"Azərbaycanda elm və onun təşkilati formaları"

Müasir inkişaf mərhələsində ictimai həyatda elmin xüsusi çəkisi getdikcə artır. Elm sosial sistem kimi genişləndikcə onun özünün tədqiqat obyektinə çevrilməsinə böyük ehtiyac yaranır. Akademik Ramiz Mehdiyevin "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" əsəri də diqqəti ölkəmizdə bu sahələrin araşdırılması zərurətinə yönəldir.

Azərbaycanda ictimai elmlərin inkişafına həqiqətən böyük ehtiyac var. Ona görə yox ki, guya başqa elm sahələri çox inkişaf edib və geri qalan təkcə ictimai elmlərdir. Ona görə ki, dəqiq elmlər ümumbəşəri olduğundan, onların inkişafında məsuliyyət və ağırlıq bütün bəşəriyyətin üzərinə düşür. Elm üçün əlverişli şərait yaratmış qabaqcıl ölkələrdə təbiətşünaslıq və texniki elmlər sahəsində əldə olunan nailiyyətlərlə biz də tanış ola bilirik. Bizim bu sahədə qarşımızda duran vəzifə də ilk növbədə, həmin ümumbəşəri prosesə qatılmaqdan ibarətdir. İctimai elmlərdə isə elə problemlər var ki, onların tədqiqi birbaşa bizim mənafeyimizə təsir edir və bu işi biz görməsək, başqa xalqlar əvəzimizə görməyəcəklər.

AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovun bu yaxınlarda işıq üzü görmüş kitabı ("Azərbaycanda elm və onun təşkilati formaları", Bakı, "Oskar", 2010) bu məsələlərin araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Kitab həcmcə kiçik olsa da, qoyulan problemlərin əhəmiyyəti və tədqiqatın fundamentallığı ilə diqqəti cəlb edir. Əslində, bu əsər Azərbaycanda elmin aktual təşkilati problemlərinə həsr olunmuş ilk ciddi tədqiqat əsəridir.

Professor S.Xəlilov hələ ötən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda elmin sistemli tədqiqinin əsasını qoymuş və keçmiş SSRİ-nin tanınmış elmşünas alimlərindən biri kimi bütün ölkə miqyasında alternativ inkişaf modellərinin işlənib hazırlanmasında iştirak etmişdir. Təsadüfi deyil ki, onun 1987-ci ildə elmi-texniki tərəqqinin aktual problemlərinə dair yazdığı kitab Ümumittifaq "Bilik" Cəmiyyətinin mükafatına layiq görülmüşdür.

Professor S.Xəlilovun bu kitabında qoyulmuş məsələlər də təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün MDB dövlətləri üçün aktualdır. Bir sıra məsələlər isə ümumiyyətlə, ilk dəfə araşdırılır.

Sovetlər Birliyindən ayrıldıqdan və müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda elmin yenidən təşkilatlanması qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biridir. Bütün dünyada böyük ölkələrlə kiçik ölkələr üçün elm modelləri fərqli olduğuna görə nəhəng Sovet İttifaqından qalmış köhnə elm modeli Azərbaycanda özünü doğrultmur və yeni təşkilati forma axtarışına böyük ehtiyac vardır. Lakin bu axtarışlar və islahatlar kortəbii surətdə aparıla bilməz. Artıq çoxdandır ki, Qərbdə yeni bir tədqiqat istiqaməti - "elm haqqında elm" yaranmışdır və bu sahədə hər hansı bir islahat da ancaq dünya təcrübəsini nəzərə almaqla yanaşı, həm də elmşünaslığın tövsiyələrinə əsasən aparılmalıdır.

Müəllifin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, müasir dövrdə elm, bir tərəfdən mədəniyyət hadisəsidirsə, digər tərəfdən iqtisadiyyatın tərkib hissəsidir. Belə ki, yeni elmi biliklərin əldə olunması istiqamətində axtarışların mütəşəkkil surətdə həyata keçirilməsi və alınan nəticələrdən ölkənin praktik ehtiyaclarının ödənilməsi üçün istifadə olunması iqtisadiyyatın inkişafına böyük təkan verir. Lakin bu o zaman mümkün olur ki, elmdən istifadə olunması pərakəndə xarakter daşımayaraq müntəzəm və planlı surətdə aparılsın. Digər tərəfdən də əhalinin elmi dünyagörüşünün yüksəldilməsi və bizi əhatə edən təbii-ictimai mühitin getdikcə daha çox dərəcədə elmi-texniki nailiyyətlərlə zənginləşdirilməsindən dolayı insanların da yeni texnikadan istifadə qaydalarını mənimsəməsi bütövlükdə cəmiyyətin elmiləşməsinə, mədəniyyətin strukturunda elmin nisbi payının artmasına gətirib çıxarır. Bütün bu tendensiyaların öyrənilməsi elmin həm də bir sosial sistem kimi nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Professor S.Xəlilovun kitabı hər iki aspektdə elmin rolunun düzgün dəyərləndirilməsinə və müvafiq nəticələr çıxarılmasına imkan verir.

Məlum olduğu kimi, Prezident İlham Əliyev son çıxışlarında ölkəmizdə elm və təhsilin inkişaf etdirilməsi zərurətini xüsusilə vurğulamış və neft kapitalının intellekt kapitalına çevrilməsi üçün yeni ictimai-iqtisadi inkişaf strategiyası hazırlanmasını məqsədəuyğun hesab etmişdir. Bu siyasi iradənin reallaşdırılması üçün cəmiyyətin bütün inkişaf aspektlərini əhatə edən islahat proqramlarının həyata keçirilməsinə böyük ehtiyac var. Lakin bu proqramlar da öz növbəsində ancaq geniş və hərtərəfli elmi araşdırmalar sayəsində işlənib hazırlana bilər. Bu baxımdan, haqqında söhbət açdığımız kitab xüsusi aktuallığa malikdir. Belə ki, burada cəmiyyətin strukturunda elmin optimal yeri məsələsi təhlil olunmuşdur. Kitabda, bir tərəfdən elmi tədqiqatların səmərəsini artırmaq üçün, digər tərəfdən də alınan elmi nəticələrin operativ surətdə tətbiqinə xidmət edən yeni mexanizmlərin yaradılması üçün dəyərli təkliflər var.

Müəllifin irəli sürdüyü ən mühüm ideyalardan biri də elm və təhsil arasında inteqrasiya proseslərini sürətləndirmək, ali təhsil müəssisələrində elmi yaradıcılıq atmosferi yaratmaq, Təhsil-Elm-İstehsalat zəncirinin bütün halqalarını möhkəmləndirmək zərurətinin vurğulanmasından ibarətdir. Bu məqsədlə hətta Təhsil Nazirliyi sistemində müvafiq struktur dəyişilmələrinin aparılması, məqsədi əsasən maarifçilik olan ibtidai və orta təhsil şəbəkəsindən fərqli olaraq, ali təhsil pilləsində, xüsusilə də magistraturada elmi mühitin formalaşdırılması, akademiya ilə universitetlər arasında iş birliyinin yeni formalarının tapılması tövsiyə olunur.

Professor Səlahəddin Xəlilov ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda elm və təhsil quruculuğu sahəsində görkəmli mütəxəssis kimi tanınır. Təsadüfi deyil ki, S.Xəlilov Oksford Universitetində "3-cü minillikdə təhsilin perspektivləri" mövzusunda plan-layihə hazırlamaq üçün müəyyən edilmiş "dünyanın 40 görkəmli təhsil eksperti" sırasına daxil edilmişdir. O, Avropa Təhsil Şurasının, Avropa Elm Fəlsəfəsi Təşkilatının və Ümumdünya Elm, Mühəndislik və Texnologiya Akademiyasının üzvüdür və dünyada elmin alternativ təşkilati formaları haqqında bilavasitə ilk mənbələrdən məlumata malikdir.

İqtisadi sahədə keçid dövrünün başa çatdığı və yeni keyfiyyətli ictimai-iqtisadi həyat müstəvisinə qədəm qoyduğumuz bir məqamda mütəxəssis sözünə həqiqətən böyük ehtiyac var. Biz hər birimiz elmin bu və ya digər konkret sahələrində tədqiqat aparırıq. Səlahəddin müəllimin isə tədqiqat obyekti elmin özüdür. Ona görə də elmin problemlərinə sistemli şəkildə yanaşır, müasir ictimai həyatda bütövlükdə elmin və hər bir elm adamının qarşısında duran vəzifələri zamanın tələbləri səviyyəsində diqqət mərkəzinə çəkir.

Müəllif yazır ki, cəmiyyətin ümumi inkişaf tendensiyalarını araşdırmadan, yaşadığımız dövrün ümumi səciyyəsini vermədən, hər bir intensiv iqtisadi və texnogen inkişaf mərhələsindən sonra cəmiyyətin daxili ahəngini təmin etmək üçün xüsusi tədbirlər görmədən elmi-texniki və iqtisadi islahatlara başlanması arzuolunan nəticələrə gətirməyə də bilər.

Digər tərəfdən, biz texniki inkişafdan daha dəyərli olan mədəni-mənəvi sərvətlərimizi risk altına ata bilmərik. Ona görə də ölkəmizdə böyük iqtisadi reformaları bütün nailiyyətlərin əsasında dayanan insan amilində nəzərə almaqla texnogen sivilizasiyanın birtərəfli qaydada inkişafından dolayı mənəvi dəyərlərin sıxışdırılmasına yol vermədən həyata keçirmək tələb olunur. Amma mövcud vəziyyətin təhlili nə göstərir? Böyük iqtisadi nailiyyətlər müqabilində humanitar və ictimai elmlər sahəsində inkişaf tempi çox aşağıdır və cəmiyyətimizin ahəngdar tərəqqisinə nail olmaq üçün humanitar düşüncənin rolunun artırılmasına böyük ehtiyac var. Bizcə, S.Xəlilovun "Azərbaycanda elm və onun təşkilati formaları" kitabı da məhz bu ehtiyacın təmin olunmasına yönəlmişdir.

Asəf NADİROV,

Akademik

Azərbaycan.- 2010.- 8 iyul.- S. 5.