlı haldır ki, regiona iqtisadi baxımdan liderlik edən bir ölkə elm sahəsində digərlərindən geri qalır. Bu, düşündürücü faktdır. Biz ona görə ictimai elmlərdən başlayırıq ki, elmin özü ictimai elmlərin tədqiq obyektinə daxildir. Əgər biz elmi yenidən təşkilatlandırmaq, onu daha səmərəli və operativ şəkildə qurmaq istəyiriksə, bunun ictimai-fəlsəfi bazası olmalıdır. Bu, elmə sadəcə məntiqi, epistemioloji bir sistem kimi baxmağın nəticəsi ola bilməz. Bu, elmə sosial sistem kimi baxılmasının nəticəsi olmalı, onun təşkilati formaları araşdırılmalıdır. Azərbaycanda elmşünaslıq elmi deyilən sahə ciddi surətdə inkişaf etdirilməlidir. Halbuki bu sahə hazırda sıfır vəziyyətindədir. Dünyada 50 ildir ki, elm haqqında elm yaradılıb, elmşünaslıq geniş şəkildə inkişaf etdirilib. Elmin nəzəri əsasları işlənib hazırlanıb. Biz isə hələ indi-indi bu məsələyə münasibət bildirməyə başlamışıq. Bu baxımdan məhz ictimai elmlər önə çəkilib. Elmi fəlsəfə araşdırmalarının qarşısına vəzifə qoyulub ki, elmin özünün optimallaşdırılması üçün ictimai elm adamları müvafiq layihələr hazırlasınlar.

Fikrimcə, hazırda elmlə təhsilin yeni inteqrasiya formaları işlənib hazırlanmalı, optimal formalar tapılmalıdır. Məsələn, magistratura pilləsi akademiyalarla, müvafiq institutlarla bir yerdə həyata keçirilməlidir. Nəyə görə maddi-texniki bazası, laboratoriyaları olan fizika, geologiya institutları magistratura hazırlığından kənarda qalsınlar? Biz birgə əməkdaşlıq etməyi öyrənməli, bunun formalarını tapmalıyıq.

Akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində irəli sürülən vəzifələrdən biri də məhz əməkdaşlığın yeni optimal formalarının tapılması məsələsidir. Acınacaqlı olsa da, bir faktı qeyd etmək istəyirəm. Hazırda Milli Elmlər Akademiyasında müəyyən islahatlar həyata keçirilir. Belə düşünmək olardı ki, ictimai və humanitar elmlərin problemlərinə həsr olunmuş məlum müşavirədən sonra Milli Elmlər Akademiyasında ictimai və humanitar elmlər bölməsi ayrılacaq, akademiyanın strukturunda bu elmlərə ayrılan pay artacaq. Çünki dəqiq və ictimai elmlərin nisbəti azı yarı-yarıya olmalıdır. Ən pis halda bu nisbət üçdə bir səviyyəsində olmalı idi. Lakin təəssüf ki, bəzi addımlardan sonra bu fərq onda-bir səviyyəyə çatdırıldı. Akademiyada hazırda dəqiq elmlərlə bağlı 5-6 bölmə var. Halbuki burada əvvəllər həmişə iki bölmə olub: ictimai və humanitar elmlər bölməsi. Müstəqillik dövründə bizim həyata keçirdiyimiz dəyişiklik nədən ibarət oldu? Götürüb bu iki bölməni birləşdirdik, yəni dilçiliyi, ədəbiyyatı, iqtisadiyyatı, fəlsəfəni, politologiyanı bir bölmədə birləşdirmək istədik. Şübhəsiz ki, baş tutan məsələ deyil.

Sonradan akademiyanın strukturunda yenə iki bölmə yaradıldı. Lakin bu bölmələr ictimai və humanitar elmlərin xaricində qaldı, dəqiq elmlər bölməsinin sayı bir az da artırıldı. Bununla da ictimai və humanitar elmlərin dəqiq elmlərlə nisbəti onda bir səviyyəyə çatdı. Halbuki yenicə müstəqillik qazanmış ölkədə məhz ictimai və humanitar elmlər müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bu, nəzərə alınaraq akademiyanın strukturunda həmin sahələr prioritet elan olunmalı idi. Lakin bunun əksinə olaraq həmin elm sahələri getdikcə sıxışdırılır, struktur bölgüsündə onların payı azaldılır. Bu, təkcə akademiyaya yox, universitetlərə də aiddir. Təhsil Nazirliyində tədris sistemində ictimai elmlərə münasibət dəyişib, onlara ayrılan saatlar azalıb. Söhbət elmdən gedirsə, ən azı bir, daha yaxşısı isə 2-3 universitet həm də elm-təhsil mərkəzinə çevrilməli, akademiyaya alternativ elm mərkəzi olmalıdır. Düzdür, ayrı-ayrı universitetlərdə müəyyən sahələrdə tədqiqatlar aparılır. Lakin istərdim ki, ABŞ və qabaqcıl Avropa dövlətlərinin təcrübəsinə uyğun olaraq universitetlərimiz təkcə təhsilin yox, həm də elmin flaqmanı, akademiyanın alternativi olsunlar. Bunun üçün də onlar yeni təşkilati formalar düşünməlidirlər.

(Ardı var)

Azərbaycan.- 2010.- 6 iyul.- S. 3, 4.